درمان اعتیاد با طب سنتی شایعه یا واقعیت؟
احتیاط‌های واجب در درمان اعتیاد
نگاهی به سرتیترهای جراید و پایگاه‌های خبری نشان‌دهنده آن است که همه‌روزه بخشی از اخبار اجتماعی رسانه‌ها به موضوع اعتیاد و هشدار مسئولان، سمن‌ها و کارشناسان درباره این معضل اجتماعی، تخصیص یافته است و همه‌روزه شاهد انتشار اعداد و ارقام نگران‌کننده‌ای هستیم که نسبت به مسئله اعتیاد و شیوع بیش از پیش آن هشدارهای جدی می‌دهند. اما در این میان مسئله درمان اعتیاد نیز مطرح است، اینکه چه شیوه‌ای موثرتر است، چراکه سال‌هاست برخی از افراد مدعی‌اند می‌توان با گیاهان دارویی یا نسخه‌های سنتی، اعتیاد را درمان کرد.
اما آیا ترک اعتیاد با داروهای گیاهی جایگزین درمان‌های پزشکی و روانشناختی است؟
گروهی از کارشناسان در پاسخ به این سؤال عنوان می‌کنند، با توجه به اینکه ما اعتیاد و سوءمصرف مواد را پدیده‌ای می‌دانیم که چندین فاکتور و عامل در به وجود آمدن آن سهیم هستند، در مبحث درمان اعتیاد نیز باید از درمان‌های چندتخصصی و رویکردهای متفاوت استفاده شود. درمان‌های روانشناختی، روانپزشکی، مددکاری، اجتماعی و رفاهی با همبستگی در کنار هم می‌توانند در درمان اعتیاد مؤثر باشند و نبود هر کدام از رویکردهای فوق می‌تواند در فرآیند درمان و ترک، خلل و گسستگی ایجاد کند. با این حال، باتوجه به پیچیدگی پدیده اعتیاد و گاه استیصال خانواده و اطرافیان، در بسیاری از مواقع با غفلت از رویکردهای درمانی دیگر، تمام تمرکز برای ترک به یک سمت پیش می‌رود. به همین دلیل است که درمان اعتیاد با طب سنتی در سال‌های اخیر به یکی از بحث‌برانگیزترین موضوعات در حوزه سلامت عمومی و روانپزشکی تبدیل شده است. درمان ترک اعتیاد، درمانی چندبعدی است و فرآیندی کاملا تخصصی دارد که باید برای کلیه جوانب و حمایت‌های اجتماعی-روانی برنامه‌ریزی مؤثر داشته باشد. زمانی‌که درمان ترک اعتیاد صرفا با یک رویکرد درمانی و بدون توجه به رویکردهای دیگر پیش برود قطعا راهی پرخطا و آسیب‌زاست، چون نه تنها نتیجه مطلوبی نخواهد داشت، بلکه ممکن است احساس یأس و ناامیدی از درمان را در فرد رشد دهد.
اکبر اسدی از کارشناسان حوزه ترک اعتیاد می‌گوید: «داروی گیاهی می‌تواند برای تسکین موقت علائم برای بیماران درگیر با اعتیاد مفید واقع شود. فردی که در حال ترک مواد مخدر است بسیار بی‌قرار و پرخاشگر می‌شود، از این‌رو باید با کمک راهکار‌هایی وضعیت رفتاری و جسمی فرد را بهبود بخشید که مصرف گیاهان دارویی یکی از راهکار‌ها برای رهایی از علائم اعتیاد و ثبات خلق است.»
این کارشناس عنوان می‌کند: «تاکنون داروهای گیاهی زیادی برای ترک اعتیاد روانه بازار شده است اما هیچ یک به‌اندازه کافی برای کاهش عوارض ناشی از ترک اعتیاد مؤثر نبوده‌اند. چراکه این داروها قرار نیست برای ترک اعتیاد یا رهایی از علائم ترک معجزه کند. این که در برخی از سایت‌ها تبلیغات زیادی در مورد داروهای گیاهی برای ترک اعتیاد را مشاهده می‌کنید دلیل بر صحت بیانات آن‌ها نیست. توجه داشته باشید که گیاهان دارویی برای کاهش علائم و عوارض ناشی از ترک اعتیاد است و تا حدی می‌تواند این علائم را کاهش دهد اما باعث ترک اعتیاد نمی‌شود.»
