جهان با افزایش دمای بی سابقه ای مواجه است
ایران و جهان گرفتار گرمایش بی‌سابقه
سال ها قبل پژوهشگران هشدار داده بودند که در آینده نزدیک احتمال وقوع موج‌های گرمایی رکوردشکن چندین برابر می‌شود و آماده‌سازی برای مواجهه با این موج‌ها حیاتی است. این وضعیت ایران را بسیار تحت تاثیر قرار داده و از سال ۲۰۰۰ به این سو، کشور ما جزو پنج کشوری است که از افزایش دما متحمل آسیب شده است. این روزها گرمای هوا بی‌سابقه است و بنا به داده‌های هواشناسی با استقرار گنبد حرارتی در برخی نقاط کشور ازجمله تهران شاهد گرم‌ترین روزهای 50سال اخیر هستیم و امروز به منظور حفظ سلامتی شهروندان و مدیریت مصرف انرژی، مراکز و ادارات دولتی و بانک‌ها در سراسر کشور (به جز مراکز خدمات امدادی و اورژانسی) تعطیل شده اند.
البته این وضعیت فقط مربوط به ایران نیست و روزهای گذشته کشورهای ترکیه و عربستان هم به علت گرمای شدید هوا با قطعی برق مواجه شدهاند. در کشورهای جنوبی حاشیه خلیج‌فارس نیز گرمای بی‌سابقه بی داد می کند. امواج گرما مناطق شرق اروپا و شمال آفریقا را به‌شدت تحت‌تاثیر خود قرار داده است.
مطابق پیش بینی ها امروز به همراه سه روز آینده ایران و غرب آسیا گرمای جهنمی را تجربه خواهند کرد. کشور پاکستان هم کمی پس از آن‌که از فیلیپین تا هند، گرمای شدید مدارس را به تعطیلی کشاند و جان صدها نفر را گرفت، شاهد شکسته شدن رکوردهای گرماست و این وضعیت متزلزل اقلیمی در کشورهای گوناگون جهان، یادآور میراث بی‌عملی سیاستمداران جهان است که برای مردم زمین به یادگار گذاشته‌اند...
به هر ترتیب «افزایش دما به عنوان یک موضوع جهانی با شدت و ضعف در تمامی مناطق زمین روی داده و بر اساس اعلام سرویس تغییر اقلیم اتحادیه اروپا میانگین دمای کره زمین در ۱۲ ماه گذشته به ۱/۶۳ درجه سانتیگراد بالاتر از دوران پیش از صنعتی شدن رسیده است. این موضوع نشان می‌دهد که فرکانس افزایش دما به طور موقت از ۱/۵ درجه سلسیوس فراتر رفته است.» این را احد وظیفه، رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی کشور مطرح و عنوان کرد میانگین دمای کشور در تیرماه به ۳۰/۷ درجه سلسیوس رسیده که ۱/۳ درجه گرمتر از حالت طبیعی در این ماه است.
مطابق این مطلب که خبرگزاری ایسنا منتشر کرده، احد وظیفه در حاشیه کارگروه پیش بینی فصلی سازمان هواشناسی کشور اظهارکرد: «میانگین دمای هوا در ۳۰ استان کشور در تیرماه گرمتر از نرمال بوده است. در این بین بیشترین افزایش دما به ترتیب در استان کرمان با ۲/۴، سیستان و بلوچستان ۲/۲ و هرمزگان و فارس ۱/۸ درجه سلسیوس ثبت شده است.»
رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی کشور اضافه کرد: «برآوردهای ما نشان می‌دهد که دمای کشور طی ۵۰ سال اخیر با آهنگ ۰/۴ درجه در هر دهه افزایش یافته است که عدد بسیار بزرگی است. این مقدار حتی از میانگین افزایش دمای جهانی نیز بیشتر است.»
اگرچه خبر افزایش درجه هوا هرچند سال یک بار به گوش می رسد اما معمولا توجه کسی را جلب نمی کند، زیرا این طور به نظر می رسد که این میزان افزایش دما تاثیر خاصی در طبیعت و زندگی روزمره ما انسان ها ندارد. از سوی دیگر چون این اتفاق در بلندمدت و به آرامی رخ می دهد، فاجعه تلقی نمی شود و دلیلی ندارد نگرانش باشیم، درحالی که همین تدریجی بودن در سکوتی مرگبار پیامدهای جبران ناپذیری دارد.
