کارشناسان در مورد ساخت و سازهای فاقد مطالعه در نقاط پرخطر، ابراز نگرانی کرده اند
گسل و فرونشست ورزشگاه جدید را تهدید می کند؟
گروه اجتماعی
سابقه تاریخی وقوع زمین لرزه نشان می‌دهد، تهران به‌طور میانگین هر 200 سال یکبار، با یک زلزله 7 ریشتری لرزیده است.
با این که ایران یکی از زلزله خیز‌ترین کشور‌های جهان است، اما زنگ خطر در این سال ها بیش از هر شهری درباره تهران به گوش رسیده است. خطر اصلی بدون شک ساختمان‌ها هستند. زمین لرزه آدم را نمی‌‌کشد، ساختمان‌ها هستند که آدم‌ها را به کام مرگ می‌‌فرستند. البته این حرف فقط در مورد ایران صادق نیست و میشود آن را به سایر کشورها هم تعمیم داد. بسیاری از شهرها از نظر زمین شناختی در موقعیت‌های خطرناکی قرار دارند و براین اساس «تعیین نقشه گسل‌ها در کشور از سال 97 آغاز شده و در شهرهایی که نقشه گسل‌ها آماده شده ضوابط ساخت و ساز تعیین شده است. تاکنون در 6 شهر تهران، مشهد، تبریز، کرج، کرمان و زنجان گسل‌ها مشخص و
در چند شهر دیگر نیز در حال شناسایی است. با وجود ضوابط ساخت و ساز در حریم گسل، شورای عالی معماری و شهرسازی اخیرا مصوبه جدیدی برای این نوع ساخت و ساز ابلاغ کرده است. ماهیت نقشه گسل‌ها و تعیین ساخت و ساز در حریم گسل، بر اساس مفاد آيین‌نامه ایمنی ساختمان‌ها در برابر زلزله (آيین نامه 2800) معین شده و از نظر قانونی و حقوقی لازم‌الاجراست. آیین‌نامه تأکید دارد ساخت ساختمان‌ها با درجه اهمیت بالا، در حریم گسل ممنوع است و برای سایر ساختمان‌ها ضوابط ویژه‌ای آورده شده است.» به روایت«علی رنجی‌پور»، روزنامه‌نگار اقتصادی، «ایران برای ساختن بناهای مقاوم چیزی کم ندارد و حتی آیین‌نامه بسیار خوبی برای ایمنی در برابر زلزله وجود دارد، اما در عمل از همان ابتدای جانمایی یک بنا، چه یک ساختمان اداری باشد چه یک برج مسکونی، معمولا موضوع زلزله نقشی در برنامه‌ریزی ساخت بنا و بهره‌برداری از آن ندارد.» احداث دومین ورزشگاه بزرگ در پایتخت از مصادیق بارز این مسئله است.
نهم مهرماه، خبر رسید زمینی در مجاورت حرم امام خمینی (ره) برای احداث ورزشگاه تخصیص یافته و همزمان با اعلام نقشه محل احداث، کارشناسان حوزه زمین شناسی به فرونشست و لرزه خیز بودن این محدوده اشاره کردند.
روی گسل هم ورزشگاه می سازند؟
اما سرپرست شرکت توسعه و نگهداری اماکن ورزشی در گفت وگو با شبکه خبر مطرح کرده است: «روی گسل هم میشود ورزشگاه ساخت. زمین در نظر گرفته شده برای ساخت ورزشگاه جدید در تهران
(شهر آفتاب) 370 هکتار است و این‌که بگوییم روی گسل قرار دارد، حداقل ما الان نمی دانیم و باید با مطالعات مشخص شود. روی دقیق بودن این خط گسل شک وجود دارد. از طرفی کشور ژاپن که زلزله‌خیز است براساس استانداردها اماکنی را روی گسل می‌سازد و این کار شدنی است، ولی هزینه متفاوتی دارد.»
واقعیت این است که «طراحی مناسب» و وجود «مهندسان طراح خبره» تنها عامل کیفیت رفتار لرزه‌ای ساختمان‌های ژاپنی نیست و زنجیره‌ای از مسائل باعث دستیابی به این امنیت ساختمانی شده است. این کشور میراث‌دار تجارب زلزله‌های مهمی است و فرهنگ ساختمان‌سازی و باور عمومی نسبت به سازه این است که «این ساختمان حتما قرار است زلزله‌ای را تحمل کند.»
باور به رخداد زلزله، باعث شده تا نهایت دقت در کیفیت ساخت صورت پذیرد.
از کارفرما و خریدار ساختمان گرفته تا طراح و مجری و ناظر همه به این موضوع، اعتقاد دارند. بنابراین باور به زلزله در همه ارکان ساختوساز کشور ژاپن نهادینه شده است.
براساس یادداشتی که مهدی زارع، استاد پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله در روزنامه شرق به نگارش درآورده است: «برج های ساختمانی در ژاپن ساختمان های معمولی نیستند.