اختلالات ذهنی و توهم ازجمله عوارض داروهای گیاهی دست‌ساز و بدون مجوز
اسدی در ادامه هشدار می‌دهد: «ترک اعتیاد با گیاهان دارویی دست‌ساز که هیچ نظارتی بر ترکیبات فرموله شده آن نیست به‌هیچ‌عنوان توصیه نمی‌شود. یکی از این قرص‌های گیاهی دست‌ساز قرص فلفل است. همچنین داروهای گیاهی وارداتی مانند داروی دتای هندی یا دراگون که از خارج کشور وارد می‌شود نیز اثرات جانبی شدید دارد زیرا قرص دتا دارای ماده‌ای به نام می‌راگنین است که سبب سمیت کبد شده که بسیار کشنده است و همچنین روی عملکرد کلیه و سیستم عصبی تأثیر منفی می‌گذارد و به‌شدت اعتیادآور است. عموما عطاری‌ها دتای هندی دست‌ساز به فروش می‌رسانند که تبعات شدید جسمی و روانی به‌دنبال دارد. از طرفی برخی داروهای گیاهی که بعضی از سایت‌ها یا عطاری‌ها تبلیغ می‌کنند ممکن است مورفین داشته باشد که این ماده باعث ایجاد اعتیاد شدید می‌شود و ترک آن‌ها زمان زیادی لازم دارد. برای مثال دیونین (اتیل مرفین) که برخی از فروشندگان داروهای گیاهی از آن به‌عنوان معجزه برای ترک اعتیاد نام می‌برند، از مشتقات مورفین است که با مصرف آن اعتیاد فرد به این دارو بیشتر شده و فرد مجبور است دوز این دارو را به‌تدریج بالا ببرد. در‌عین‌حال مصرف تاتوره گیاهی هم که در عرفان سرخپوستی آن را به‌عنوان گیاه توهم‌زا می‌شناسند، خطرناک است. مصرف این گیاه سبب توهم، نداشتن کنترل حرکات بدن، اختلالات تکلم و بینایی و … می‌شود. در برخی از موارد فروشندگان از اعتماد افراد سوءاستفاده کرده و از این ماده به‌عنوان داروی ترک اعتیاد یاد می‌کنند و آن را به‌عنوان محرکی برای جبران ضعف و سستی بدن معرفی می‌کنند. بنابراین مصرف این ماده نه‌تنها اعتیاد را درمان نکرده بلکه مشکلات دیگری را نیز اضافه می‌کند.»
وی خاطرنشان می‌کند: «اگر هر فردی که درگیر بیماری اعتیاد است به‌صورت خودسرانه به سمت مصرف داروهای گیاهی برود، نه‌تنها اعتیاد را درمان نمی‌کند بلکه با عوارض بیشتری نیز مواجه می‌شود که آن‌ها هم نیاز به درمان دارد. برای کاهش دوره درمان اعتیاد و کاهش عوارض ناشی از ترک بهتر است با متخصصین این امر پیش رفت و کار را به‌کاردان سپرد. نکته مهم‌تر این است که تاکنون داروی گیاهی‌ای برای ترک اعتیاد معرفی نشده است که بتواند به‌سرعت و بدون کمک هیچ روش دیگری باعث درمان اعتیاد شود. چون ترک اعتیاد یک فرآیند چندوجهی است، یعنی نه‌تنها باید جسم از وجود مواد مخدر پاک شود، بلکه روان نیز به پاکسازی نیاز دارد. از این‌رو یک کلینیک ترک اعتیاد معتبر و حرفه‌ای می‌تواند با روش‌های اصولی و استاندارد اعم از (روان‌شناسی، روانشناختی و تجویز داروهای مجاز و…) فرد را تشویق به ترک اعتیاد کند و با مدیریت اصولی علائم ترک اعتیاد را کاهش دهد.»