تبدیل۲۰۲۴ به گرم‌ترین سال تاریخ؟
۳۱ تیرماه به‌عنوان گرم‌ترین روز ثبت‌شده در تاریخ زمین لقب گرفته، اما دمای هوا در اول مرداد نیز گرمتر شد و سازمان ملل متحد در مورد گرمای شدیدی که می‌تواند افراد زیادی را در معرض خطر قرار دهد، یک فراخوان «دعوت به اقدام» صادر کرده است و اکنون این احتمال وجود دارد که ۲۰۲۴ به گرم‌ترین سال تاریخ تبدیل شود. آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل با صدور بیانیه ای از کشورها خواسته تا برای مقابله با اثرات «گرمای فلج‌کننده» اقدام کنند، زیرا جهان با افزایش دمای بی سابقه ای مواجه است که جوامع آسیب‌پذیر را در معرض خطر قرار داده است: «میلیارد‌ها نفر در سراسر جهان در حال تجربه «یک «اپیدمی گرمای شدید» هستند که ناشی از تغییرات آب و هوایی است.»
دبیر کل سازمان ملل در این بیانیه یادآور شده است: «که باید با واقعیت‌ها روبه رو شویم؛ دمای شدید دیگر پدیده‌ای یک روزه، یک هفته‌ای یا یک ماهه نیست. زمین در هرجایی برای همه در حال داغ‌تر و خطرناک‌ترشدن است. میلیارد‌ها نفر در سراسر جهان تحت تاثیر امواج گرمای شدیدی که عمدتاً از بحران آبوهوایی ناشی از سوخت فسیلی ایجاد شده است، در حال پژمرده‌شدن هستند. گرمای شدید اقتصاد‌ها را به‌هم می‌ریزد، نابرابری‌ها را افزایش می‌دهد، اهداف توسعه پایدار را تضعیف می‌کند و مردم را می‌کشد.»
سازمان ملل متحد در فراخوان دعوت به اقدام خود، خواستار تلاشی فوری و هماهنگ برای تقویت همکاری‌های بین‌المللی برای مقابله با گرمای شدید در چهار زمینه حیاتی شده است: نخست مراقبت از اقشار آسیب‌پذیر، دوم محافظت از کارگران، سوم تقویت انعطاف‌پذیری اقتصاد‌ها و جوامع با استفاده از داده‌ها و علم و چهارم محدودکردن افزایش دما تا ۱/۵ درجه سانتیگراد با حذف تدریجی سوخت‌های فسیلی و افزایش سرمایه‌گذاری روی انرژی‌های تجدیدپذیر.
این بیانیه در ادامه تاکید کرده است که کارگران سراسر جهان به‌طورمعمول در معرض خطر استرس گرمایی هستند. سازمان بین المللی کار در گزارشی می‌گوید که گرما سالانه به ۲۳ میلیون جراحت و ۱۸۹۷۰ مرگ در بین کارگران سراسر جهان منجر می‌شود. همچنین این سازمان می‌گوید بیش از ۷۰ درصد از نیروی کار جهانی در برابر گرمای شدید آسیب‌پذیر هستند.
ایین سازمان بین‌المللی در گزارش جدید خود گفته است از سال ۲۰۲۰ بیش از ۷۰ درصد نیروی کار جهانی به دلیل مشاغل خود با گرمای بیش از حد مواجه شدهاند. این رقم نسبت به ۲۰ سال پیش از آن افزایش ۶۵ درصدی را نشان می‌دهد.
افزایش دمای متوسط ایران دو برابر میانگین جهان
ایران یک سوم میانگین جهانی بارندگی و سه برابر آن تبخیر دارد. همچنین میزان سرانه بیابان سه برابر میانگین جهانی است و یک سوم میانگین سرانه جهانی جنگل دارد. ایران ۷/۵ میلیون هکتار بیابان دارد و نرخ بالای فرسایش خاک و فراوانی رویدادهای شدید اقلیمی مثل سیل، خشکسالی و آتش سوزی جنگل‌ها و طوفان‌های گرد و غبار از جمله پیامدهای گرمای زمین است.
