مروری بر سیاست‌ها و اقدامات کلیدی و قابل الگوگیری امارات متحده عربی در حوزه دیجیتال
تحول دیجیتال در امارات
امارات متحده عربی از جمله کشورهای پیشتاز و موفق در حوزه تحول دیجیتال است. این کشور با تدوین سیاست‌های راهبردی مشخص، سرمایه‌گذاری‌های کلان و تأکید بر توسعه و کاربست فناوری‌های نوین، موفق به تحقق اهداف بلندمدت و میان‌مدت خود در این حوزه شده است. اغلب شاخص‌های جهانی فناوری اطلاعات و ارتباطات نیز گواه پیشتازی منطقه‌ای و حضور داعیه‌دار این کشور در سطح جهانی هستند. برای نمونه، امارات در «شاخص دیجیتالی شدن» (۲۰۲۲) با رتبه ۸، در شاخص توسعه دولت الکترونیک (۲۰۲۲) با رتبه ۱۳ و در شاخص جهانی نوآوری (۲۰۲۳) با رتبه ۳۲، خود را به عنوان کشوری موفق در توسعه زیرساخت فناوری، اقتصاد دیجیتال و دولت الکترونیک معرفی کرده و در هر سه شاخص مذکور در صدر کشورهای منطقه قرار دارد. «توسعه زیرساخت‌ها»، «افزایش سرمایه‌گذاری‌های داخلی و خارجی» و «کاربست فناوری و نوآوری» سه رکن اصلی سیاست‌گذاری تحول دیجیتال امارات را تشکیل می‌دهند. اقتصاد دیجیتال محرک اصلی رشد و توسعه اقتصادی امارات است و خلق فرصت‌های مبتنی بر فناوری و نوآوری نقش قابل توجهی در رشد و توسعه اقتصادی این کشور ایفا کرده است. امارات با سرمایه‌گذاری‌های کلان و هدفمند به توسعه فناوری‌هایی همچون هوش مصنوعی، اینترنت اشیاء، بلاک‌چین و تقویت زیرساخت‌های دیجیتال خود اعم از فناوری ۵G، مراکز داده و خدمات ابری پرداخته است. این کشور همچنین، با تسهیل زمینه سرمایه‌گذاری‌های خطرپذیر برای توسعه استارتاپها، نظارت بر امنیت فضای دیجیتال و نهادسازی توانسته فرآیند تحول دیجیتال خود را هموار سازد.
به گزارش زاویه ، امارات متحده عربی در پی تحقق اهداف و سیاست‌های خود تاکنون دستاوردهای قابل توجهی را در حوزه‌های مختلف تحول دیجیتال به دست آورده است. تحول دیجیتال دولت و خدمات عمومی آن، از جمله بخش‌هایی است که امارات عملکرد چشمگیری در آن داشته است. از آغاز این مسیر در سال ۲۰۰۷ تاکنون، این کشور توانسته با استفاده از فناوری‌های نوآورانه‌ای همچون هوش مصنوعی و بلاک‌چین، فرآیندهای دولتی را ساده‌سازی و خدمات عمومی را بهبود بخشد. امارات در توسعه فیبر نوری و خدمات ۵G مطابق با استانداردهای جهانی از پیشگامان منطقه است و علاوه‌براین، سرمایه‌گذاری‌های قابل توجهی را در زمینه توسعه بازار مراکز داده، خدمات ابری و زیرساخت شهرهای هوشمند انجام داده است. این کشور با سرمایه‌گذاری گسترده در زیرساخت دیجیتال، در سال ۲۰۲۴ به رتبه دوم جهان از نظر سرعت اینترنت همراه و رتبه ششم در اینترنت ثابت دست یافته است. امارات همچنین با اجرای پروژه‌های شهر هوشمند، از جمله تحول دیجیتال در دبی از سال ۲۰۱۳، زیرساخت‌های شهری در حوزه‌های حملونقل، ارتباطات، انرژی و خدمات اقتصادی را بهبود بخشیده است. این کشور به علاوه یکی از بزرگ‌ترین بازارهای مراکز داده در منطقه غرب آسیا محسوب می‌شود و تا سال ۲۰۲۶ سرمایه‌گذاری بیش از یک میلیارد دلاری در این حوزه پیش‌بینی شده است.
