جنگل‌ها در کمبود امکانات می‌سوزند
بی‌توجهی به فناوری‌های نوین در اطفای حریق هیرکانی
با گذشت حدود دو هفته از آتش‌سوزی در جنگل‌های هیرکانی اطراف روستای الیت در محور مرزن‌آباد-چالوس، مقام‌های مازندران می‌گویند حریق «تا حد زیادی کنترل شده» و عملیات «لکه‌گیری» ادامه دارد. استاندار مازندران گفته است با تلاش حدود ۴۰۰ نیروی عملیاتی و کمک مردم محلی، گسترش آتش مهار شده و برآورد اولیه او از سطح خسارت، حدود ۸ هکتار است.
این روزها و هفته‌ها که شعله‌های آتش از این سو به آن سوی جنگل‌های هیرکانی زبانه می‌کشد، بار دیگر کارشناسان از ضرورت تغییر نگاه به مقوله حفاظت از جنگل‌ها و منابع طبیعی کشور سخن می‌گویند. آنان معتقدند به منظور تحقق این تغییر باید به‌جای اتکا به روش‌های قدیمی و کم بازده، از فناوری‌های پیشرفته و نوین برای مقابله با چنین بحران‌هایی استفاده کرد، موضوعی که علیرغم تاکیدات پیوسته، مورد غفلت واقع شده است.
جنگل‌های هیرکانی، که حدود ۶۶۰ هزار هکتار آن در مازندران واقع است، از کهن‌ترین زیست‌بوم‌های جهان و میراثی ثبت‌شده در فهرست جهانی یونسکو است که نوار سبزی از سواحل جنوبی دریای خزر را در بر می‌گیرد و بیش از ۴۰ میلیون سال قدمت دارد. این جنگل‌ها که تنها بازمانده‌های جنگل‌های پهن‌برگ دوران سوم زمین‌شناسی به‌شمار می‌روند، پناهگاه هزاران گونۀ گیاهی و جانوری نادر هستند و نقشی حیاتی در تنظیم اقلیم، تولید اکسیژن، حفظ منابع آب، جلوگیری از فرسایش خاک و پایداری محیط زیست شمال ایران ایفا می‌کنند.
آنطور که منابع محلی گزارش داده‌اند، علاوه بر کمبود تجهیزات اطفای حریق در روزهای گذشته و صعب‌العبور بودن منطقه، مواردی همچون «گرمای هوا، شیب تند، پوشش انبوه و انباشت برگ و لاشه درختان خشکیده» نیز موجب شده تا در مناطقی از عرصه‌های جنگلی روستای الیت مرزن‌آباد، آتش پس از اطفا، دوباره شعله‌ور شود و دامنه آتش‌سوزی‌ها گسترش یابد.
مطابق اظهارات علی‌اکبر یدالهی، معاون سازمان محیط زیست مازندران، صعب‌العبور و صخره‌ای بودن منطقه دلیل اصلی تداوم آتش است، جایی که پوشش متراکم و لایه‌های ۱۵ تا ۲۰ سانتی‌متری برگ‌های کف جنگل، آتش را به‌صورت «نهفته» درون خود نگه می‌دارد و با کوچک‌ترین باد مجدداً شعله‌ور می‌شود.
اما آن‌چه عمق بحران کمبود امکانات را نشان می‌دهد، ناکامی در استفاده از فناوری‌های روز است. یدالهی با اشاره به این موضوع عنوان کرده است که اعزام هلیکوپتر برای اطفای حریق به‌دلیل شدت باد ناموفق بوده است.
آتشی که با روش‌های سنتی و دستی قابل مهار نیست
طی روزهای قبل در غیاب تجهیزات مدرن و به‌روز، مأموران اطفاء حریق مجبور بودند برای انتقال آب به کانون‌های آتش، به روش‌های سنتی متوسل شوند؛ یعنی «انتقال آب با قاطر و دبه». حال اینکه هر قاطر تنها می‌تواند چهار مخزن ۲۰ لیتری آب را حمل کند و پس از آن، نیروها باید باقی مسیر را با حمل دستی دبه‌های آب، پیمایش کنند. آنطور که کارشناسان گزارش داده‌اند، «گویا تصور مسئولان ذیربط این بوده است که با روش‌های سنتی و دستی می‌توان این آتش سرکش را مهار کرد و استفاده از هواپیماها و بالگردها در چنین شرایطی ضرورتی ندارد.» این در حالی است که تجربیات کشورهای دیگر نشان داده است که استفاده از ابزار و تجهیزات نوین در مهار آتش‌سوزی‌های وسیع و پُر خطر، می‌تواند بسیار مؤثر واقع شود.