در شرایطی که گرم شدن کره زمین سرتاسر جهان را با خطرهای جدی مواجه کرده است، افزایش دمای متوسط در ایران آهنگی دو برابر آهنگ جهانی دارد. با این حال اقدامی برای سازگاری با بحران اقلیمی و افزایش تاب‌آوری در برابر آن صورت نگرفته است. متخصصان معتقدند در گام نخست باید با شرایط اقلیمی سازگار شد و پس از آن اقداماتی را به منظور کنترل این وضعیت انجام داد. برای مثال در کشور ما در بخش کشاورزی با توجه به کمبود آب باید تغییراتی صورت پذیرد و از کشت‌های جایگزین که نیاز کمتری به آب دارند استفاده کرد.
از آنجایی‌که ایران کشوری خشک و نیمه‌خشک است که بیشتر مناطق آن خشک محسوب می‌شود باید کشاورزی منطبق بر این شرایط آبوهوایی باشد اما گسترش و توسعه کشاورزی، نامتوازن و بدون توجه به ظرفیت‌های اکولوژیک حوضەهای آبریز بوده است، به این دلیل در نواحی مختلف الگوهای کشت ناپایدار ایجاد و اجرایی شدهاند.
کاهش ۲۵ درصدی آب های سطحی تا سال ۱۴۱۰
به گفته منصور سهرابی، کارشناس محیط زیست «بالغ بر ۹۰ درصد از تولیدات ما از کشت آبی است، درحالی که این میانگین در دنیا ۲۰ درصد است. یعنی ما در ایران از رطوبت سبز استفادە چندانی نمی‌کنیم. همچنین بعضی از گیاهانی که نیاز به آب فراوان دارند در مناطقی کشت شدهاند که اصولا آب کافی برایشان تامین نمی‌شود. در بسیاری از مناطق کشور این خلا منجر به هدر روی بسیار زیادی از منابع آبی هم شده است. ناگفته نماند که اتلاف و هدر روی غذایی هم داریم به‌طوری‌کە صحبت از اتلاف ٣٠ درصد مواد غذایی در کشور است. یعنی هم محصول و هم آب در آنجا هدر داده شده است. این ها می‌توانند در شرایط تغییرات آب و هوایی مشکلات اساسی به بار بیاورند، چراکه طبق برآورد سازمان جهانی بهداشت با توجه به کاهش ۵۰ درصدی روان آبهای سطحی و افزایش ۵۲ درصدی وقوع سیلاب پیش بینی می‌شود در آینده منابع آب قابلیت اتکای کمتری داشته باشیم و تا سال ۱۴۱۰ تغییرات اقلیمی موجب کاهش ۲۵ درصدی آبهای سطحی در ایران می‌شود.»
این روند در سایر کشورهای جهان نیز مشهود است. بر اساس سناریوی گرمایش جهانی، تعداد افرادی که در اروپا با کمبود آب مواجه می‌شوند احتمالا از ۸۵ میلیون فعلی به ۲۹۵ میلیون نفر می‌رسد که عمدتاً درکشورهای مدیترانه‌ای هستند. دراسپانیا، یونان، قبرس، ایتالیا و ترکیه کمبود آب افزایش یافته است. تغییرات در کاربری زمین و تغییرات در تقاضای آب روی هم ۲۰ تا ۳۰ درصد عامل این تغییر نیاز است.
با افزایش دما، پروسه تقاضا برای انرژی و آب الگویی کاملا متفاوت پیدا می‌کند. بیشترین تهدید روی کره زمین متوجه سلامت رودخانه‌ها و اکوسیستم‌های آب شیرین است. در ایران، اجازه بهره‌برداری بیش از حد از آن‌ها داده شده است که باعث آسیب دائمی به محیط زیست و «منابع» اصلی شده. سدها و بندها در همه جا ساخته شده است، رودخانه‌ها تا حد زیادی کانالیزه شدهاند و کشت با برداشت بیش از حد آب، رودها را با کاهش ورودی بسیار ناپایداری مواجه کرده است. علاوه بر این ما همچنان به قطع درختان در کناره‌های رودخانه و حفاری در بستر آن‌ها ادامه می‌دهیم. از طرفی تقریباً نیمی از ۶۰۰ آبخوان آب زیرزمینی دشت‌های کشور در آستانه خشک شدن کامل هستند. کیفیت و کمیت آبهای زیرزمینی نیز به‌شدت متاثر از گرمایش و خشکسالی‌های طولانی مدت است. بانک جهانی تخمین می‌زند برای جبران خسارات ناشی از گرمایش جهانی کشورهای توسعه یافته ۱/۵ درصد از تولید ناخالص ملی و کشورهای کم بهره (کمتر توسعه یافته) ۶/۷ درصد آن‌را باید برای این موضوع سالانه هزینه کنند.