مراد روشن‌بين، کارشناس درمان اعتیاد نیز در این‌باره می‌گوید: «داروهای گیاهی ممکن است به عنوان مکمل‌هایی برای کاهش برخی علائم مورد استفاده قرار گیرند، اما هیچ‌کدام به تنهایی قادر به جایگزینی درمان‌های پزشکی و روانشناختی نیستند. ترک اعتیاد یک فرآیند پیچیده و چندوجهی است که نیازمند رویکردی جامع و تخصصی است که شامل مراحل سم‌زدایی پزشکی، مشاوره و روان‌درمانی و حمایت اجتماعی است.»
این کارشناس با اشاره به مراحل پیش‌گفته می‌گوید: «در مرحله سم‌زدایی پزشکی در بسیاری از موارد، به خصوص برای اعتیاد به مواد افیونی، سم‌زدایی باید تحت نظارت پزشک و با استفاده از داروهای تجویزی انجام شود تا علائم جسمی ترک کنترل شده و از عوارض خطرناک جلوگیری شود. مرحله مشاوره و روان‌درمانی نیز برای شناسایی ریشه‌های اعتیاد، مدیریت وسوسه‌ها، آموزش مهارت‌های مقابله‌ای و جلوگیری از عود بسیار حیاتی است. درمان‌هایی مانند درمان شناختی رفتاری و مصاحبه انگیزشی نقش کلیدی ایفا می‌کنند. در بخش حمایت اجتماعی هم حضور خانواده و گروه‌های حمایتی نقش مهمی در پایداری ترک اعتیاد دارد.»
این کارشناس عنوان می‌کند: «داروهای گیاهی ممکن است در فرآیند سم‌زدایی و کاهش برخی علائم نقش داشته باشند، اما برای ترک اعتیاد به طور کامل و پایدار، درمان‌های دارویی و روانی باید به صورت مداوم و پیوسته و تحت نظارت متخصصان انجام شوند. بسیاری از افراد به اشتباه تصور می‌کنند که«طبیعی»بودن یک محصول به معنای بی‌ضرر بودن آن است. این باور در مورد داروهای گیاهی، به خصوص در زمینه ترک اعتیاد، می‌تواند بسیار خطرناک باشد، چراکه برخی از گیاهان دارویی می‌توانند عوارض جانبی جدی داشته باشند یا با داروهای تجویزی تداخل کنند. به عنوان مثال، اسپند حاوی آلکالوئیدهایی مانند هارمین و هارمالین است که مصرف بی‌رویه آن می‌تواند منجر به مسمومیت، اختلالات عصبی، گوارشی و حتی مرگ شود. ادعاهای مربوط به ترک اعتیاد با اسپند نه تنها بی‌اساس، بلکه بسیار خطرناک هستند. در بسیاری از موارد، داروهای گیاهی که به صورت «معجزه‌آسا» برای ترک اعتیاد تبلیغ می‌شوند، حاوی مواد شیمیایی خطرناک و اعتیادآوری مانند متادون، ترامادول، بنزودیازپین‌ها یا حتی مواد افیونی هستند. مصرف این محصولات نه تنها به ترک اعتیاد کمکی نمی‌کند، بلکه فرد را به مواد جدیدی معتاد می‌کند و مشکلات را دوچندان می‌سازد. قرص فلفل یا افتیمون که در برخی عطاری‌ها به فروش می‌رسند، اغلب نمونه‌های بارزی از این نوع تقلب هستند که سلامتی و زندگی فرد را به خطر می‌اندازند. افتیمون در برخی موارد حتی حاوی مقادیری مورفین طبیعی است که می‌تواند اعتیاد را تشدید کند. برخلاف داروهای شیمیایی که دوز مصرفی مشخص و استانداردهای تولید دقیقی دارند، داروهای گیاهی غالبا فاقد این ویژگی‌ها هستند. این عدم نظارت می‌تواند منجر به مصرف دوزهای نامناسب و بروز عوارض جانبی پیش‌بینی نشده شود. حتی برخی گیاهان مانند تاتوره که گاهی به اشتباه برای ترک اعتیاد توصیه می‌شوند، می‌توانند باعث توهم، اختلال در عملکرد حرکتی، تکلم و بینایی شوند و وضعیت روانی فرد را به شدت وخیم‌تر کنند.»