امارات متحده عربی از نظر کاربست فناوری‌های نوین و توسعه اقتصاد دیجیتال نیز عملکرد منحصر‌به‌فردی داشته است. این کشور تاکنون موفق به کاهش ۳۰ درصدی وابستگی اقتصادی خود به منابع نفت و گاز شده و به دنبال دستیابی به سهم ۲۰ درصدی اقتصاد دیجیتال از تولید ناخالص داخلی خود تا سال ۲۰۳۰ است. بازار مصرف اینترنت اشیاء در امارات در سال ۲۰۲۲ ارزشی معادل ۱/۶ میلیارد دلار داشته و انتظار می‌رود تا سال ۲۰۳۰ با نرخ رشد سالانه ۹/۶ درصد به ۳/۲ میلیارد دلار برسد. همچنین، هوش مصنوعی به‌عنوان یکی از اولویت‌های اقتصادی این کشور در نظر گرفته شده و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۰، سهمی معادل ۱۴ درصد از تولید ناخالص داخلی داشته باشد.
علاوه‌براین، امارات با هدف تبدیل شدن به یکی از مراکز جهانی دارایی‌های دیجیتال، در سال ۲۰۲۲ سومین بازار بزرگ این حوزه در غرب آسیا بوده و ارزش کل معاملات دارایی‌های دیجیتال آن به حدود ۲۶ میلیارد دلار رسیده است، به‌طوری که بیش از ۱۱ درصد از جمعیت این کشور صاحب ارزهای دیجیتال هستند و امارات در میان ۱۰ کشور برتر جهان در پذیرش این دارایی‌ها قرار گرفته است. به علاوه، دبی در حال حاضر در بحث راهاندازی و مدیریت استارتاپها یکی از وزنه های سنگین منطقه به شمار می‌رود، از نظر وسعت اکوسیستم و میزان بودجه دریافتی، در رتبه دوم منطقه قرار دارد و حجم بالایی از بنیانگذاران بخش فناوری را از سراسر جهان میزبانی می کند. امارات همچنین، در پی اجرای سیاست‌های راهبردی خود توانسته به رشد ۲۶ درصدی تعداد اسکیل‌آپ‌ها در دبی دست یابد و به عنوان اولین کشور منطقه منا در حوزه اسکیل‌آپ فناوری در سال ۲۰۲۳ شناخته شود. در ادامه، پس از معرفی بازیگران مؤثر و ساختار حکمرانی امارات در این حوزه، نگاه دقیق‌تری به اسناد سیاستی و اهم اقدامات این کشور خواهد شد.
ساختار حکمرانی و نهادهای مؤثر در حوزه تحول دیجیتال امارات متحده عربی
امارت متحده عربی برای پیشبرد اهداف توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات، ساختار نهادی مشخص و متمرکزی را در سطوح عالی و دولتی ایجاد کرده است. این نهادها مسئولیت‌های سیاست‌گذاری، برنامه‌ریزی، اجرا و نظارت بر تحولات دیجیتال را بر عهده دارند. از جمله مهم‌ترین نهادهای بخش فناوری امارات در سطح عالی می‌توان به «کمیته عالی تحول دیجیتال دولت» اشاره کرد که در سال ۲۰۲۲ و با هدف نظارت و هدایت دستگاه‌های دولتی و ایجاد هماهنگی بیشتر بین پروژه‌های دیجیتال ایجاد شد. از مهم‌ترین بازیگران مؤثر در سطح دولت امارات نیز می‌توان به صندوق فناوری اطلاعات و ارتباطات (۲۰۰۷)، وزارت هوش مصنوعی (۲۰۱۷) و وزارت صنعت و فناوری‌های پیشرفته (۲۰۲۰) اشاره کرد. این نهادها به‌ویژه به نوآوری، توسعه زیرساخت‌های دیجیتال و فناوری‌های نوظهور توجه دارند. همچنین، این کشور در سطوح میانی دولت سازمان‌هایی مانند آکادمی مجازی و مرکز نوآوری دیجیتال را ذیل «سازمان تنظیم مقررات ارتباطات و دولت دیجیتال» با وظیفه نظارت و تنظیم قوانین حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات ایجاد کرده که متولی گسترش مهارت‌های دیجیتال و تولید محصولات با کیفیت بالا هستند.
در این سطح به‌علاوه، «اداره دیجیتال دبی» که در سال ۲۰۲۱ تأسیس شد، تلاش دارد تمامی جنبه‌های زندگی در دبی را دیجیتالی کند و در عین حال توسعه امنیت سایبری را تسریع کند. این اداره با همکاری چهار نهاد دولتی شامل مرکز امنیت الکترونیک دبی، مرکز آمار دبی، سازمان داده‌های دبی و سازمان دولت هوشمند دبی، اهداف دیجیتال سازی را دنبال می‌کند. همچنین، در سال‌های اخیر، نظام حکمرانی دیجیتال امارات روابط بیشتری با سازمان تجارت جهانی برقرار کرده که به تسهیل مقررات دولتی و آزادسازی بازار کمک نموده و موجب استفاده گسترده‌تر از فناوری اطلاعات و ارتباطات در کشور شده است. در نهایت می‌توان گفت، ساختار حکمرانی دیجیتال امارات با هدف تقویت اقتصاد دیجیتال و تبدیل این کشور به یک مقصد مهم اقتصادی و تجاری در سطح منطقه و جهان، نیاز به یکپارچگی و همکاری گسترده میان نهادهای عالی و دولتی با وظایف متنوع اعم از سیاست‌گذاری و ایجاد هماهنگی، نظارت و تنظیم‌گیری، تسهیل نوآوری، توسعه زیرساخت و امنیت سایبری و آموزش را برجسته ساخته و همچنین بر بهره‌گیری از ظرفیت بازیگران بخش خصوصی از قبیل اتاق اقتصاد دیجیتال تأکید دارد.