میانگین دما طی ۵۰ سال گذشته مدام رو به افزایش بوده است
میانگین دما طی ۵۰ سال گذشته مدام رو به افزایش بوده است و «عباس شاهسونی» رئیس گروه سلامت هوا و تغییر اقلیم وزارت بهداشت به ایرنا می‌گوید: «پیش بینی می‌شود تا سال ۲۱۰۰ میلادی دمای زمین بین ۱/۸ تا ۴ درجه سانتیگراد افزایش پیدا کند. باتوجه به اینکه کشور ما در منطقه خاورمیانه قرار گرفته و شرایط آب و هوایی خشک و نیمه خشک دارد. ۸۰ درصد ایران این شرایط را دارد. و در برابر تغییر اقلیم بسیار آسیب پذیر است.» در بحث تغییراقلیم دو موضوع مهم افزایش دما و کاهش بارش (همزمان با تغییر الگوی بارش) شاخص‌هایی تعیین‌کننده هستند. اما هر دوی این فاکتورها را در پایش طولانی‌مدت می‌توان معنادار و قابل تامل دانست. به گزارش سازمان جهانی هواشناسی در ایران: «سرعت گرمایش زمین از دهه ۷۰ به بعد افزایشی بوده است. ایران، کشوری است که شمال و جنوب آن به ترتیب درعرض‌های میانی و جنب حاره‌ای قرار دارد و تغییراقلیم در این کشور بیش از میانگین تغییرات جهانی است. دمای میانگین کشور در پنج دهه گذشته و با استفاده از درون‌یابی داده‌های دیدبانی ایستگاه‌های هواشناسی، معرف افزایش دمای دهه‌ای تقریباً با شیب ۰/۴ درجه سلسیوس است که حدود دو برابر آهنگ افزایش جهانی است و بیانگر گرمایش محیط و تغییر اقلیم در کشور با سرعت بیش از میانگین جهانی است.»
گرما و کوچ‌های اجباری
شکاف‌های عمیق اقتصادی و اجتماعی و کوچ‌های اجباری از آثار غیرمستقیم گرمایش جهانی هستند. ما در ایران آمار رسمی و روشنی نداریم که سهم و درصد مهاجرت‌های اقلیمی از مجموع مهاجرت و حاشیه‌نشینی را نشان دهد، اما بنا به گزارش سازمان ملل، رابطه مهمی میان مهاجران اقلیمی و مناطق تحت تاثیر حوادث طبیعی و تغییرات آب و هوایی وجود دارد. این گزارش عنوان می‌کند که چطور در مناطقی که منابع طبیعی، مانند آب آشامیدنی، کمیاب می‌شوند، تولید محصولات زراعی و دام برای زنده ماندن در «نقاط داغ» و شرایط محیطی بیش از حد گرم و خشک، یا بیش از حد سرد و بارانی با بحران مواجه می‌شود و معیشت را تهدید می‌کند و ناامنی غذایی نیز از اثرات آن است. این همه، عوامل مهمی در سخت شدن زیست و انگیزه‌ای برای مهاجرت است.
اگر آمار افزایش و کاهش قیمت ملک (مثلا درشهر رشت در دهه اخیرقیمت ملک ۴۰ برابر شده است و در استان‌های سیستان و بلوچستان و خراسان جنوبی به‌شدت کاهش یافته است) یا آمار مهاجرپذیری و مهاجرفرستی استان‌ها را در کنار نام استان‌هایی که بیشترین آسیب از بحران‌های محیط زیست متوجه آن‌ها بوده قرار دهیم، همپوشانی معناداری میانشان وجود دارد.
تعداد مهاجران محیط زیست در جهان به‌طورمداوم در حال افزایش است: طبق گزارش بانک جهانی، آن‌ها در سال ۲۰۵۰ به ۲۲۰ میلیون نفر خواهند رسید.