ترک اعتیاد؛ فرآیندی چندوجهی و تخصصی
روشن‌بين بیان می‌کند: «ترک اعتیاد یک فرآیند جامع است که نه تنها نیازمند پاکسازی جسم از مواد مخدر است، بلکه پاکسازی روان و بازسازی زندگی فرد را نیز در بر می‌گیرد. تکیه صرف بر ترک با داروهای گیاهی نه تنها به حل مشکل کمکی نمی‌کند، بلکه می‌تواند به دلیل عوارض جانبی، تداخلات دارویی، و احتمال وجود مواد اعتیادآور در ترکیبات آن‌ها، وضعیت فرد را وخیم‌تر سازد. برای دستیابی به بهبودی پایدار، فرد باید تحت نظر تیمی متخصص شامل پزشک، روان‌پزشک، روانشناس و مددکار اجتماعی قرار گیرد. این تیم با ارزیابی دقیق وضعیت فرد، پروتکل درمانی مناسب را شامل سم‌زدایی دارویی، روان‌درمانی فردی و گروهی و برنامه‌های توانبخشی اجتماعی تعیین می‌کند.»
واقعیت ترک اعتیاد با داروهای گیاهی چیست؟
وی خاطرنشان می‌کند: «می‌توان گفت که ادعای ترک اعتیاد با داروهای گیاهی به تنهایی، بیشتر یک شایعه و تبلیغ گمراه‌کننده است تا یک واقعیت علمی. در حالی که برخی از گیاهان دارویی ممکن است در کاهش جزئی علائم ترک، سم‌زدایی بدن و کاهش اضطراب مفید باشند، هیچ‌کدام از این داروها نمی‌توانند جایگزین درمان‌های تخصصی و علمی برای ترک اعتیاد باشند. ترک اعتیاد نیازمند تلاش، زمان، اراده قوی و پشتیبانی از درمان‌های روانشناختی و پزشکی است. داروهای گیاهی می‌توانند به عنوان یک مکمل مفید در کنار درمان‌های اصلی باشند، اما به هیچ عنوان نباید به عنوان راه‌حلی مستقل و اصلی در درمان اعتیاد مورد استفاده قرار گیرند. بنابراین بهترین و مؤثرترین راه، مراجعه فرد به یک کمپ ترک اعتیاد معتبر تحت نظر پزشک متخصص و مشاور روان‌شناسی حرفه‌ای است تا درمان مؤثر و جامع را دریافت کند.»
علیرضا ملازاده، روانشناس، محقق، استاد دانشگاه و درمانگر حوزه اعتیاد نیز در مطلبی پژوهشی که در مجله اعتیاد منتشر شده، به بررسی این موضوع پرداخته است که آیا درمان اعتیاد با طب سنتی؛ برآمده از نگاهی علمی است یا ازجمله خطاهای رایج در این حوزه به شمار می‌رود. این محقق در این زمینه توضیح داده است: «دانش پزشکی مدرن، اعتیاد را نه یک عادت ساده، بلکه نوعی اختلال مزمن در ساختار مغز و رفتار می‌داند که نیازمند درمان چندبعدی است؛ ترکیبی از مداخلات دارویی، روان‌درمانی و حمایت‌های اجتماعی. اما با وجود این، نمی‌توان نقش برخی روش‌های طب سنتی را در بهبود علائم جسمی و روانی دوران ترک نادیده گرفت. در کشورهای آسیایی از جمله ایران، چین و هند، پژوهش‌هایی درباره استفاده از گیاهان دارویی در کاهش اضطراب، بی‌خوابی یا دردهای ناشی از ترک مواد انجام شده است، بنابراین، نقش طب سنتی در درمان اختلال مصرف مواد باید به‌عنوان یک رویکرد کمکی و مکمل در نظر گرفته شود، نه جایگزینی برای درمان علمی. با این حال، افزایش تبلیغات غیرعلمی و گاه فریبنده درباره «درمان قطعی اعتیاد با طب سنتی» نگرانی‌های جدی ایجاد کرده است. بسیاری از این ادعاها پشتوانه پژوهشی ندارند و گاه بیماران را از مسیر درمان واقعی بازمی‌دارند.»
