«رسالت» امکان اصلاح تقویم آموزشی را در گفت و گو با کارشناسان بررسی کرد
نقشه نجات مدارس از تعطیلات
گروه اجتماعی- حسن طباطبایی
این روزها بازهم بحث آلودگی هوا به‌علت افزایش غلظت آلاینده‌ها در صدر خبرها قرار گرفته است و چون زیرساخت‌های استقرار هوای پاک در شهرها فراهم نیست، با تشکیل کمیته اضطرار، اولین راهکار این کمیته تعطیلی مدارس کشور است. برودت هوا هم به بهانه‌ای مکرر برای غیرحضوری کردن مدارس تبدیل شده و اصلی‌ترین چالشی که تعطیلی مدارس ایجاد می‌کند، توقف فرآیند آموزش و اتلاف ساعات آموزشی است، به همین علت ذهن عده ای به سمت اصلاح تقویم آموزشی متمایل شده، موضوعی که هرچند وقت یکبار مطرح و دوباره مسکوت می‌ماند.
تغییر تقویم آموزشی به این مفهوم است که بازگشایی مدارس فقط به بازه زمانی مهر تا خرداد محدود نشود و روزهای آموزشی انعطاف داشته و در همه طول سال امکان تشکیل کلاس های درسی وجود داشته باشد. سال ١٣٣٦ نخستین باری بود که طرح تعطیلات زمستانی و کاهش تعطیلات تابستانی مدارس به میان آمد و مورد موافقت قرار نگرفت. سالیان بعد هم طرح‌های مشابهی ارائه شد، همچون تعطیلی ١٠ روزه در میانه زمستان و تشکیل کلاس‌های درس در دو هفته پایانی شهریورماه و یا آغاز مدارس در نیمه‌شمالی کشور و مناطق سردسیر از ١۵ آذرماه تا ١۵ دی ماه، که تمامی این طرح‌ها سرنوشت مشترکی داشتند و فوایدی همچون کاهش مواجهه دانش‌آموزان با آلودگی هوا، توسعه ایرانگردی زمستانی، حفظ آهنگ و پیوستگی تعلیم و تربیت، مدیریت منابع انرژی و تامین منابع انسانی مورد نیاز آموزش‌و‌پرورش و پویایی آموزش‌و‌پرورش نتوانستند دولت‌ها را به اصلاح تقویم آموزشی مجاب کنند. آمار تازه‌ای موجود نیست اما سال ١٣٩٧ مسئولان وزارت آموزش‌و‌پرورش آماری ارائه کردند که نشان می‌داد هر روز تعطیلی معادل ١٢٠ میلیارد تومان به دولت هزینه تحمیل می‌کند و این غیر از آسیب‌های آموزشی و تربیتی است که تعطیلات بی‌برنامه و اضافه بر تعطیلات مرسوم و سالانه مدارس بر فرآیند تعلیم و تربیت وارد می‌کند. از آنجایی که وزارت آموزش‌و‌پرورش تقویم آموزشی مشخصی دارد، برخی آموزش‌ها به دلیل تعطیلی به‌صورت فشرده انجام شده و باعث افت تحصیلی دانش‌آموزان می‌شود. بالطبع پیچیدن یک نسخه واحد برای تعطیلات مناطق مختلف کشوری که آب و هوای چهارفصل دارد حتما مبتنی بر نظر کارشناسی نیست و در بهترین حالت الزامات اجرا را تأمین کرده است. بنابراین برخی از کارشناسان می گویند، اصلاح تقویم آموزشی و تقسیم کردن تعطیلات مدارس در طول سال و یا تعیین این تعطیلات به فراخور تغییرات اقلیمی در استان‌های مختلف آن هم بعد از یک قرن روال، ضروری به نظر می‌رسد.این اصلاح تقویمی، اما به زعم گروهی از صاحب‌نظران به سادگی امکان‌پذیر نیست. برخی روستا‌ها که مردمانش کار کشاورزی می‌کنند تا پایان تابستان مشغول کار هستند و به همین علت نمی‌توان روی شروع کلاس‌ها در تابستان حساب کرد. از این‌رو کارشناسان معتقدند، تغییر تقویم آموزشی نمی‌تواند به طور سراسری برای همه مدارس کشور اعمال شود؛ چون بسیاری از شهرها با مشکل آلودگی هوا بیگانه‌اند و تغییر تقویم آموزشی آنها با این توجیه، پذیرفتنی نیست. در‌واقع آموزش‌و‌پرورش می‌داند این تغییر تقویم باید به‌صورت بومی اعمال شود نه به‌صورت ملی و سراسری.