از این رو با تاکیدات رسانه‌ها و مطالبه گری آنان، بالاخره پس از درخواست رسمی تهران از «کشورهای دوست»، یک تیم عملیاتی از ترکیه همراه با هواپیمای آبپاش راهی مازندران شد. هم‌زمان، از هواپیمای ایلیوشین روسی نیز برای آب‌پاشی هوایی روی شیب‌های تند این منطقه استفاده شد.
رضا افلاطونی، معاون وزیر جهاد کشاورزی و رئیس سازمان جنگل‌ها، اعلام کرده است که «هشت فروند بالگرد از وزارت دفاع، هلال‌احمر و فراجا در منطقه مشغول اطفای حریق هستند.»
به گفته افلاطونی، «از دو روز گذشته دو فروند هواپیمای ایلیوشین نیروی هوافضای سپاه هم به عملیات اضافه شده‌اند که هر کدام توان حمل حدود ۴۰ هزار لیتر آب در هر پرواز را دارند.» این هواپیماها از صبح روزگذشته چند نوبت آبگیری و آب‌پاشی انجام داده‌اند.
شینا انصاری، معاون رئیس‌جمهور و رئیس سازمان حفاظت محیطزیست، نیز می‌گوید در هماهنگی با وزارت امور خارجه، «۲ فروند هواپیمای اطفای حریق از ترکیه به همراه یک بالگرد و ۸ نیروی تخصصی به محل اعزام می‌شوند» و دولت روسیه نیز اعلام آمادگی کرده است در صورت نیاز، ظرفیت‌های خود را در اختیار ایران قرار دهد.
انصاری توضیح داده است که «هواپیماهای ترکیه‌ای به دلیل کوچک‌تر بودن، قابلیت پرواز در ارتفاعات پایین‌تر را دارند و در کنار ایلیوشن‌ها و بالگردها می‌توانند در خاموش کردن آتش‌های لکه‌ای در شیب‌های جنگل مؤثر باشند.»
در همین حال عبدالوحید فیاضی، نماینده نور و محمودآباد، با اشاره به طولانی‌شدن عملیات اطفا، گفته است: «این آتش‌سوزی حدود ۱۸ روز است که اتفاق افتاده و در سطح وسیعی هم رخ داده است و مناطق بالادستی را هم در برگرفته است.»
او با اشاره به ورود هواپیماهای خارجی گفته است: «این هواپیمایی‌هایی که از کشور ترکیه آورده‌اند توانسته تا حدی آتش را خاموش کند وگرنه با آن امکانات قبلی تا چند روز پیش آتش قابل مهار نبود.»
روز گذشته و امروز، چند مقام دولتی تایید کردند که ایران از ترکیه و در برخی گزارش‌ها، از روسیه نیز برای اعزام هواپیما و بالگرد اطفای حریق کمک خواسته است؛ اقدامی که کارشناسان محیطزیست آن را «ضروری» توصیف می‌کنند، با این وجود کارشناسان همچنان نسبت به بی‌توجهی به فناوری‌های نوین در اطفای حریق جنگل‌ها ابراز نگرانی می‌کنند. در شرایطی که بسیاری از کشورهای جهان به سمت استفاده از تکنولوژی‌های پیشرفته گام برداشته‌اند، ایران ما همچنان در زمینه تجهیزاتی مانند بالگردها و هواپیماهای آبپاش دچار ضعف و کاستی است و در سایه این بی‌توجهی‌ها دوباره عرصه‌ای از طبیعت در دام آتش اسیر می‌شود، دوباره جنگل‌سوزی تیتر خبرها می‌شود، دوباره مردمی با دبه‌های آب می‌روند که میراث طبیعی‌شان را نجات دهند، دوباره مسئولان آماری اعلام می‌کنند و وعده می‌دهند چاره‌ای بیندیشند. این سناریو هرسال تکرار می‌شود، همه به آن عادت می‌کنند؛ سناریوی تکراری، ارقام تکراری و نقل قول‌های تکراری. چند سال دیگر هم به همین منوال می‌گذرد...
آتش‌سوزی جنگل‌ها، نماد آشکاری از کمبود تجهیزات
مطابق تحلیل‌های کارشناسی، بی‌توجهی دولت‌ها به حمایت از طرح‌های حفاظتی، پاک‌تراشی جنگل‌ها برای توسعه شهرها، آتش‌سوزی، تخریب زمین‌های جنگلی به دستور مدیران دولتی، ویلاسازی، فقدان ضابطه برای تفریح و تفرج در عرصه‌های طبیعی، افزایش جمعیت، افزایش قاچاق چوب به علت تشدید مشکلات معیشتی و همچنین تاسیس کارخانه‌های نفتی و پتروشیمی، مهم‌ترین عوامل نابودی جنگل‌های هیرکانی در چهار دهه گذشته محسوب می‌شوند.