این محقق در ادامه با استناد بر نتایج پژوهش‌های متعددی که در ایران، چین و هند انجام شده عنوان کرده است: «برخی گیاهان دارویی می‌توانند علائم جسمی و روانی دوران ترک را کاهش دهند.طب سنتی چین، آیورودای هندوستان و طب ایرانی هر سه پیشینه‌ای چندصدساله دارند و در متون کهن آن‌ها به شیوه‌های گوناگون کاهش یا ترک مصرف مواد افیونی اشاره شده است. در دوران معاصر نیز، درمان اعتیاد به مواد افیونی با بهره‌گیری از طب سنتی یکی از حوزه‌هایی است که بیشترین پژوهش علمی درباره آن انجام شده است. همچنین در مطالعات متعدد داخل و خارج از کشور، ترکیبات گیاهی خاصی به‌عنوان کمک‌درمان برای کاهش علائم ترک و تقویت مقاومت بدن بررسی شده‌اند. برای نمونه، پژوهش‌های دانشگاه علوم پزشکی تهران و تبریز نشان داده‌اند که مصرف کنترل‌شده
عصاره زنیان و علف چای در دوران ترک تریاک می‌تواند شدت اضطراب، بی‌خوابی و درد عضلانی را کاهش دهد. در سطح جهانی نیز، بررسی‌های منتشرشده در مجلات معتبر گزارش کرده‌اند که برخی گیاهان نظیر جینسینگ، کوریدالیس و سالویا اثر آرام‌بخش و ضد درد دارند و می‌توانند در مراحل اولیه ترک به کاهش وابستگی جسمی کمک کنند. با این حال، بیشتر این مطالعات دارای حجم نمونه کم بوده و هنوز برای اثبات اثربخشی بالینی نیاز به کارآزمایی‌های گسترده‌تری وجود دارد. در هیچ‌یک از این پژوهش‌ها، طب سنتی به‌عنوان جایگزین درمان دارویی و روان‌درمانی توصیه نشده است. بلکه در بهترین حالت، این روش‌ها می‌توانند در کنار درمان‌های استاندارد به تسهیل فرآیند بهبودی کمک کنند.»
مطالعات ایرانی درباره درمان اعتیاد با طب سنتی
ملازاده با اشاره به اینکه در ایران نیز چند پژوهش علمی درباره کاربرد ترکیبات گیاهی در درمان اعتیاد انجام شده، بیان کرده است: «یکی از مطالعات مهم در این زمینه، کارآزمایی بالینی دوازده‌هفته‌ای بر روی ۸۱ بیمار وابسته به مواد افیونی بود که در آن، اثر فرمول گیاهی «حب‌الشّفاء» با دارونما مقایسه شد. ترکیب حب‌الشّفاء شامل گیاهانی چون تاتوره، ریواس، زنجبیل و صمغ کتیرا است. نتایج نشان داد که بیماران دریافت‌کننده این دارو ولع مصرف کمتری داشتند، تست‌های ادراری مثبت کمتری نشان دادند و سطح اضطراب و افسردگی‌شان کاهش یافت؛ هرچند تفاوت در ماندگاری در درمان از نظر آماری چندان معنادار نبود. پژوهشگران نتیجه گرفتند که حب‌الشّفاء می‌تواند به‌عنوان مکملی در کنار درمان نگه‌دارنده متادون مورد استفاده قرار گیرد، اما به‌تنهایی کافی نیست. در متون طب سنتی ایران نیز از قرن دهم هجری به پدیده اعتیاد اشاره شده و دو روش اصلی برای ترک معرفی شده است: کاهش تدریجی مصرف و جایگزینی با داروهای کم‌ضررتر. در برخی منابع تاریخی نیز ذکر شده است که گیاه تاتوره و فرمول حب‌الشّفاء می‌توانند علائم ترک را در حیوانات و انسان کاهش دهند. همچنین در چند مقاله فارسی از جمله در مجله گیاهان دارویی نیز آمده است که ترک ناگهانی تریاک می‌تواند موجب بیماری‌های جسمی شود و در منابع طب سنتی ایران، گیاهانی مانند برگ آلوئه‌ورا، اسپند و پودر افتیمون همراه با عسل یا شیره انگور برای کاهش علائم ترک توصیه شده‌اند.»
این یافته‌ها هرچند مقدماتی‌اند، اما نشان‌دهنده ظرفیت بالای دانش بومی ایران در کمک به درمان اختلال مصرف مواد هستند و لزوم انجام کارآزمایی‌های علمی گسترده‌تر را یادآور می‌شوند.