تنوع در آغاز سال تحصیلی با توجه به اقلیم‌های مختلف
هم اکنون پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش، یک طرح پژوهشی را در این باره آغاز کرده است. علی محبی، رئیس پژوهشگاه مطالعات وزارت آموزش و پرورش در این باره به خبرگزاری فارس می گوید: پیش از این طرح ساماندهی تعطیلات با بررسی برخی پژوهش‌ها تدوین شده بود و هم اکنون نیز پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش، یک طرح پژوهشی را در دستور کار دارد.
محبی با اشاره به پایین بودن زمان آموزش در ایران عنوان می کند: یکی از خروجی‌های آزمون «تیمز و پرلز» این است که زمان آموزش در ایران در مقایسه با سایر کشورهای جهان پایین‌ترین است یعنی حدود ۶۰ درصد زمان آموزش سایر کشورها را داریم، وقتی زمان آموزش کم باشد نمی‌توان توقع کیفیت آموزش را داشت. البته نمی توان گفت در سایر کشورها تعطیلات کمتر از ایران است، اما آنها ساعت آموزشی بیشتری را نسبت به ایران دارند، به عنوان مثال در چین و آمریکا ساعت آموزشی یعنی ساعت حضور دانش‌آموزان در مدارس دو برابر ایران است.
محبی با بیان اینکه در گذشته ساعت آموزش مدارس را به دلایل مختلف کم کردند، بیان می کند: یک برنامه مطالعاتی در دستور کار پژوهشگاه مطالعات وزارت آموزش و پرورش است و طرحی را هم مرکز پژوهش‌های مجلس با عنوان ساماندهی تقویم آموزشی انجام داده که به مجلس ارائه شده است، در این طرح به دنبال تنوع در آغاز سال تحصیلی با توجه به شرایط اقلیم‌های مختلف در کشور هستند. طرحی که بخواهد تعطیلات مدارس را ساماندهی کند هنوز به طور کامل تهیه نشده است و ما در حال بررسی و کار کردن بر روی آن هستیم.
تعطیلات بر کیفیت نظام آموزشی مؤثر است
علیرضا محسنی، کارشناس آموزش در این باره به «رسالت» می‌گوید: «در اغلب موارد، دانش‌آموزان مقطع ابتدایی به دلیل آلودگی هوا تعطیل می‌شوند. ما میزان آلاینده‌های موجود در خانه و کلاس درس را اندازه‌گیری کردیم و بر اساس نتایجی که حاصل شده، این آلاینده‌ها در خانه و کلاس درس یکسان است. البته دانش‌آموزان هنگام تعطیلی در خانه نمی‌مانند و با والدینشان به محل کار می‌روند و یا در کلاس‌های فوق برنامه شرکت می‌کنند و به همان اندازه در معرض آلاینده‌ها قرار می‌گیرند. ضمن آنکه هر چه مدارس بیشتر تعطیل شوند، فرآیند تعلیم به دانش‌آموزان فشرده‌تر خواهد شد و معلمان مجبورند مطالب را در مدت زمان کم‌تری تدریس کنند بنابراین دانش‌آموزان در یادگیری دچار مشکل می‌شوند. علاوه بر این در برنامه درسی، زمان آموزش اهداف درسی را مشخص می‌کند و در‌برگیرنده چند شاخص است که شامل تعداد روزها و ساعات آموزشی در هفته است. در‌واقع ترکیب تعداد روزهای آموزشی با تعداد ساعات آموزشی نشان‌دهنده زمان اختصاص داده شده به آموزش دانش‌آموزان است که باید اهداف آموزشی را مشخص کند و وجود تعطیلات بر کیفیت نظام آموزشی مؤثر است، به‌ویژه تعطیلات غیرمترقبه که موجب اختلال در یادگیری دانش‌آموزان و حتی اتلاف ساعات آموزشی در سال تحصیلی می‌شود.»
