پنج سال پس از شیوع ویروس کووید۱۹، گونه‌ای از خانواده ویروس کووید که ابتدا از چین شروع شد و به سراسر جهان گسترش یافت و جان میلیون‌ها نفر، ازجمله صد‌ها هزار ایرانی را گرفت، ویروس آنفلوآنزای پرندگان اچ۵ان۱ یکی از گزینه‌های اصلی احتمالی برای شکل‌دهی به پاندمی بعدی است. بنابراین سازمان جهانی بهداشت زنگ خطر را به صدا درآورده و از همه کشور‌ها می‌خواهد که هوشیاری بیشتری نسبت به آن داشته باشند.
تاکنون تعداد قابل‌توجهی ویروس آنفلوآنزا در سراسر جهان ثبت و گزارش‌شده است، اما آن دسته که اهمیت بیشتری دارند و نوع به‌شدت آسیب‌رسان و حاد محسوب می‌شوند، معمولا جزو انواع اچ۵ان۱ و اچ٧ هستند. صاحب‌نظران می‌گویند، نوعی که اخیرا در اروپا شایع شده و در ترکیه مشکل ایجاد کرده است؛ اچ۵ان۱نام دارد که برای طیور صنعتی و پرندگان آبزی و وحشی خطر جدی درپی دارد.
مبتنی بر اطلاعاتی که در رسانه‌ها درج‌شده، شیوع اچ۵ان۱ در سال ۲۰۲۰ آغاز و تاکنون منجر به مرگ یا تلف شدن ده‌ها میلیون طیور و نابودی میلیون‌ها پرنده وحشی شده است.
ابتلا به این ویروس در چند سال اخیر به‌طور گسترده در میان پرندگان مهاجر و مرغداری‌ها یا مراکز تولید بوقلمون مشاهده‌شده و سپس در ایالت کالیفرنیا و دیگر نقاط آمریکا، ابتلای آن در دامداری‌ها گزارش‌شده است. به‌نظر می‌رسد دامداری‌های صنعتی بیش از هر عاملی مسیر را برای این ویروس باز گذاشته‌اند و در این صورت جهش‌های ژنتیکی سرانجام می‌توانند این ویروس را از یک انسان به انسانی دیگر منتقل کنند.
خطر دامداری‌های صنعتی و دسترسی بیشتر انسان به‌جانوران بیمار
کارشناسان می‌گویند:«دامداری‌های صنعتی تلاش دارند بر پایه سود بیشتر برای سرمایه‌گذار، با حداقل هزینه ممکن و در کوتاه‌ترین زمان، بیشترین میزان تولید را عرضه کنند. درکنار این مسئله، رشد میلیارد‌ها جاندار نظیر گاو، گوسفند، خوک، مرغ و بوقلمون برای مصرف روزانه مردم جهان، باعث شده زمین‌ها به‌طرز گسترده‌ای مصادره و جانورانی بر این زمین‌ها رشد کنند، یا این‌که برای غذای دام، محصولات خاصی کشت می‌شود. هزینه کمتر در اینجا عامل اصلی مشکل است، چون الزاما استانداردهای تولید محصول و کشت رعایت نمی‌شوند.
در بسیاری از نقاط جهان مانند آمریکا، عکاسی و فیلمبرداری از دامداری‌ها یک جرم است تا مبادا عدم رعایت استاندارد‌ها جلوی سرمایه‌داری دامداری‌ها را بگیرد.
عدم رعایت استاندارد‌ها، درنهایت به این منتهی می‌شود که انسان به‌جانوران بیمار بیشتری دسترسی پیدا کند.» از این‌رو کارشناسان تأکید می‌کنند: «تغییر سبک زندگی و شیوه تولید محصول می‌تواند نیازمندی انسان به دامداری‌های صنعتی را کاهش دهد و به‌تدریج این شیوه کشتار با راه‌های سالم‌تر تولید جایگزین شود. البته اگر جوامع بشری بخواهند چنین کاری انجام بدهند.