درهمین حال عباس محمدی، فعال محیطزیست، آتش‌سوزی جنگل‌ها را نماد آشکار سوءمدیریت و کمبود تجهیزات در حفاظت از منابع طبیعی دانسته و می‌گوید: اولین مرحله از اطفای حریق جنگل، پیشگیری است، یعنی باید با فرهنگسازی و شناسایی مناطق مستعد آتش‌سوزی یا نصب تابلوهای هشداردهنده و در کل با به کارگیری ابزارهای ممکن از این گونه اتفاقات جلوگیری کرد.
به گفته او، مرحله دوم مقابله با آتش‌سوزی جنگل‌ها، کشف به موقع حریق در نقطه آغاز است: «با کشف به موقع آتش می‌شود آن‌را در نطفه خفه کرد تا به دیگر مناطق سرایت نکند. در این ارتباط، به بالگردها و دکل‌های دیده‌بانی نیاز داریم. اما متاسفانه در اکثر استان‌های کشور به جز در مناطق محدودی، این امکانات وجود ندارد.»
بر اساس اصل ۵۰ «قانون اساسی کشور»، حفاظت از محیط زیست یک وظیفه همگانی است. این کارشناس محیطزیست می‌گوید: «طبق مفاد تبصره ماده ۴۷ «قانون حفاظت و بهره برداری از جنگل‌ها»، وقتی آتش در جنگل شکل گرفت، همه دستگاهها از جمله صداوسیما و نیروی انتظامی موظف هستند، برای اطفای حریق مشارکت داشته باشند، با این حال دیگر دستگاهها برخلاف قانون، مشارکتی در این مسئله ندارند. همین عوامل باعث می‌شود در بسیاری از موارد، جنگلبان‌ها و مردم محلی با دست خالی به مناطق صعب‌العبور بروند و گاهی نیز جان‌شان را در این راه از دست بدهند. از سوی دیگر در تمام آتش‌سوزی‌های رخ داده در رویشگاه‌های جنگلی نبود تجهیزات مهار آتش، عدم امکانات لجستیکی، نبود دمنده، آتش‌کوب، نبود لباس مخصوص برای نیروهای اطفاء حریق، نبود کفش و فقدان آموزش نیروی انسانی مطرح است. معمولا بالگرد اطفاء حریق در تمام آتش‌سوزی‌های مشابه در جنگل‌های ایران با تاخیر دو تا سه روزه به محل آتش‌سوزی اعزام می‌شود و به همین دلیل جنگلبان‌ها و مردم محلی و گروه‌های داوطلب در آتش‌سوزی‌ها با دست خالی می‌جنگند و مهار حریق نیز مدتها به طول می‌انجامد.»
کنترل حریق و ادامه عملیات لکه‌گیری
با گذشت حدود دو هفته از آتش‌سوزی در جنگل‌های هیرکانی اطراف روستای الیت در محور مرزن‌آباد-چالوس، مقام‌های مازندران می‌گویند حریق «تا حد زیادی کنترل شده» و عملیات «لکه‌گیری» ادامه دارد. استاندار مازندران گفته است با تلاش حدود ۴۰۰ نیروی عملیاتی و کمک مردم محلی، گسترش آتش مهار شده است.
با توجه به حجم بالای دود و صعب‌العبور بودن مسیر، مهدی یونسی رستمی، استاندار مازندران عنوان کرده است: گروه آتش‌نشانی تهران با بهره‌گیری از پهپاد، وضعیت آتش‌سوزی جنگل‌های الیت مرزن‌آباد را به‌طور دقیق رصد می‌کند، این اقدام به دلیل افزایش حجم دود و صعب‌العبور بودن مسیرهای جنگلی صورت گرفته تا امکان ارزیابی بهتر کانون‌های فعال آتش فراهم شود.
استاندار مازندران، افزوده: به‌کارگیری پهپادها علاوه بر تسهیل شناسایی نقاط بحرانی، به نیروهای امدادی کمک می‌کند تا مسیرهای عملیاتی و اولویت‌های اطفا با دقت بیشتری مشخص شود. این فناوری در کنار حضور میدانی نیروهای امدادی و تجهیزات هوایی، نقش مهمی در سرعت‌بخشی به کنترل آتش‌سوزی ایفا خواهد کرد.
اما روزگذشته به رغم اعلام مهار آتش‌سوزی، تصاویر و ویدئوهای منتشرشده از الیت در شبکه‌های اجتماعی نشان می‌دهد بخش‌هایی از جنگل‌های هیرکانی، همچنان در شعله‌های آتش فرو رفته و دود غلیظ منطقه‌ای وسیع را فرا گرفته است. کارشناسان هشدار می‌دهند با توجه به پیش‌بینی بارندگی ناچیز در روزهای آینده، احتمال شعله‌ور شدن دوباره کانون‌های خاموش‌نشده وجود دارد و اطفای کامل، نیازمند پایش مستمر زمینی و هوایی خواهد بود.