این کارشناس تنظیم جدول تقویم آموزشی منعطف برای کشور را امری ضروری دانسته و بیان می کند: «البته هر طرح جدیدی وضع موجود را مورد چالش قرار می‌دهد؛ یا باید به سمت تغییر برویم یا مشکلاتی که تعطیلی مدارس ایجاد می‌کند را بپذیریم. با ملاحظه همه این نکات، اگر تغییری در تقویم آموزشی کشور اتفاق بیفتد، به نظر می‌آید به ارتقای کیفیت یادگیری دانش‌آموزان کمک کرده و به کاهش میزان آلایندگی هوا در ایام سرد سال منجر می شود.»
با این حال، سهراب مرادی از دیگر کارشناسان نظام آموزشی، تغییر تقویم آموزشی را اقدامی دشوار توصیف کرده و در گفت‌و‌گو با «رسالت» عنوان می‌کند: «تقویم آموزشی ما سال هاست که از ابتدای مهرماه تا خردادماه بوده و تغییر آن کار آسانی نیست، به این دلیل که یک سری از امتحانات در پایه‌های دهم و یازدهم به‌صورت هماهنگ کشوری برگزار می‌شود. امتحانات پایه دوازدهم نهایی است و بناست براساس قانون اعمال سوابق تحصیلی پایه‌های دهم و یازدهم نیز نهایی باشد. از طرفی نمی‌توان زمان کنکور را دستکاری و یا برای کل کشور سه مدل امتحان نهایی برگزار کرد. شاید برای مقطع ابتدایی بتوان تقویم آموزشی را تغییر داد، چون امتحانات این مقطع تحصیلی، داخلی است، که در این مورد هم باید شرایط اقلیمی را در نظر گرفت. برخی گفته‌اند که سال تحصیلی از شهریورماه آغاز شود، اما این ماه در غالب نقاط کشور زمان برداشت نهاده‌های کشاورزی است و بخشی از دانش‌آموزان ما روستایی هستند و معیشت‌شان از محل کشاورزی تامین می شود و به‌عنوان نیروی کار به خانواده کمک می‌کنند. با‌این‌وجود در دو هفته انتهایی شهریورماه می‌توان سال تحصیلی را آغاز کرد. منتها آموزش‌و‌پرورش باید هزینه کند تا معلمان پیش از فرارسیدن مهرماه، دو هفته زودتر وارد کلاس درس شوند، ولی به طورکلی معتقدم ریشه مشکل آلودگی هواست و به‌جای اصلاح تقویم آموزشی که چالش‌ها و دردسر‌های زیادی دارد، باید قانون هوای پاک را اجرایی کرد و یا تصمیماتی که برای اصلاح تقویم آموزشی اتخاذ می‌شود، همراه با مطالعه و ارزیابی درست باشد.»
سهولت تصمیم گیری روی کاغذ!
مرادی در ادامه می‌گوید: «کشور ما چهار اقلیم را در طول یک فصل تجربه می‌کند. هم‌اکنون که نقاط غربی کشور، با برودت هوا و بارش برف مواجه است، در یک سری از نقاط هوا گرم است. فصل بهار برای برخی مناطق قابل تحمل است، اما استان‌های جنوبی کشور، از بهمن ماه کولر روشن می‌کنند و برای آنها، آغاز سال تحصیلی در فصول گرم سال کارآیی لازم را ندارد. مهمتر از همه اینکه آموزش عمومی ما متمرکز است و حدود ٨۵ درصد مدارس را دولت اداره می‌کند، اگر قرار است تصمیم‌گیری برای هر اقلیم و هر استانی را به آموزش‌و‌پرورش همان منطقه واگذار کنیم، ممکن است در امر حکمرانی و مدیریت آموزش، آشوب و خللی ایجاد شود. بحث اصلاح تقویم آموزشی سال هاست که مطرح‌شده و تاکنون توفیقی حاصل نشده است و تصمیم‌گیران می‌ترسند که تبعات این تغییر بدتر از شرایط فعلی باشد.»