تا به اکنون شیوه زندگی آدمی متمرکز بر سودجویی حداکثری از طبیعت بوده است، حتی به قیمت کم‌شدن فضای طبیعی تاحدی که اگر حیات‌وحش منقرض نشود، سلامتش به‌طور گسترده به خطر می‌افتد. نتیجه نهایی این‌رویکرد این است که ویروس‌هایی مانند اچ۵ان۱ به‌سادگی می‌توانند از جنوب تا شمال را به‌سرعت طی کنند و به‌تدریج خود را به انسان نزدیک‌تر کرده و به پاندمی تازه‌ای منتهی شوند.»
پیش‌تر دانیل گلدهیل، از کالج سلطنتی دامپزشکی در هتفیلد به مجله علمی نیچر گفته است که «هر چه این ویروس پستانداران بیشتری را آلوده کند، امکان بیشتری برای تبدیل آن به سویه‌ای خطرناک برای انسان وجود دارد.»
اد هاچینسون، ویروس‌شناس دانشگاه گلاسکو نیز در این زمینه مطرح کرده است که ظهور ویروس آنفلوآنزای پرندگان در گاوها تعجب‌آور است زیرا خوک‌ها تاکنون به این ویروس مبتلا شده بودند اما تا همین اواخر گزارشی از ابتلای گاوها نبود و این موضوع را نباید دستکم گرفت.
به گفته او، ابتلای گاوها به ویروس آنفلوآنزای پرندگان به این معناست که خطر ورود ویروس به حیوانات مزرعه بیشتر شده و نگرانی درباره انتقال از حیوانات مزرعه به انسان نیز افزایش می‌یابد.
اما این ویروس نه فقط به گاوهای اهلی در آمریکا بلکه همزمان در تحولی دیگر توانسته جهش پیدا کند و به دیگر موجودات مانند گربه، خرس‌های قطبی، روباه یا آبزیان پستاندار مانند شیرهای دریایی هم در بعضی نقاط جهان منتقل شود. اگر این مسئله از سوی دولت‌ها جدی گرفته نشود، انتقال ویروس از انسان به انسانی دیگر هم به‌آسانی رخ خواهد داد.
ویروسی که به قطب شمال و خرس‌های قطبی هم رسیده است!
علیرضا ناجی، رئیس مرکز تحقیقات ویروس‌شناسی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی دراین‌باره می‌گوید: «موارد انتقال ویروس آنفلوآنزای پرندگان به انسان بیشتر شده است و این هشداری برای همه ماست. اخیرا سازمان جهانی بهداشت زنگ خطر را به صدا درآورده و از همه کشور‌ها می‌خواهد که هوشیاری بیشتری نسبت به این موضوع داشته باشند. اگر این ویروس‌ها قابلیت انتقال بیشتری بین انسان‌ها پیدا کنند، نگران‌کننده خواهد بود. ویروس اچ۵ان۱ برای پژوهشگران یکی از اصلی‌ترین نامزدهای پاندمیک بعدی است. تنها مانع ابتلای جهانی به این ویروس، شیوه انتقال آن است که هنوز از انسان به انسان ممکن نیست. با این‌حال گونه‌های جانوری مختلف را تحت تأثیر خود قرار می‌دهد و از اینجا به آنجای جهان جابه‌جا می‌شود. پیش‌تر یک نوجوان در غرب کانادا و ده‌ها نفر در ایالات‌متحده آمریکا مبتلا شده‌اند. این ویروس حتی به قطب شمال و خرس‌های قطبی هم رسیده است. کمی پیش از خبر ابتلای یک نوجوان در کانادا، نخستین نمونه ابتلای این ویروس در خوک در آمریکا اثبات شد. فروردین امسال نخستین موج ابتلای معاصر به این ویروس در
6 ایالت آمریکا نمایان شد. از آن زمان تاکنون دستکم ۴۶ نفر در ۱۵ ایالت آمریکا به این بیماری مبتلا شده‌اند و در ۴۵۰ دامداری این ویروس در دام‌ها دیده‌شده است. در غرب کانادا در ۲۶ مکان این ویروس در پستانداران و پرندگان دیده‌شده است.»
