نگاهی به یک کتاب که به بررسی دخالت خارجی‌ها در کودتای ۲۸ مرداد می‌پردازد
پروژه‌ای علیه ایران
کودتای ۲۸ مرداد، عنوان سربسته و مختصر یک واقعه در تاریخ معاصر ایران است که به گوش همه ما آشناست. تعریف تک خطی‌اش می‌شود عملیاتی نظامی که موجب سرنگونی دولت مصدق شد و عقربه قدرت را به سمت محمدرضا شاه چرخاند. اما اهمیت این واقعه تاریخی وقتی به درستی مشخص می‌شود که سیر وقوع اتفاقات، عاملین و علل آن‌ها مطالعه شده باشد. آن وقت ۲۸ مرداد صرفاً نام یک واقعه تاریخی نیست، چیزی شبیه مرگ فلان پادشاه یا لحظه ورود دوربین فیلم‌برداری به ایران دوره قاجار! بلکه نقطه تعیین‌کننده‌ای برای آینده است؛ به مثابه آنی که می‌تواند شرایط را به قبل و بعد از خود تقسیم کند.
به عبارتی می‌توان گفت که تجربه تحقق کودتا توسط کشورهای غربی مدعی آزادی بیان و دموکراسی در کشور ایران، یک تجربه زیسته از واقعیت کشورهای جهان غرب و شعارهایشان برای مردم ایران ساخت. مردم پس از کودتا بهتر می‌دانستند که تیغ استعمار، با غلاف دموکراسی و تجدد برّنده‌تر هم می‌شود. همین تجربه زیسته و موارد متعدد دیگری قبل و بعد از آن بود که ذهنیت و در نتیجه‌ی آن، واکنش مردم ایران به رابطه با آمریکا و کشورهای اروپایی را مشخص کرد. سرنوشت تلخ مصدق در تلاش برای همکاری با آمریکا در مقابل رویکرد استعماری انگلستان نیز یکی از دردناک‌ترین و ارزشمندترین تجربه‌هایی‌است که در توشه تاریخ معاصر ایران انباشته شده است. اینجاست که مشخص می‌شود این ادعا که تیرگی روابط ایران و آمریکا به تسخیر سفارت آمریکا برمی‌گردد، تا چه اندازه ساده‌انگارانه و خام‌دستانه است و اگر کسی کتاب تاریخ را عامدانه برعکس در دست نگرفته باشد دچار چنین سوءتفاهم‌هایی نخواهد شد!
کودتای ۲۸ مرداد نه صرفاً یک واقعه‌ی تاریخی، که یکی از مبدأهای تاریخ معاصر ایران است که گویی شرایط پس از خود را به نقطه غیرقابل بازگشتی می‌رساند. از این رو مطالعه‌‌ی کمّ و کیف آن برای هر انسان ایرانی که نسبت به سرنوشت جامعه خود، دغدغه‌مند کنجکاو است، مهم می‌نماید. کتاب «بررسی نقش سرویس‌های اطلاعاتی انگلیس و آمریکا در کودتای ۲۸ مرداد» نوشته علی‌اکبر عاصیان، همان چیزی است که می‌تواند ما را به این هدف، نزدیک کند.
رویکرد موضوعی و هدفمند
کودتای ۲۸ مرداد یکی از بحث‌برانگیزترین وقایع تاریخی است و به لطف همین ویژگی نیز کتب متعددی درمورد آن نوشته شده است. وجه تمایز این کتاب در برخورد با این رویداد تاریخی در پرداخت موضوعی و محدود به یک زاویه خاص از این اتفاق است. این کتاب نیز درصدد به نمایش گذاردن سیروقوع وقایع منتهی به کودتا ۲۸ مرداد است اما این بار آن را از دریچه نقش و شیوه عمل سرویس‌های اطلاعاتی و امنیتی کشورهای آمریکا و انگلستان در تحققش بررسی می‌کند. همین تمرکز موضوعی و هدفمند موجب غنای محتوایی بیشتر کتاب در پرداختن به مسئله مدنظر خود است و می‌تواند کتاب را به یکی از منابع قابل ارجاع برای دانشجویان و پژوهشگران این حوزه تبدیل کند.