این کارشناس بیان می‌کند: «باید در نظر داشت که برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری روی کاغذ راحت است اما تحقق آن در عمل دشوار است. نمی‌شود تمام کشور به پای آلودگی هوای تهران و چند کلانشهر دیگر بسوزند. خیلی از استان‌ها به دلیل شدت گرمای هوا نمی‌توانند در ٦ ماهه اول سال کلاس تشکیل دهند. حتی علیرغم داشتن وسایل سرمایشی، هوای برخی مناطق آنچنان گرم است که امکان برپایی کلاس درس در تابستان وجود ندارد. ضمن اینکه برخی مناطق به علت محرومیت وسایل سرمایشی ندارند و بودجه‌ای هم برای تامین این وسایل در اختیار ندارند. مسئولان ما وقتی نمی‌توانند آلودگی را مدیریت کنند، تمام کاسه کوزه‌ها را بر سر آموزش‌و‌پرورش می‌شکنند و در پاسخ به انتقادات می‌گویند آموزش تعطیل نشده و به شکل مجازی دایر است! در صورتی که آموزش غیرحضوری آموزش مکمل است و تجربه نشان داده رهاورد این سبک آموزشی، افسردگی و افت تحصیلی است و امکان حضور در این فضا برای همه دانش‌آموزان به دلیل عدم دسترسی به امکانات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری فراهم نیست. حتی برخی دانش‌آموزان از فرصت تعطیلات و یا آموزش غیرحضوری به علت آلودگی هوا استفاده کرده و با انجام کار‌های پاره‌وقت درآمد کسب می‌کنند.»
مرادی خاطرنشان می‌کند: «اگر قرار است همچنان برای کاهش آلودگی هوا اقدامی صورت نپذیرد، باید هرطور هست کلاس‌های جبرانی برگزار کرد و بعدهم به‌جای تغییر تقویم آموزشی، باید حجم کتاب‌های درسی را مورد بازنگری قرار داد. ما هنوز هم جزو آن کشور‌هایی هستیم که حجم و عناوین کتاب‌های درسی‌مان، زیاد است و باید یک دیدگاه عمومی به آموزش‌و‌پرورش وجود داشته باشد. قرار نیست اقیانوسی از مطالب متنوع را به دانش‌آموزان ارائه کنیم. تعطیلات تقویمی و غیرتقویمی ما در طول یک سال تحصیلی زیاد است و برخی تعطیلات نظیر شرایط جوی و آلودگی هوا پیش‌بینی نشده است و به همین دلیل رشته کار از دست معلم خارج می‌شود. اما در دیگر کشورهای جهان این‌گونه نیست و همه‌چیز طبق برنامه‌ریزی پیش می‌رود. مطابق برنامه درسی ملی، زمان آموزش هر پایه تحصیلی در دوره ابتدایی ۹۲۵ ساعت، در دوره متوسطه اول، ۱۱۱۰ ساعت و در دوره متوسطه دوم شاخه نظری ۱۲۹۵ ساعت و شاخه فنی و حرفه‌ای و کاردانش ۱۴۸۰ ساعت است و در این ساعت‌های آموزشی، اقیانوسی از مطالب گسترده و غیرمهم را به فکر و ذهن دانش‌آموزان سرریز می‌کنیم، منتها اقیانوسی که به عمق یک بند انگشت است. نتایج برخی مطالعات نشان می‌دهد، مدرک دیپلم ما، معادل لیسانس در پاکستان است و تا دلتان بخواهد مطالب غیرکاربردی و بی‌اهمیت را در سطح عمومی به دانش‌آموزان ارائه می‌دهیم، درحالی که اگر حجم کتاب‌ها و محتوای ارائه‌شده مفید و به‌اندازه بود، شاید برای تعطیلات غیرمترقبه هم این همه نگران نبودیم. وقتی چند هفته مدارس تعطیل است، به علت زیاد بودن حجم کتاب‌ها و انباشتگی مطالب، معلم برای جبران عقب‌ماندگی‌ها در یک جلسه، چهار فصل را بدون وقفه درس می‌دهد. نتیجه این مسئله، افت تحصیلی دانش‌آموزان خواهد بود.»
