فناوری‌های نوین چگونه جهش بهره‌وری در صنعت را رقم می‌زنند؟
فناوری پیشران توسعه معدن
گروه اقتصادی
در دنیای امروز، رقابت اقتصادی کشورها به‌سرعت از مدل‌های سنتی فاصله گرفته و به میدان بهره‌گیری از فناوری‌های نوین، داده‌محور و هوشمند منتقل شده است. صنعتی که دیروز با اتکا به ماشین‌آلات مکانیکی اداره می‌شد، امروز با الگوریتم‌های هوش مصنوعی، رباتیک پیشرفته، اینترنت اشیا و تحلیل داده‌های کلان هدایت می‌شود. بنابراین امروز این تغییر، نه یک انتخاب بلکه یک ضرورت است. جمهوری اسلامی ایران نیز در این مسیر از ظرفیت‌های بسیار خوبی برخوردار است و همچنین فرصت و الزام هم‌زمانی پیشرو دارد؛ فرصتی برای جهش در بهره‌وری و تولید و الزامی برای کاهش شکاف فناورانه و حرکت بر مدار فناوری‌های روز دنیا.
شایان‌ذکر است که بر اساس مفاد برنامه هفتم، یکی از اهداف اصلی اقتصادی، ارتقای بهره‌وری تولید به‌ویژه در بخش‌های صنعتی و معدنی است، هدفی که بدون ورود و تعمیم فناوری‌های نوین، به‌ویژه هوش مصنوعی، تحقق آن به سهولت ممکن نخواهد بود. درواقع، در شرایط کنونی که سرعت تحولات فناوری به‌مراتب بیش از گذشته شده است، هرگونه تعلل در به‌کارگیری هوش مصنوعی و فناوری‌های روز، نه‌تنها می‌تواند موجب از دست رفتن فرصت‌های طلایی شود بلکه زمینه‌ساز عقب‌ماندگی دربخش اقتصادی نیز خواهد بود. امروز کشورهای پیشرفته با سرمایه‌گذاری کلان در حوزه‌هایی همچون یادگیری ماشینی، تحلیل داده‌های عظیم، اتوماسیون هوشمند و رباتیک صنعتی، به نتایجی دست یافته‌اند که سهم آن‌ها را در بازارهای جهانی افزایش داده و توانسته‌اند چالش‌های محیط زیستی و نیروی انسانی و اقتصادی را با فناوری پاسخ دهند. از سوی دیگر باید بگوییم که جمهوری اسلامی ایران با دارا بودن منابع طبیعی فراوان، نیروی انسانی متخصص و تحصیل‌کرده و تجربه‌های ارزنده در حوزه‌های صنعتی و معدنی، بستر مناسبی برای پیاده‌سازی این فناوری‌ها دارد. در این راستا، هم‌افزایی میان دولت و بخش خصوصی، حمایت از صنایع دانش‌بنیان، تسهیل فرآیندهای قانونی و جذب سرمایه‌گذاری‌های داخلی و خارجی، اهمیت بسزایی دارد و دراین مسیر همواره نیز باید توجه داشت که نقش هوش مصنوعی و فناوری‌های روز در افزایش بهره‌وری فراتر از صرفا بهبود فرآیندهای تولید است چراکه این فناوری‌ها می‌توانند به بهینه‌سازی مصرف انرژی، کاهش ضایعات، ارتقای ایمنی محیط کار و توسعه زنجیره‌های ارزش‌افزوده کمک کنند. بنابراین، تعمیم استفاده از این فناوری‌ها در صنعت و معدن می‌تواند به توسعه رشد پایدار اقتصادی کمک شایانی نماید. با توجه به برنامه هفتم توسعه که محورهای اصلی آن شامل رشد اقتصادی، اشتغالزایی و خودکفایی در تولید است، بهره‌گیری از فناوری‌های نوین به‌ویژه هوش مصنوعی نه یک گزینه بلکه ضرورت محسوب می‌شود. حال سؤال اساسی این است که چگونه می‌توان این فناوری‌ها را به‌صورت هدفمند و مؤثر در بخش صنعت و معدن به کار گرفت تا شاهد جهش واقعی در بهره‌وری و تحقق اهداف کلان برنامه باشیم؟
چرا هوش مصنوعی برای صنعت و معدن ضروری است؟
هوش مصنوعی این امکان را فراهم می‌آورد که صنایع بتوانند در لحظه، شرایط تولید، مصرف انرژی، کیفیت محصول و نیاز بازار را رصد و بهینه کنند. در بخش معدن، الگوریتم‌های پیشرفته پردازش تصویر و یادگیری ماشین قادرند با دقت بالا مکان‌یابی ذخایر معدنی را انجام دهند، هزینه‌های اکتشاف را کاهش دهند و خطرات فعالیت‌های معدنی را به حداقل برسانند. به گفته کارشناسان، در جهان امروز کشوری که بتواند داده‌های صنعتی و معدنی خود را به‌درستی جمع‌آوری، پردازش و تحلیل کند، نه‌تنها در تولید بهینه‌تر عمل می‌کند، بلکه در مدیریت منابع و کاهش هزینه‌ها نیز پیشتاز خواهد بود.