مهم‌ترین اسناد سیاستی امارات متحده عربی در حوزه تحول دیجیتال
مهم‌ترین اهداف و سیاست‌های راهبردی امارات در حوزه تحول دیجیتال را می‌توان در دو گونه اسناد شامل چشم‌اندازهای کلان این کشور و همچنین اسناد موضوعه و مختص حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات جست‌وجو کرد. بنابراین، مهم‌ترین و متأخرترین اسناد سیاستی امارات متحده عربی شامل «چشم‌انداز صدمین سالگرد امارات در ۲۰۷۱»، «ده اصل اقتصادی امارات برای ۵۰ سال آینده»، «چشم انداز امارات ۲۰۳۱»، «استراتژی دولت دیجیتال ۲۰۲۵»، «استراتژی ملی امنیت سایبری امارات ۲۰۱۹» و «استراتژی ملی هوش مصنوعی ۲۰۳۱» می‌شود.
محورهای تحول دیجیتال در سه چشم‌انداز برجسته کشور امارات شامل «چشم‌انداز صدمین سالگرد امارات ۲۰۷۱»، «ده اصل اقتصادی امارات برای ۵۰ سال آینده» و «چشم‌انداز امارات ۲۰۳۱»، به شکل عمده بر توسعه فناوری‌های نوین و دیجیتال، بهبود زیرساخت‌ها و سرمایه‌گذاری در آموزش و نوآوری تمرکز دارد. توسعه هوش مصنوعی و ایجاد محیط‌های نوآورانه برای سرمایه‌گذاری از جمله محورهای چشم‌انداز ۲۰۷۱ به شمار می‌روند. این سند همچنین بر اهمیت سرمایه‌گذاری در آموزش و فناوری اطلاعات تأکید داشته و برنامه‌هایی چون «شتاب‌دهنده‌های آینده دبی» را به‌منظور ایجاد بسترهایی برای نوآوری و افزایش همکاری‌های جهانی مهم دانسته است. در سند ده اصل اقتصادی امارات برای ۵۰ سال آینده، تبدیل امارات به پایتخت آینده دیجیتال و فناوری، از اهداف اصلی محسوب می‌شود و جذب استعدادهای جهانی و تقویت ظرفیت‌های دیجیتال کشور به عنوان الزامات توسعه اقتصاد دیجیتال معرفی شده است. در نهایت، چشم‌انداز امارات ۲۰۳۱ نیز دستیابی به سهم ۲۰ درصدی اقتصاد دیجیتال از تولید ناخالص داخلی غیرنفتی و تبدیل دبی به پایتخت اقتصاد دیجیتال جهان را به عنوان چشم‌انداز اقتصادی کشور ترسیم می‌کند. در این راستا، تقویت زیرساخت‌های دیجیتال، جذب استارتاپها و ایجاد فرصت‌های شغلی مجازی مورد تأکید دولت امارات قرار دارد.