این محقق و روانشناس در بخش دیگری از اظهاراتش با بیان اینکه درمان اعتیاد به مواد محرک مانند شیشه، کوکائین و آمفتامین‌ها یکی از دشوارترین حوزه‌ها در پزشکی اعتیاد است، عنوان کرده: «پژوهش‌ها درباره نقش گیاهان دارویی در این نوع اعتیاد بسیار محدودتر بوده است. برخی مطالعات مقدماتی در چین و هند به استفاده از ترکیبات گیاهی با اثرات ضد اضطراب و بهبود عملکرد عصبی اشاره کرده‌اند؛ برای مثال، جینکوبیلوبا و جینسینگ در برخی افراد باعث بهبود تمرکز و کاهش خستگی ذهنی پس از ترک شده‌اند. در ایران نیز پژوهش‌هایی در حال انجام است که تأثیر دمنوش‌های آرام‌بخش سنتی مانند گل گاوزبان و بادرنجبویه را بر اضطراب دوران ترک شیشه بررسی می‌کنند، اما هنوز هیچ داده قطعی برای توصیه عمومی وجود ندارد.»
مرز میان واقعیت‌های علمی و باورهای نادرست
این محقق یکی از چالش‌های اساسی در بحث درمان اعتیاد با طب سنتی را تشخیص مرز میان دانش علمی و باور عامیانه دانسته و توضیح داده است: «در سال‌های اخیر، تبلیغات گسترده‌ای در فضای مجازی و عطاری‌ها درباره «درمان قطعی اعتیاد با گیاهان دارویی» منتشر شده که متأسفانه بیشتر آن‌ها فاقد پشتوانه علمی و شواهد معتبر هستند. این‌گونه ادعاها با ایجاد امید کاذب، گاه بیماران را از مسیر درمان واقعی که شامل مداخلات پزشکی، روان‌درمانی و حمایت اجتماعی است، دور می‌کنند. شواهد علمی نشان می‌دهد که طب سنتی در بهترین حالت می‌تواند به‌عنوان درمان کمکی در کنار روش‌های علمی مدرن به کار رود. برخی گیاهان دارویی خاص ممکن است علائمی چون اضطراب، بی‌خوابی، درد و نوسانات خلقی را در دوران ترک کاهش دهند و توان جسمی فرد را افزایش دهند، اما تاکنون هیچ پژوهش بالینی گسترده‌ای موفق به اثبات کارایی کامل طب سنتی به‌عنوان درمان اصلی اعتیاد نشده است. در مقابل، مصرف خودسرانه یا تجویزهای غیرتخصصی ترکیبات گیاهی می‌تواند عوارض جدی مانند مسمومیت کبدی، تداخل دارویی و حتی عود اعتیاد ایجاد کند. به همین دلیل، سازمان جهانی بهداشت و انجمن‌های تخصصی هشدار داده‌اند که استفاده از درمان‌های سنتی باید تنها با نظارت متخصص و در کنار درمان‌های علمی صورت گیرد. در نگاه علمی، طب سنتی زمانی ارزشمند است که در هماهنگی با درمان‌های پزشکی به کار رود و به تقویت روند بهبودی جسمی و روانی کمک کند.نکته کلیدی آن است که درمان اعتیاد باید در چارچوب یک برنامه جامع، تحت نظر پزشک و تیم درمان انجام گیرد. هرگونه ادعای «درمان کامل با طب سنتی» یا «ترک بدون درد» توسط افراد فاقد صلاحیت علمی، فاقد پایه پژوهشی است و می‌تواند بیماران را در معرض آسیب جدی قرار دهد.»
بنابر آنچه گفته شد، ترکیب درمان‌های علمی با روش‌های ایمن و بومی طب سنتی نه‌تنها تعارضی با علم ندارد، بلکه می‌تواند با افزایش همکاری بیمار، تسکین علائم جسمی و تقویت امید به بهبودی، روند درمان را مؤثرتر سازد. آینده درمان اعتیاد در تلفیق خرد علمی و حکمت سنتی است؛ رویکردی که می‌تواند انسان را در مسیر بازگشت به سلامت، تعادل و آرامش یاری کند.