به گفته مهدی یونسی، استاندار مازندران، آتش‌سوزی جنگل‌های هیرکانی الیت در دو مقطع رخ داده است؛ مرحله نخست در ۱۰ آبان‌ماه آغاز و پس از چند روز مهار شد. مرحله دوم از شامگاه ۲۴ آبان شروع شده و «متاسفانه تاکنون ادامه دارد.»
یونسی اعلام کرده است که تاکنون حدود «۷ تا ۸ هکتار» از جنگل‌های هیرکانی الیت دچار آتش‌سوزی شده‌اند. گزارش‌های رسمی دیگر نیز تأیید می‌کنند که حدود هشت هکتار از این عرصه‌ها درگیر حریق شده و با اجرای عملیات اطفای هوایی و زمینی، آتش در حدود هفت هکتار خاموش شده و «تنه آتش در کمتر از یک هکتار» همچنان فعال است.
نگاهی به چرایی حریق هیرکانی
این روزها مسئله علل بروز این رخداد نیز خبرساز شده است. اگرچه برخی معتقدند این آتش‌سوزی‌ها به دلیل تغییرات اقلیمی و افزایش دما اتفاق افتاده است، اما گروهی از کارشناسان تاکید می‌کنند: «بیشتر این آتش‌سوزی‌ها به دست انسان و عمدی صورت می‌گیرد و ارتباطی به گرمای هوا و شرایط اقلیمی ندارد.» آنها همچنین منفعت‌طلبی شخصی را از عمده دلایل این آتش‌افروزی‌ها عنوان کرده و می‌گویند: «گروه‌هایی در کشور هستند که برای از بین بردن رویشگاه‌های جنگلی اقدام می‌کنند تا در آینده بتوانند تحت عنوان توسعه زمین‌های کشاورزی و توسعه محیط‌های دامداری اراضی را تصاحب کنند.»
بهمن ایزدی، فعال محیطزیست در این خصوص عنوان می‌کند: «بر اساس سوابق موجود در کارنامه پیش روی ما اکثر آتش‌سوزی‌های چندساله اخیر در رویشگاه‌های ایران با دخالت نزدیک به ۱۰۰ درصدی انسان صورت گرفته است که به اعتقاد من بسیاری از این موارد عمدی است. هرچند گاهی بزرگ‌نمایی می‌کنند که دعوای میان چوپان‌ها یا عشایر بر سر مرتع یا سهم‌خواهی بیشتر نسبت به مساحت مرتع موجود در منطقه منجر به آتش زدن مرتع توسط یکی از طرفین دعوا شده و با گسترش آتش به ارتفاعات بالادست سیطره بزرگی دچار آتش‌سوزی شده است.»
«مهرداد خزائی‌پول»، مدیر منابع طبیعی منطقه نوشهر استان مازندران هم گفته است که این آتش‌سوزی منشا انسانی دارد: «احتمال دارد شکارچیان، افراد متخلف یا حفاران غیرمجاز در ایجاد آن نقش داشته باشند. هنوز عامل دقیق شناسایی نشده، اما روشن است که آتش‌سوزی به‌طور طبیعی رخ نداده است.»
او همچنین هشدار داده که در روزهای آینده بارندگی قابل‌توجهی در منطقه پیش‌بینی نشده است. موضوعی که خطر گسترش مجدد آتش را بالا می‌برد.
رضا افلاطونی، رئیس سازمان جنگل‌ها نیز اعلام کرده «به احتمال بسیار زیاد منشا آتش‌سوزی جنگل هیرکانی در منطقه الیت انسانی است» و تحقیقات برای روشن‌شدن جزئیات ماجرا ادامه دارد. هم‌زمان، برخی گزارش‌ها به نقش احتمالی «زمین‌خواران» اشاره کرده‌اند و گفته‌اند دستگاه‌های نظارتی در حال بررسی‌اند که آیا حریق می‌تواند به قصد تغییر کاربری و تصرف اراضی جنگلی آغاز شده باشد یا نه.
در مقابل، برخی مسئولان محلی و کارشناسان، انگشت اتهام را بیشتر متوجه چوپان‌ها و گردشگران می‌دانند و می‌گویند روشن کردن آتش در دل جنگل، رها کردن زباله و سیگار روشن در شرایط خشکی و وزش بادهای شدید، می‌تواند جرقه چنین فاجعه‌ای باشد؛ موضوعی که هنوز به‌طور رسمی تایید یا رد نشده است.
با طولانی شدن آتش‌سوزی، رئیس کل دادگستری مازندران هشدار داده هر مسئولی که در مهار آتش‌سوزی جنگل‌های هیرکانی الیت قصور کند، بر اساس قانون تحت تعقیب قرار خواهد گرفت و از همه دستگاهها خواسته «از تمام ظرفیت‌های موجود» برای مهار آتش استفاده کنند.