بیان مستند
یکی از نقاط مثبت کتاب، که البته بدیهی‌ترین ویژگی‌ای است که از هر کتاب تاریخی انتظار می‌رود، بیان مستند است. کتاب تقریباً صفحه‌ای بدون پاورقی ندارد و خط به خط ادعاهای نویسنده به اسناد، روزنامه‌ها و نقل‌قول‌های مکتوب مستند است اما چیزی که وجه استناددهی این کتاب را جالب‌تر از یک ویژگی بدیهی صِرف می‌کند، استفاده از اسناد منتشر شده توسط خود سرویس‌های امنیتی و اطلاعاتی انگلیس و آمریکا است. نویسنده در بیشتر کتاب در حال استفاده خودگویی‌های سازمان‌های جاسوسی آمریکا در اسناد بایگانی ایشان است. اسنادی که سال‌ها پس از وقوع کودتا، توسط مأموران سابق و سازمانی مثل سیا، با وقاحت تمام در نشریات روز منتشر شدند. درسال ۱۹۸۹، وزارت خارجه آمریکا بخشی از اسناد مربوط به کودتا را منتشر کرد. این اسناد، هرچند حاوی اطلاعات مفیدی بودند، اما به طور کامل نقش آمریکا و بریتانیا را در کودتا آشکار نمی‌کردند. در نهایت، در سال ۲۰۱۷، سیا مجموعه اسنادی را منتشر کرد که نقش آمریکا و بریتانیا را در کودتای ۲۸ مرداد به طور کامل نشان می‌داد. شاید به عنوان وسیله‌ای برای بازخرید آبروی از دست رفته‌ی سرویس‌های اطلاعاتی‌شان و بیان ذوق‌زدگی ناشی از یک پروژه‌ی به زعم خودشان موفق و شاید برای تجربه‌نگاری و اقداماتی از این دست. البته حجم این اسناد به قدری بالا و جزئیات آن شگفت و قابل توجه است که حتی پس از انتشار این کتاب نیز اسناد جدیدی در این خصوص منتشر و در کتب تازه‌چاپ دیگری استفاده شده است که در این مجال فرصت بیان آن‌ها نیست.
مواجهه فعال و رویکرد پژوهشگرانه در مطالعه اسناد
از سویی نویسنده در مواجهه با این اسناد، رویکرد پژوهشگرانه خود را حفظ کرده است؛ برای مثال اطلاعات اسناد مختلف را با یکدیگر مقایسه و تقاطع‌گیری می‌کند تا هم بتواند جوابی برای قسمت‌های مبهم تاریخ پیدا کند و هم روی اشتباهات مصطلح، قلم قرمز کشیده باشد. بنابر این شما با مطالعه این کتاب، کنار دست یک پژوهشگر تاریخ نشسته‌اید که اسناد را به ترتیب سیر وقوعشان نشان‌تان می‌دهد، وقایع مرتبط و مهم پیرامونی را پیوست می‌کند و رمز اسناد را می‌گشاید تا موضوعِ مد نظر خود را خوب در ذهن شما، جا انداخته باشد. نویسنده به معنای کلمه در حال روایت اسناد است و داستان خود را از دل تاخر و تقدم اتفاقات مستند، بیرون می‌کشد.
اما باید در نظر گرفت که علی‌رغم پرداخت موشکافانه، حجم کتاب بالاست و طبیعتاً به همین علت بخشی از مخاطبین خود را از دست می‌دهد؛ البته اگر خواننده از جرگه آدم‌های عاشق تاریخ نباشد. چون در بخش‌های متعددی که متن یک مقاله‌ی منتشر شده در روزنامه‌ای قدیمی آمده و موجب اطاله‌ی کلام شده است، هم‌چنان برای آدم‌های دوست‌دار تاریخ در موشکافی لحن و کلمات چهره‌های تاریخی نکات قابل توجهی یافت می‌شود. نثر کتاب ساده و روان است اما می‌توانست بیان داستانی‌تر و روان‌تری داشته باشد. به گونه‌ای که برای مثال نیازی به تکرار چندباره اسم طولانی یک شخصیت تاریخی در سه جمله پی‌درپی، نباشد و دست‌انداز در حین خواندن متن ایجاد نکند. حجم خوبی از صفحات کتاب به ارائه تصاویر وقایع و چهره‌های تاریخی محل بحث اختصاص داده شده که همین ویژگی ساده در باورپذیر کردن مدعا و خیس‌خوردنش در ذهن مخاطب، بسیار کمک‌کننده است.
یکی از نکات جالب توجه کتاب، اطلاعات مفیدی است که از شناخت جامعه ایرانی سال‌های وقوع کودتا به دست می‌دهد. اطلاعاتی که به سبب ارتباطی که با شرایط کنونی کشور در مواجهه با بیگانگان در شرایط جنگ ۱۲ روزه دارد، مهم‌تر می‌نماید. این اطلاعات از آن جهت که مأخوذ از گزارش نیروهای اطلاعاتی آمریکایی و انگلیسی هستند، شِمای خوبی از تصویر برساخت شده از مردم ایران در ذهنیت سیاستمداران و صاحبان قدرت در کشورهای غربی نیز به دست می‌دهند. برای مثال در بخش‌هایی از گزارش مامور ویلبر در صفحه ۷۲ کتاب می‌خوانیم: «هر دو طرف می‌دانستند که مضامین ملّی‌گرایانه در ایرانیان اثر می‌کند. هردو طرف منازعه (مصدقی‌ها و طرفداران محمدرضا شاه) به گذشته باشکوه ایران ارجاع می‌دادند و در عین حال در پی کسب حمایت چهره‌های مذهبی از آرمان‌ها و اهدافشان نیز بودند و می‌دانستند که برای جلب توجه مردم ایران باید ظاهر ضد استعماری به خود بگیرند!»