بر اساس پیش بینی سازمان جهانی بهداشت در کشور ایران ۶/۶ میلیون نفر از ساکنان روستاها در مناطق بارانی با فراوانی خشکسالی بالا یا استرس‌های آبی بالا و ۱۱/۹ میلیون نفر از ساکنان شهرها در مناطقی با فراوانی خشکسالی بالا یا مناطق با استرس کم آبی بالا زندگی می‌کنند و بنا به گزارش مرکز پژوهش های مجلس در سه دهه اخیر، سالانه به‌طورمتوسط حدود یک میلیون نفر در استان‌های ایران جابه‌جا شدهاند. مهاجرت‌ها از مناطق کمتر توسعه‌یافته به مناطق توسعه‌یافته رخ داده است. مهاجرت‌های شهر به شهر در دهه‌های اخیر بسیار بیشتر شده است و نه الزاما ازروستا به شهر. همینطور مهاجرت‌ها دردامنه سنی ۲۰ تا ۳۴سالگی رخ دادند. زنان مهاجر در جریان مهاجرت‌های درون استانی بیش از آمار مردان مهاجر است. داده ها نشان می‌دهد که زنان بیشتر درون استان خود جابه‌جا می‌شوند و مردان بیشتر در مهاجرت بین استانی تحرک دارند و گاه مهاجرت ها ناشی از بروز حوادث طبیعی است که بر اثر تغییرات آب و هوایی رخ می دهد.
شاخص عملکرد تغییر اقلیم در ایران پایین است
تاثیر و رابطه سیاست و قانون در موضوع تغییرات اقلیم و حوادث طبیعی دو وجهه دارد. در یک سو، موضوع حفاظت و کنترل و کاهش آسیب‌هاست و در سوی دیگر مدیریت و مسئولیت‌پذیری درنقش جهانی کشورها در گرمایش زمین یا تولید زباله و گازهای گلخانه‌ای و غیره است. کارگران و کشاورزان و دست‌فروشان به‌طورمثال جزو نخستین گروه آسیب‌پذیر از گرما هستند. آمار نشان می‌دهد چطور تعداد کارگرانی که در مجموعه‌های صنعتی نفت و پتروشیمی یا مجموعه‌های ساختمانی مشغول به کارهستند و گرفتار حوادث ناشی از گرمازدگی حین کار می‌شوند روبه‌افزایش است. همچنین گروه‌های سنی سالمندان و کودکان به‌شدت تحت تاثیر تنش‌های گرمایی قراردارند. اما برای سازگاری زیستی و تاب آوری این گروه‌ها در بخش کلان کشوری برنامه‌ای تدوین نشده، این درحالی است که ایران از میان ۶۳ کشور مورد بررسی در یک تحقیق بین‌المللی که توسط یک موسسه تحقیقاتی خصوصی انجام شده، پایین‌ترین رتبه را از نظر ارزیابی شاخص‌های تغییرات آب و هوایی در سال ۲۰۲۳ میلادی به دست آورده است.
به روایت«عباس شاهسونی» رئیس گروه سلامت هوا و تغییر اقلیم وزارت بهداشت، ایران به لحاظ سیاست‌های اقلیمی رتبه ۴۹ و از نظر انتشار گازهای گلخانه‌ای رتبه ۶۱ را داراست. در مجموع شاخص عملکرد تغییر اقلیم در ایران پایین است و رتبه و جایگاه خوبی از این نظر نداریم. پیش بینی می‌شود که میانگین دمای کشور در سناریوی انتشار بالا و حداکثری گازهای گلخانه‌ای، بین ۱/۵ تا ۵/۲ درجه سانتیگراد در ۳۰ سال آخر قرن ۲۱ میلادی یعنی از سال ۲۰۷۰ تا ۲۱۰۰ افزایش پیدا کند. همچنین پیش‌بینی می‌شود در صورت انتشار حداکثری گازهای گلخانه‌ای در دنیا بین ۳۰ تا ۶۵ درصد روزهای سال روزهای داغ یا بسیار گرم باشند. در سناریوی انتشار بالای گازهای گلخانه‌ای و در صورتی که دنیا روند افزایشی انتشار این گازها را متوقف نکند، پیش می‌شود در سال ۲۰۸۰ میلادی میزان بروز مرگ در سالمندان بالای ۶۵ سال به حدود ۱۶ تا ۶۹ نفر در هر صدهزار سالمند برسد. این میزان در سال ۱۹۹۰ میلادی حدود ۶ در صدهزار سالمند بوده است.»
همه ما امروز در متن و قلب تغییر اقلیم و گرمایش جهانی زندگی می‌کنیم. دولت‌ها نسبت به حفاظت از شهروندان خود و حفاظت از منابع طبیعی مسئولند و نقش آنان در حفظ جان و سلامت شهروندان همانند حفاظت از سیاره تعیین کننده است.