دو سطح اصلی از انعطاف پذیری وجود دارد که مهندسان روی آن کار می‌کنند: اولی مقاومت در برابر زلزله‌های کوچک‌تر است، یعنی زلزله های مکرری که یک ساختمان ممکن است سه یا چهار بار در طول عمر خود در ژاپن تجربه کند. با این بزرگا، هیچ آسیبی که نیاز به تعمیر داشته باشد قابل پذیرش نیست. ساختمان باید به قدری خوب طراحی شود که بتواند بدون آسیب از این زلزله ها عبور کند. دومین سطح تاب آوری مقاومت در برابر زلزله های شدید است که نادرتر هستند. این زمین لرزه معادل رخداد بزرگ کانتو در سال 1923 تعیین شده که با بزرگای 7.9 توکیو و یوکوهاما را ویران کرد. برای زلزله هایی با بزرگای بیشتر از این معیار، حفظ کامل ساختمان ها دیگر هدف نیست. هرگونه خسارتی که تلفات انسانی نداشته باشد قابل قبول است.»
محسن منصوری، معاون اجرایی ابراهیم‌رئیسی، مهرماه امسال خبر داد که ظرف کمتر از یک ماه، ۳۰۰ هکتار از زمین‌های اطراف آرامگاه امام خمینی(ره) در جنوب‌غربی تهران از طرف هیئت دولت برای ساخت ورزشگاه جدید انتخاب شده است و اکنون نهاد ریاست‌جمهوری و وزارت ورزش در مرحله مشخص کردن شرکت مشاور و پیمانکار برای آغاز پروژه‌اند.
موضوعی که کارشناسان مخاطرات زلزله‌شناسی و زمین‌شناسی را به واکنش واداشته و با اعلام هشدار نسبت به خطرات زلزله و فرونشست می گویند، نمی توان در حین ساخت ورزشگاه خطرات احتمالی را کاهش داد: «اگر قرار بود ساختمانی احداث شود، می‌شد در‌حین ساخت و ساز روی اصلاح و بهبود آن اقدام کرد، ولی اکنون قرار است در محدوده وسیعی ورزشگاه ساخته شود که حتمابر اثر ترک‌های ناشی از فرونشست، این سازه دچار صدمات جدی خواهد شد.»این کارشناسان تصریح می کنند که مسئولان نباید بدون مطالعه و ارزیابی مخاطراتی نظیر زلزله و فرونشست اقدام به ساختوساز کنند. جنوب غربی تهران، میانه رباط‌کریم، اسلامشهر و چهاردانگه به‌عنوان بدترین محدوده تهران هم نرخ فرونشست بالایی دارد و هم لرزهخیز است و مسئولان قصد دارند ورزشگاه را در جنوب چهاردانگه، بخش‌هایی از اسلامشهر، نصیرشهر، صباشهر و رباط‌کریم احداث کنند؛ منطقه‌ای که به‌شدت با پدیده فرونشست دست به گریبان است.
کما این‌که دو گسل شمال ری و گسل کهریزک از وسط اسلامشهر عبور کرده و این‌ها جزو گسل‌های مهم جنوب تهران بوده و لرزهخیز هستند.
فریبرز ناطق الهی، معاون پژوهشی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله و رئیس پژوهشکده مهندسی سازه در‌این‌باره به «رسالت» می‌گوید: «ساخت ورزشگاه یا هر مجموعه وسیعی الزاماتی دارد و باید شرایط پهنه و گستره‌ای که می‌خواهیم مستحدثات را روی آن احداث کنیم، به لحاظ پایداری بررسی کرد. این بررسی شرایط فقط به زمان احداث محدود نمی‌شود، بلکه باید برای ٣٠ سال و حتی ١٠٠ سال آینده هم مورد ارزیابی و سنجش قرار گیرد. زمین انتخابی، به‌درد زراعت می‌خورد و به همین علت است که در جنوب تهران از ٢٠٠ سال قبل فقط زراعت سبک انجام میشود. طبیعتا جایی که در آن کشت صورت می‌گیرد، قنات‌های بسیاری دارد و تمام آب‌های سطحی و زیرزمینی تهران براساس شیب زمین به سمت آنجاست، بنابراین تمرکز آب در آن منطقه بسیار زیاد است. علاوه بر این، با در اختیار داشتن نقشه گسل‌ها، در آن پهنه بیشترین گسل‌های جنوب تهران، در چهاردانگه و اسلامشهر و صفادشت قرار دارد. در سال‌های اخیر مسئله فرونشست هم بسیار مطرح بوده، ایران در پهنه گرم‌و‌خشک واقع شده و خشکسالی هم مزید برعلت بوده است، تا آب‌های زیرزمینی به‌صورت غیرمنطقی مورد بهره‌برداری قرار بگیرد و موجب شده فرونشست در بسیاری از نقاط کشور به یک پدیده غالب تبدیل شود و این مسئله در دشت ورامین یا دشت ری بسیار حاد است. در قسمت غربی تهران هم دشت قزوین همین شرایط را دارد.
با کنارهم قرار دادن این موارد، در می‌یابیم که مکان خوبی برای تأسیس استادیوم ورزشی انتخاب نشده است.»
