حسین یاری
جهان در آستانه یک تحول پارادایمیک بزرگ قرار دارد. آنچه پیشازاین بهعنوان مسائل زیستمحیطی مجزا در نظر گرفته میشد، اکنون به عنصری کلیدی در معادلات امنیت ملی و دفاعی تبدیل شده است. تغییرات اقلیمی (Climate Change)، ناشی از اقدامات گسترده و طولانیمدت بشریت و تغییرات پیچیده جوی، دیگر صرفا چالشی برای محیطزیست نیست؛ بلکه به یک شتابدهنده برای انواع تهدیدات، بهویژه در حوزه پدافند غیرعامل زیستی تبدیل شده است. درک این پیوند استراتژیک و بهروزرسانی الگوهای دفاعی متناسب با آن، سنگ بنای تابآوری ملی در دهههای آینده خواهد بود.
تغییرات اقلیمی: بستری برای بحرانهای زیستی
تغییرات اقلیمی با افزایش دمای جهانی، نوسانات شدید آب و هوایی،
ذوب یخها، خشکسالیهای طولانی و سیلابهای ویرانگر، اکوسیستمها را به شکلی بیسابقه تحتفشار قرار داده است. این فشارها، خود زمینهساز چندین سناریوی تهدیدآمیز زیستی هستند که بهطور مستقیم با حوزه پدافند غیرعامل تلاقی پیدا میکنند:
۱. فعالسازی و انتشار پاتوژنهای نهفته: ذوب شدن دائمی یخهای قطبی و یخچالهای کوهستانی، بهمنزله باز شدن کمدی است که میلیونها سال پاتوژنهای باستانی، ویروسها و باکتریهایی که سیستم ایمنی انسان مدرن هرگز با آنها مواجه نشده، در آن محبوس بودهاند. این «ویروسهای زامبی» پتانسیل ایجاد اپیدمیهای غیرقابلکنترل با نرخ مرگومیر بالا را دارند که در حوزه پدافند زیستی سنتی مورد پیشبینی نبودهاند.
۲. تغییر زیستگاه ناقلین بیماری: گرمتر شدن هوا و تغییر الگوهای بارش، محدوده جغرافیایی ناقلین بیماری مانند پشهها (منتقلکننده مالاریا، تب دنگی و زیکا) و کنهها را به عرضهای جغرافیایی بالاتر و مناطقی که قبلا عاری از آنها بودند، گسترش میدهد. این امر نیازمند آمادگی برای مقابله با بیماریهایی است که برای اولین بار در مناطق غیربومی رخ خواهند داد.
۳. کاهش امنیت غذایی و آبی: خشکسالیهای طولانیمدت و سیلابها، کیفیت و کمیت منابع غذایی و آبی را بهشدت تهدید میکنند. کاهش کیفیت مواد غذایی یا آلودگی منابع آبی میتواند منجر به شیوع گسترده بیماریهای منتقله از آب و غذاشود؛ سناریویی که هم در پدافند غیرعامل غذایی و همزیستی جای میگیرد.
بازتعریف الگوهای پدافند غیرعامل زیستی
در مواجهه با این واقعیتهای جدید، رویکردهای سنتی پدافند غیرعامل، که عمدتا بر تهدیدات بیولوژیکی ناشی از عوامل خارجی (بیوتروریسم) یا بیماریهای شناختهشده متمرکز بودند، دیگر کافی نیست. پدافند غیرعامل زیستی باید یک دگرگونی ساختاری را تجربه کند و بر چند محور استوار شود:
۱. انتقال از«تهدید دشمنمحور» به «تابآوری اکوسیستممحور»:
پدافند غیرعامل سنتی اغلب بر فرض حمله بیولوژیکی عمدی متمرکز بود. اما اکنون، تمرکز باید به سمت تقویت تابآوری کلی سیستمها تغییر یابد. این به معنای سرمایهگذاری در زیرساختهای انعطافپذیر (مانند شبکههای توزیع آب و برق مقاوم در برابر سیل و خشکسالی) و همچنین حفظ سلامت اکوسیستمهای محلی است. سلامت محیطزیست، خط مقدم دفاع زیستی است.
۲. توسعه سامانههای نظارتی پیشرفته و چند سطحی:
نیازمند یک شبکه نظارتی فعال و بلادرنگ هستیم که بتواند ظهور ناگهانی پاتوژنهای ناشناخته (سندرمهای بیماری ناشناخته) را پیش از تبدیل شدن به اپیدمی تشخیص دهد. این شامل:
نظارت بر ویروسهای محیطی:نمونهبرداری منظم از منابع آبی، خاک و حتی هوای مناطق در معرض ذوب یخها.
ادغام دادههای آب و هوایی: استفاده از مدلهای پیشبینی اقلیمی برای تعیین «مناطق داغ» بالقوه برای شیوع ناقلین بیماری، جهت تخصیص منابع پیشگیرانه.
تغییرات اقلیمی یک تهدید آرام و در حال گسترش است که قابلیت تبدیل شدن به یک فاجعه بیولوژیکی در مقیاس وسیع را دارد. پدافند غیرعامل زیستی مدرن باید این واقعیت را در آغوش بگیرد که بزرگترین عامل خطر ممکن است نه یک تروریست بیولوژیکی، بلکه خود سیاره زمین باشد که در واکنش به تخریبهای انسانی دست به تغییرات بنیادین زده است. تنها با پذیرش یک رویکرد جامع، پیشگیرانه و متمرکز بر تابآوری اکوسیستم است که میتوان از تبدیل شدن این بحران اقلیمی به یک بحران امنیتی زیستی غیرقابل مدیریت جلوگیری کرد. آینده دفاع، در گرو درک ما از آسیبپذیریهای طبیعت است.