«استراتژی دولت دیجیتال امارات ۲۰۲۵» با هدف ایجاد حکمرانی دیجیتال جامع، بر اساس چارچوب خط‌مشی دولت دیجیتال «سازمان توسعه و همکاری اقتصادی» (OECD) طراحی شده و مسئولیت پیگیری آن به کمیته عالی تحول دیجیتال امارات واگذار گردیده است. این استراتژی به‌طور کلی شامل هشت بعد کلیدی است و در بعد نخست با تأکید بر محوریت شهروندان و دسترسی همگانی به خدمات عمومی، «اتخاذ فرآیندهای شفاف، فراگیر و کاربرمحور» را در اولویت قرار می‌دهد. این رویکرد، با هدف غلبه بر شکاف‌های دیجیتالی و ارائه خدمات دیجیتالی یکپارچه و سریع به شهروندان و کسب‌وکارها، «فراهم ساختن امکان مشارکت فعال در شکل‌دهی به فرآیندها، خدمات و سیاست‌ها» را به عنوان اصلی زیربنایی معرفی می‌کند. هدف نهایی افزایش رضایت کاربران به ۹۰ درصد و دو برابر شدن سرویس‌های دیجیتال تا سال ۲۰۲۵، از طریق کاهش موانع بوروکراتیک، «توانمندسازی دولت و کارمندان آن برای پیش‌بینی نیازهای مردم و پاسخگویی سریع به آن‌ها» عنوان شده است. در راستای تحقق این اهداف، برنامه دولت الکترونیک امارات به «تقویت همکاری‌های بین سازمانی و یکپارچه‌سازی پلتفرم‌های دیجیتال» نیز توجه ویژه‌ای دارد. بر اساس این برنامه، «توسعه خط‌مشی‌ها و مکانیسم‌های اجرایی به صورت دیجیتال و شفاف»، همراه با «دسترس‌پذیری» و «بهره‌برداری از داده به عنوان دارایی استراتژیک»، بستر لازم برای سیاست‌گذاری و نظارت هوشمند را فراهم خواهد ساخت. افزون بر این، الزامات قانونی و امنیتی و «استفاده از فناوری‌های نوظهور برای پیش‌بینی و واکنش سریع به بلایا»، تضمین‌کننده توسعه زیرساخت دیجیتال کشور مطابق با استانداردهای جهانی قلمداد شده که افزایش‌دهنده مشارکت عمومی در فرآیندهای سیاست‌گذاری نیز خواهد بود.
استراتژی ملی امنیت سایبری امارات متحده عربی (۲۰۱۹) چارچوبی جامع به‌منظور تقویت زیرساخت‌های سایبری کشور و ایجاد محیط دیجیتال امن برای شهروندان و مشاغل ارائه می‌دهد. این استراتژی بر پنج محور راهبردی اعم از ایجاد چارچوب قانونی و نظارتی برای مقابله با جرائم سایبری، توسعه اکوسیستم امنیت سایبری با هدف رشد بازار و پرورش بیش از ۴۰ هزار متخصص، حفاظت از دارایی‌های حیاتی کشور در بخش‌های کلیدی مانند انرژی، بهداشت و حملونقل، بسیج کل اکوسیستم از طریق همکاری‌های داخلی و بین‌المللی و توسعه برنامه‌ای جامع برای واکنش سریع به حوادث سایبری تأکید دارد. رویکرد اتخاذ شده در این سند، علاوه بر کاهش تهدیدات و برجسته‌سازی اهمیت نوآوری، بر افزایش آگاهی‌های عمومی و همکاری‌های مؤثر در سطح ملی و جهانی مبتنی است.
سند ملی هوش مصنوعی امارات متحده عربی نیز با هدف تبدیل این کشور به یکی از پیشگامان جهانی این حوزه تدوین شده است. این سند که با عنوان «استراتژی ملی هوش مصنوعی ۲۰۳۱» منتشر گردیده، ضمن همسویی با چشم‌انداز ۲۰۷۱ امارت متحده عربی تمرکز ویژه‌ای بر جذب سرمایه‌گذاری و ایجاد زیرساخت‌های لازم به‌منظور بهره‌گیری از مزایای این فناوری در بخش‌های مختلفی همچون سلامت، حملونقل و خدمات عمومی دارد. این سند ۸ هدف راهبردی را مورد توجه قرار داده است. ایجاد اکوسیستم نوآوری و جذب استعدادهای بین‌المللی در زمینه هوش مصنوعی و توسعه زیرساخت‌های مناسب برای استفاده از هوش مصنوعی در صنایع کلیدی مانند مراقبت‌های بهداشتی، لجستیک و انرژی بخشی از اهداف راهبردی این سند است. تقویت استارتاپ‌های محلی، فراهم‌سازی فرصت‌های مالی و همکاری با شرکت‌های جهانی برای توسعه نوآوری‌ها از دیگر محورهای سند ملی هوش مصنوعی امارات به شمار می‌رود. علاوه‌براین، دولت امارات در قالب این سند بر اهمیت آموزش نیروی کار متخصص برای مشاغل آینده و تجهیز نسل‌های جدید به مهارت‌های لازم در حوزه فناوری‌های نوین نیز تأکید داشته است. همچنین، تقویت تحقیقات علمی و مشارکت‌های دانشگاهی به‌منظور توسعه راه‌حل‌های پیشرفته در هوش مصنوعی، ایجاد زیرساخت‌های امن داده و تضمین حکمرانی مؤثر و اخلاقی از دیگر ضرورت‌های راهبردی مطرح شده محسوب می‌شود. در مجموع، استراتژی ملی هوش مصنوعی ۲۰۳۱ امارات متحده عربی با تأکید بر نوآوری، رشد اقتصادی و حکمرانی مسئولانه، مسیر این کشور برای تبدیل شدن به مرکزی جهانی در حوزه هوش مصنوعی را ترسیم می‌کند.