نرگس ملک زاده، مدیر مدرسه و صاحب‌نظر در حوزه مسائل آموزشی، از توقف فرآیند آموزشی و اتلاف ساعات درسی به علت تعطیلی براثر آلودگی هوا خبر داده و در گفت‌و‌گو با «رسالت» اظهار می‌کند: «اتلاف ساعت آموزشی نه‌فقط مقطع ابتدایی که بیشتر پایه‌های تحصیلی را دچار مشکل کرده است. ساعت رسمی آموزش ما 6 ساعت در روز است و در برخی مقاطع به ٨ ساعت هم می‌رسد. اما در آموزش به شیوه مجازی، ساعت تدریس، به‌صورت مفید 6 ساعت نیست. طبق مشاهدات خودم در مقطع ابتدایی، دانش‌آموزان، دو ساعت آموزش دارند و باتوجه به اینکه والدین شاغل‌اند، دانش‌آموزان نمی‌توانند از تدریس غیرحضوری به‌صورت خوب و کیفی بهره مند شوند و همان دو ساعت آموزش هم مفید و موثر نیست. از سوی دیگر آموزش مجازی الزامات و زیرساخت‌هایی می‌طلبد که در کشور ما همچنان این زیرساخت‌ها مهیا نشده و در کنار کُندی سرعت اینترنت، دانش‌آموز خودش را موظف نمی‌داند در کلاس درس شرکت کند. بعضی از دانش‌آموزان هم به دلیل نداشتن امکانات لازم، مطالب و آموزش‌ها را به‌صورت آفلاین دریافت می‌کنند و باید برای این مسائل فکری کرد.»
ملک زاده، بعید می‌داند که تقویم آموزشی تغییر کند و در‌این‌باره توضیح می‌دهد: «حتی اگر این تغییر اجرایی شود، نتیجه مطلوبی حاصل نخواهد شد. نظام آموزشی ما یک نظام آموزشی متمرکز است و نمی‌توان زمان آغاز و پایان سال تحصیلی را بسته به اقلیم هر منطقه متنوع کرد. اگر قرار است چنین اتفاقی بیفتد باید تغییرات ساختاری در نظام آموزشی ما بوجود بیاید. شاید در آغاز، این طرح خوشایند به نظر برسد اما در ادامه، مستلزم هدف‌گذاری و برنامه‌ریزی گسترده است. بسیاری از برنامه‌های ما به‌صورت سراسری در یک زمان مشخص اجرا می‌شود، چنانچه شروع سال تحصیلی متفاوت باشد، تمام برنامه‌ها تحت تاثیر قرار می‌گیرد. به‌عنوان مثال امتحانات پایه دوازدهم نهایی است و در سال تحصیلی ۱۴۰۳-۱۴۰۲، امتحانات پایه‌های دهم و یازدهم نیز به شکل نهایی برگزار می‌شود. آیا با متفاوت شدن آغاز سال تحصیلی امکان برگزاری امتحانات به‌صورت سراسری وجود دارد؟»
به جای اصلاح تقویم آموزشی با آلودگی هوا مقابله کنید
این مدیر مدرسه تاکید می‌کند که عقب‌ماندگی درسی دانش‌آموزان در این سال تحصیلی به نسبت سال تحصیلی گذشته چند برابر است: «امسال نه‌فقط تعطیلی به دلیل آلودگی هوا که کمبود معلم در آغاز سال تحصیلی هم مزید بر علت شده تا میزان عقب‌ماندگی درسی دانش‌آموزان تشدید شود. اکنون معلمانی که پس از دو ماه وقفه در کلاس درس حاضر شده‌اند، نا‌چارند با سرعت بیشتری محتوا را آموزش دهند و چون فضای مجازی جوابگوی واقعی نیاز‌های آموزشی نیست، همچنان نمی‌توان به‌عنوان کلاس درس رسمی از آن استفاده کرد. باتوجه به اینکه همیشه تعطیلات آلودگی هوا، نزدیک امتحانات نیم سال اول است، فرصت تکرار و تمرین از معلم و دانش‌آموز گرفته می‌شود و مجالی برای تثبیت یادگیری نخواهند داشت. کما اینکه دانش‌آموزان ما در زمان‌هایی که مدارس به دلیل آلودگی هوا تعطیل است، باشگاه ورزشی می‌روند و یا در کلاس زبان و سایر کلاس‌های فوق برنامه شرکت می‌کنند و اگر تقویم آموزشی هم تغییر کند، همین رویه ادامه‌دارد، بنابراین به‌جای هر اقدام دیگری، باید با ریشه اصلی مشکل که آلودگی هواست مقابله کرد.»