این ویروس‌شناس عنوان می‌کند: «نتایج برخی پژوهش‌ها نشان می‌دهد این ویروس برای انتقال راحت‌تر، خود را در پستانداران به‌روز کرده است اما هنوز در حد آنفلوآنزای فصلی توانا نشده است. با این وجود مهاجرت پرندگان می‌تواند یکی از راه‌های جابه‌جایی این ویروس از یک کشور به کشور دیگری باشد. همچنین به نظر می‌رسد پرندگانی مانند اردک‌ها و غاز‌ها که در آب زندگی می‌کنند، می‌توانند آنفلوآنزای پرندگان را بدون این‌که بیمار به‌نظر برسند حمل کرده و به‌راحتی آن‌ها را به طیور اهلی مانند مرغ و بوقلمون و سپس انسان منتقل کنند. تقریبا تمامی موارد ابتلا به ویروس اچ۵ان۱ در افرادی بوده که تماس نزدیک با پرندگان زنده یا مرده‌ی آلوده به این ویروس، یا محیط‌های آلوده به آن، مانند بازار‌های خرید‌و‌فروش پرندگان زنده داشته‌اند. چند مورد سرایت از دیگر پستانداران آلوده به انسان نیز مشاهده شده است.»
از ویروس آنفلوآنزای پرندگان اچ۵ان۱ چه می‌دانیم؟
ناجی در ادامه توضیح می‌دهد: «ویروس آنفلوآنزای خانواده اچ۵ان۱ می‌تواند بر سیستم عصبی از جمله تمام بخش‌های مغز مستقر شود و علاوه بر دیگر کارکردهای بدن، بر تنفس هم تأثیر می‌گذارد و فرد دچار گیجی یا لرز می‌شود. هرچند علائم اولیه ابتلا به آن (تب، سرفه، گلودرد و درد عضلانی) شبیه دیگر مدل‌های آنفلوآنزاست. نرخ مرگ‌ومیر آنفلوآنزا و کووید در پاندمیک‌های قبلی در محدوده ۲ درصد باقی ماند اما برای ویروس اچ۵ان۱ نرخ مرگ فعلادر محدوده ۵۰ درصد است. برابر آمار سازمان جهانی بهداشت، از ۱۹۹۶ که این ویروس شناسایی شد تاکنون ۹۰۰ نفر به آن مبتلا شده و نیمی از آن‌ها جان باخته‌اند. باوجوداین، گسترش اخیر این ویروس در میان انسان‌های چندین کشور، به‌خصوص اثبات ویروس در ده‌ها نفر در آمریکا، نشان‌دهنده آمار بالای مرگ نیست.» رئیس مرکز تحقیقات ویروس‌شناسی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی با بیان این‌که حرارت، مانند پختن مرغ یا تخم‌مرغ ویروس را از بین می‌برد، عنوان می‌کند: «مصرف غذای خام، مانند تخم‌مرغ یا گوشت نپخته می‌تواند ویروس را منتقل کند و مطابق تأکیدات سازمان جهانی بهداشت تولیدات گوشتی و تخم‌مرغ را می‌توان به‌شکل امن مصرف کرد، به‌شرطی که درست آماده مصرف [پخته] شده باشند. بنابراین ویروس با حرارت نابود می‌شود. پخت کامل غذا، رعایت استانداردهای نظافت در زمان پخت غذا می‌تواند امکان ابتلا به آن را ناممکن کند. مصرف تولیدات گوشتی و تخم‌مرغ خام یا به‌شکل کامل پخته نشده از مناطقی که شاهد ابتلا به ویروس هستند خطر بالایی دارد و باید از آن پرهیز کرد. گوشت حیواناتی هم که از بیماری یا به‌شکلی نامنتظره مرده باشند، نباید خورده شود. با توجه به خطرات بالای مصرف شیر خام، نباید آن را به شکل خام مصرف کرد. سازمان جهانی بهداشت توصیه می‌کند مردم شیر پاستوریزه مصرف کنند. اگر دسترسی به شیر پاستوریزه ندارید، حرارت دادن شیر تا زمانی که بجوشد هم می‌تواند مصرف آن را امن کند. درنهایت، در صورت مواجه با حیات‌وحش بیمار یا درگذشته، باید از تماس با آن‌ها یا خوردن آن‌ها اجتناب کرد.»