تحقق اقتصاد مقاومتی با اتکا به فناوری‌های نوین
سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی بر درون‌زایی، اقتصاد دانش‌بنیانی و رونق بهره‌وری تأکید دارد و استفاده از هوش مصنوعی در صنعت و معدن، مصداقی روشن از پیاده‌سازی این سیاست‌هاست. برای مثال با هوشمندسازی خطوط تولید، وابستگی به نیروی کار کاهش می‌یابد. همچنین صنایع می‌توانند با کاهش ضایعات، صرفه‌جویی در مصرف انرژی و استفاده بهینه از مواد اولیه، به بهره‌وری بالاتر دست یابند و این همان اقتصاد مقاوم و توسعه یافته است که در برابر فشارها و نوسانات، انعطاف و پایداری هرچه‌تمام‌تر خواهد داشت.
اثر هوش مصنوعی بر بهره‌وری و کیفیت
یکی از چالش‌های قدیمی بخش صنعت و معدن، پایین بودن بهره‌وری نسبت به ظرفیت‌های موجود است. طبق آمارهای رسمی، اکنون سهم بهره‌وری در رشد اقتصادی کمتر از ظرفیت‌های موجود است و هوش مصنوعی می‌تواند این وضعیت را تغییر دهد و افزایش بهره‌وری نسبت به ظرفیت‌های فعلی را رقم بزند. به‌عنوان‌مثال در صنایع فلزی، استفاده از سیستمهای بینایی ماشین برای کنترل کیفیت محصولات فولادی، باعث کاهش خطاها و افزایش سرعت تولید می‌شود. در صنایع پتروشیمی، الگوریتم‌های پیش‌بینی می‌توانند از توقف تجهیزات جلوگیری کنند و هزینه‌های تعمیرات را به حداقل برسانند. در معادن، سیستمهای مجهز به سنسور و هوش مصنوعی می‌توانند با دقت بالا وضعیت ایمنی محیط کار را پایش کنند.
اهداف برنامه هفتم و نقش فناوری‌های نوین
در برنامه هفتم توسعه تأکید ویژه‌ای بر رشد سرمایه‌گذاری، بهبود فضای کسب‌وکار و ارتقای بهره‌وری شده است. در این میان، فناوری‌های نوین سه نقش کلیدی ایفا می‌کنند که در ادامه به برخی‌شان اشاره خواهیم داشت.
•شتاب‌بخشی به سرمایه‌گذاری مؤثر: سرمایه‌گذار زمانی به میدان می‌آید که بداند بازدهی سرمایه در کوتاه‌مدت و بلندمدت تضمین شده است. استفاده از فناوری‌های نوین ریسک سرمایه‌گذاری را کاهش می‌دهد.
•بهبود فضای کسب‌وکار: هوشمندسازی فرآیندها، کاهش بوروکراسی و دیجیتال‌سازی زنجیره تولید و فروش، محیط را برای فعالان اقتصادی شفاف‌تر و کارآمدتر می‌کند.
