سمیه سادات شفیعی و فاطمه موسوی ویایه
تعاملات اعضای خانواده مانند حلقههای زنجیر بههم وابسته است، بنابراین تمامی اعضای خانواده جانباز بهخصوص همسر بهطور مستقیم در مشکلات ویژه جانباز درگیرند. تحقیق حاضر به چالشهای همسران جانبازان در ایفای نقشهای خانوادگی پرداخته است. دادههای تحقیق به روش کیفی و مبتنی بر روایتپژوهی و از طریق مصاحبه با ۳۰ نفر از همسران جانبازان ساکن شهر تهران در سال ۱۳۹۶ جمعآوری شد.
تحلیل مصاحبههای میدانی ۳ مقوله اصلی را نشان میدهد:
۱- گرانباری نقش حاصل از اجرای همزمان نقش پرستار، همسر، مادری بسط یافته.
۲- نارضایتی اقتصادی که بهدلیل اخلال در نقش نانآوری مرد رخ میدهد و باتجربۀ فقر یا عدم تفاهم مالی تشدید میشود.
۳- زوجیت ناکامل که بهدلیل نارضامندی جنسی، عدم حل تعارض زوجین و اضطراب مدام خشونت خانگی رخ میدهد.
این مقولات ما را به مضمون اصلی تجربۀ همسران جانبازان که دلسردی از نقش همسری است میرساند. همسران جانبازان درمورد تداوم زندگی مشترک برخوردهای متفاوتی داشتند. برخی با تغییر انتظارات و بازتعریف نقش بر دلسردی از نقش غلبه کرده و به رضایت رسیده، اما تعدادی تجربۀ طلاق و جدایی داشتهاند یا بهدلیل خشونت خانگی یا مشکلات مالی به آن فکر میکردند.
وضعیت خانوادۀ درگیر با مشکل جانبازی مرد در ۳ سنخ جای میگیرد:
الف) خانواده جانباز با مشکلات خفیف خانوادههایی هستند که بهدلیل نوع جانبازی مرد، شخصیت جانباز، اشتغال پارهوقت یا تماموقت او و تأمین مالی، جانبازی پدر بر روی کارکردهای خانواده تأثیری نداشته است. این خانوادهها از شبکۀ حمایت اجتماعی غیررسمی (خانواده و دوستان) برخوردارند و نیاز به مداخله و حمایتهای اجتماعی رسمی ندارند.
ب) خانواده جانباز با مشکلات متوسط، خانوادۀ در معرض آسیب: خانوادههایی هستند که به دلایل مختلف چون نوع جانبازی و ازکارافتادگی پدر و مشکلات اقتصادی در تأمین معاش خانواده، نیازمند حمایت شبکههای غیررسمی و رسمی اجتماعی هستند. تعدادی از خانوادههای دارای مشکلات متوسط که از شبکۀ حمایت غیررسمی کافی برخوردارند، میتوانند با کمکهای اندک مشاوره و خانوادهدرمانی، از وضعیت در معرض آسیب خارج شوند. اما آن دسته از خانوادهها که شبکۀ حمایت غیررسمی کافی ندارند یا با مشکل اعتیاد و طلاق عاطفی دستبهگریبان هستند، مداخلۀ جدیتری را طلب میکنند، زیرا در صورت ادامۀ وضعیت دچار بحران خواهند شد.
ج) خانوادۀ جانباز با مشکلات زیاد، خانوادۀ گسیخته: خانوادههایی هستند که بهدلیل جانبازی اعصاب و روان پدر، خشونت خانگی شدید، آسیبهای جسمی و روانی به زن و فرزندان و فقر مالی در معرض فروپاشی هستند. خانوادههای جانبازان اعصاب و روان زیر ۲۵ درصد که تحت پوشش بنیاد نیستند، بدترین وضعیت را دارند. شبکۀ حمایت غیررسمی، جوابگوی نیازهای متعدد این خانوادهها نیست و مداخلۀ فوری و همهجانبۀ شبکۀ حمایت رسمی (دولتی) را میطلبند.
نتایج نشان میدهد اکثر خانوادههای جانبازان مورد مصاحبه، خانوادههای در معرض آسیب هستند. سیاست حمایت اجتماعی رسمی از جانبازان، به وظایف تیمارداری زنان در قلمرو خانگی متکی است. البته این اتکا از پیش طراحی و سنجیده نشده و اجرای وظیفۀ تیمارداری زن در خانواده را طبیعی فرض میکند و نوع جانبازی، شرایط جانباز، شرایط جسمی و روانی مراقب بدون مزد (زن) و فقدان امکانات مالی را نادیده میگیرد. حتی تشخیص وخامت حال جانباز و تعیین زمان مراجعه به پزشک و بستری شدن در بیمارستان را هم به زن و اعضای خانواده واگذار کردهاند.
در چنین سیستمی که به تصور از خانوادۀ سنتی متکی است، خشونت خانگی و سایر مشکلات خانواده نادیده گرفته میشود. تنها زنان قربانی این سیستم حمایتی نبودند، بلکه فرزندان نیز بدون مشاوره برای مشکلات روانی، افسردگی و افت تحصیلی رها شدهاند. اعمال این قبیل سیاستهای اجتماعی ایثارگران در شرایط کنونی، آسیبپذیری خانوادۀ جانبازان و نرخ بالای طلاق در این خانوادهها را بهدنبال دارد.
از سوی دیگر، با بالا رفتن سن مراقب و افزایش مشکلات جسمی و روانی جانباز و همسرش، این سیستم در خانوادههای کنونی نیز نمیتواند بیش از این ادامه یابد. سیاست حمایت اجتماعی رسمی در شکل پیشفرضها، قوانین و عملکرد بنیاد جانبازان باید تغییر یابد و بهجای تمرکز بر فرد جانباز و نیازهای او، بهکل خانوادۀ جانباز (جانباز، همسر و فرزندانش) بهعنوان خانوادۀ در معرض آسیب بپردازد. فارغ از درصد جانبازی مرد، باید مشکلات کنونی خانواده بررسی شود و خانواده در ذیل برنامۀ توانمندسازی و پایش مددکاری قرار گیرد.