ردپایی از اپیدمی در کشور مشاهده نشده است
با توجه به گزارش‌ها درباره افزایش شیوع آنفلوآنزای پرندگان، چشم‌انداز این بیماری می‌تواند نگران‌کننده باشد، اما ناجی تصریح می‌کند: «واکسن‌هایی علیه بسیاری از گونه‌های آنفلوآنزا ازجمله آنفلوآنزای پرندگان قبلا ساخته‌شده است و از این نظر می‌توان امیدوار بود که غافلگیری کووید-۱۹ رخ ندهد. در حال حاضر فنلاند تنها کشور جهان است که پنج ماه پیش برنامه سراسری واکسیناسیون علیه این ویروس را شروع کرده است، با این وجود باید تدابیر لازم را اتخاذ کرد، به ویژه مناطقی که برکه و تالاب دارند باید بیش از پیش تحت نظارت و رصد باشند. بنا بر تجربیات سال‌های گذشته، احتمال شیوع این بیماری در تالاب‌ها، آب‌بند‌ها و آبگیرهای کشور به ویژه در مازندران وجود دارد، بنابراین به منظور جلوگیری از شیوع این بیماری نباید هیچ پروانه شکاری برای متقاضیان صادر کرد. از طرفی به دلیل پرورش غیرمجاز یا چرای آزاد اردک‌ها در شالیزار‌ها و وجود دامگاه‌های غیرمجاز برای شکار پرندگان مهاجر آبزی، احتمال شیوع و انتقال ویروس از پرندگان مهاجر به اردک‌ها وجود دارد. گونه‌های غاز و اردک به عنوان مخزن ویروس می‌توانند ناقل این بیماری به سایر پرندگان باشند و با توجه به این‌که این بیماری ویروسی بین انسان و حیوان مشترک است، برای حفظ سلامتی باید ضوابط و مقررات امنیت زیستی را جدی گرفت.»
نهم دی ماه، سعید کرمی، مدیرکل دفتر مدیریت بهداشت و مبارزه با بیماری‌های طیور سازمان دامپزشکی کل کشور به خبرگزاری ایسنا توضیح داده که ابتلا به این‌گونه آنفلوآنزا «یک مشکل بین‌المللی» باسابقه «چندین سال» است و ورود آن به ایران می‌تواند از طریق «مهاجرت پرندگان وحشی» باشد و در مناطق گذران زمستان این پرندگان، «سیستم پایش مراقبت فعال و غیرفعال ما با هماهنگی سازمان حفاظت محیط زیست خیلی دقیق اعمال می‌شود.» او در تشریح سیاست این سازمان نسبت به تست مثبت ابتلا گفته است: «سیاست سازمان دامپزشکی کشور در حوزه کنترل آنفلوآنزا این است که کانون‌ها
به شکل پراکنده و انفرادی که عموما در مناطق تالاب‌ها، آبگیرها و حیات وحش است، بلافاصله شناسایی، حذف و معدوم‌سازی شود... نمونه‌برداری‌ها و پایش‌ها در شعاع سه کیلومتری و ۱۰ کیلومتری این کانون‌ها انجام می‌گیرد.» کرمی همچنین اعلام کرده است: آزمایش بیش از ۲۷۰ هزار «طیور بومی کشور از ۳۶۲۵ روستا» و آزمایش ۱۲۰ هزار نمونه از واحدهای پرورش مرغ تخم‌گذار و مولد کشور نمونه مثبت نشان نداده است.
سوم دی‌ماه این خبرگزاری از «ترزیق بیش از ۶ میلیون دز واکسن آنفلوآنزای فوق حاد پرندگان در [استان] مرکزی» به مرغ‌های تولید صنعتی خبر داده بود.