•افزایش بهره‌وری کل عوامل تولید: با کاهش هدررفت منابع و افزایش سرعت تصمیم‌گیری مبتنی بر داده، تولید بهینه‌تر و اقتصادی‌تر می‌شود.
فرصت‌ها و چالش‌های پیشرو
بدیهی است که مسیر بهره‌گیری از هوش مصنوعی در صنعت و معدن، بی‌چالش نیست. توسعه زیرساخت‌های فناوری، آموزش نیروی انسانی متخصص، تأمین تجهیزات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری و فرهنگ‌سازی در استفاده از فناوری‌های نو، از مهم‌ترین نیازهای این مسیر است. بااین‌حال، تجربه کشورهای پیشرو نشان می‌دهد که بازدهی این سرمایه‌گذاری‌ها بسیار بیشتر از هزینه‌های اولیه است و کوچک‌ترین سرمایه‌گذاری در حوزه هوشمندسازی می‌تواند چندین برابر بازگشت اقتصادی داشته باشد.
نقش بخش خصوصی و شرکت‌های دانش‌بنیان
تحقق اهداف برنامه هفتم در حوزه فناوری‌های نوین بدون حضور بخش خصوصی و شرکت‌های دانش‌بنیان ممکن نیست. این شرکت‌ها، به دلیل چابکی، نوآوری و انعطاف بالا، می‌توانند ایده‌ها و محصولات فناورانه را با سرعت بیشتری وارد چرخه تولید کنند. دولت در این مسیر باید نقش تسهیل‌گر را ایفا کند، یعنی موانع را بردارد، قوانین را به‌روزرسانی کند، تسهیلات مالی مناسب ارائه دهد و بازارهای داخلی و خارجی را برای محصولات فناورانه داخلی فراهم سازد.
هوش مصنوعی در مدیریت انرژی و منابع معدنی
یکی از بخش‌هایی که هوش مصنوعی می‌تواند در آن اثرگذار باشد، مدیریت مصرف انرژی در صنایع بزرگ و معادن است. به‌کارگیری سامانه‌های هوشمند پایش و کنترل انرژی می‌تواند مصرف برق، گاز و آب را تا ۳۰ درصد کاهش دهد. در معادن نیز الگوریتم‌های تحلیل داده‌های می‌توانند نقاط با بیشترین ظرفیت را شناسایی کرده و از حفاری‌های بی‌نتیجه جلوگیری کنند. این موضوع علاوه بر صرفه‌جویی مالی، ازنظر زیست‌محیطی نیز اهمیت دارد.
سخن پایانی
کارشناسان پیشنهاد می‌کنند که برای تسریع در بهره‌گیری از فناوری‌های نوین، ابتدا پروژه‌های آزمایشی در صنایع منتخب اجرا شود. این پروژه‌ها می‌توانند به‌عنوان الگویی موفق برای سایر بخش‌ها مورداستفاده قرار گیرند. پس از موفقیت در پایلوت، باید طرح‌های هوشمندسازی در سطح کلان تعمیم یابد و صنایع مختلف، اعم از کوچک و بزرگ، به این مسیر وارد شوند. به طورکل ورود به عرصه هوش مصنوعی و فناوری‌های نوین در بخش صنعت و معدن، نه یک انتخاب، بلکه ضرورتی راهبردی برای تحقق اهداف برنامه هفتم توسعه است چراکه این فناوری‌ها می‌توانند بهره‌وری را افزایش دهند، هزینه‌ها را کاهش دهند، کیفیت محصولات را ارتقاء بخشند و کشور را در مسیر رونق اقتصادی و رشد پایدار قرار دهند. بنابراین اکنون زمان آن رسیده است که با هم‌افزایی میان دولت، بخش خصوصی، دانشگاه‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان، مسیر هوشمندسازی صنعت و معدن را هموارتر کنیم چراکه رونق اقتصادی پایدار درگرو آن است که از فرصت فناوری‌های نوین به‌درستی بهره‌برداری شود.