معاون پژوهشی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله تأکید می‌کند: «باید در نظر داشت مشکل فقط احداث ورزشگاه نیست، چراکه پس از ساخت این مجموعه، افراد زیادی زمین‌های دور و اطراف را خریداری کرده و ساختمان‌های بلندمرتبه می‌سازند؛ آن هم در جایی که صرفا برای زراعت مناسب است و با تأسیس ورزشگاه به زمین‌های مرغوب و گران‌قیمتی بدل میشود که با صرف میلیارد‌ها تومان، تراکم انسانی بالایی ایجاد خواهد شد که باتوجه به پیش‌بینی وقوع زلزله ٧ ریشتری برای تهران، این موضوع می‌تواند پیامد‌ها و فجایع وقوع زلزله احتمالی را بیشتر کند. چنانچه زلزله‌ای به بزرگی ٦ دهم ریشتر رخ دهد، در آنجا می‌تواند شدت پیدا کرده و به 7.2 ریشتر تبدیل شود. لذا مشکل فقط محدود به ورزشگاه نخواهد بود، چرا که به تدریج ساخت‌و‌ساز‌های زیادی در حوالی ورزشگاه شکل می‌گیرد و به دلیل تراکم انسانی، به هنگام وقوع بلایای طبیعی باید منتظر رخداد‌های نا‌گواری بود. اگرچه مهندسان سازه روی آب هم می‌توانند ساختمان بسازند، اما برای کشور ما باتوجه به محدودیت بودجه منطقی نخواهد بود و باید با صرف مبالغ گزاف، خاک سست آن منطقه را تثبیت و بوی تعفن جنوب تهران را برطرف کرد.»
هیچ کشوری ورزشگاه بزرگ نمی سازد!
ناطق الهی با بیان این‌که جلوگیری از بزرگ‌شدن تهران و ساخت پروژه‌های عمرانی بدون مطالعه و ارزیابی اثرات آن، اقدامی ضروری است، بیان می‌کند: «نباید اجازه داد شهرها به‌ویژه در مناطق پرخطر توسعه یابد. از طرفی بالغ‌بر سه دهه است، استادیوم‌های ورزشی بزرگ در دنیا ساخته نمی‌شود، به این دلیل که هزینه احداث و نگهداری آن بسیار زیاد است. اغلب کشور‌های جهان به‌جای احداث یک استادیوم بزرگ، چندین استادیوم کوچک می‌سازند که هزینه کمتری دارد و بیشتر قابل استفاده است. وقتی بناست در طول هفته یک بازی برگزار شود، مقرون به صرفه نخواهد بود که هزینه گزافی را برای ساخت ورزشگاهی بزرگ صرف کنید. سال‌هاست کشور‌های دنیا ورزشگاه‌های کوچک و قابل مدیریت می‌سازند. ما هم باید در این بخش، بهترین تصمیم را با کمترین هزینه بگیریم.»
مهدی زارع، استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله در گفت‌و‌گو با «رسالت» عنوان می‌کند: «اگر قرار است، استادیوم جدیدی در تهران ساخته شود، این اقدام باید از منظر تخصصی با ملاحظات ویژه‌ای در حوزه مخاطرات زمین همراه باشد، به این علت که محدوده شهر تهران و اطراف آن در معرض انواع مخاطرات طبیعی قرار دارد. اگر میزان خطر در محل تعیین شده بالا باشد و یا در ادامه مسیر توسعه، مشخص شود میزان خطرات آن محل در یک یا دو دهه آینده تشدید خواهد شد، باید از تأسیس ورزشگاه یا هر پروژه بزرگ دیگری در آن نقطه اجتناب کرد. با این ملاحظات، می‌توان مناطق کم‌خطر را مشخص کرد.
نباید از همان ابتدا محل احداث را انتخاب و سپس مطالعات لازم را انجام داد.
به شخصه امیدوارم در تعیین محل موردنظر برای احداث هر پروژه ای، مسئله مخاطرات زمین اولویت بالایی داشته باشد و اجازه دهیم، صرفا داده‌ها و اطلاعات علمی بدون هیچ نوع سوگیری سیاسی و جناحی تعیین کننده باشد.»
لزوم ساماندهی زیست محیطی محدوده جنوبی تهران
استاد پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله اظهار می‌کند: «شدت آزاردهندگی بوی نا‌مطبوع در محدوده جنوبی تهران به‌ویژه در نیمه‌دوم سال که پدیده وارونگی و پایداری جوی سبب افزایش غلظت مواد آلاینده و همچنین تشدید نا‌مطبوع بودن این بو میشود، محیط نا‌مناسبی را پدید می‌آورد و ابتدا باید این محدوده و به طورکلی مناطق ١٨، ١٩ و ٢٠، رباط کریم و فرودگاه بین‌المللی امام خمینی از نظر محیط‌زیستی ساماندهی شود تا آن هوای آلوده و بوی بد برطرف شده و بعد به سراغ ساخت ورزشگاه رفت. این‌که در محیطی به‌شدت آلوده ورزشگاه بسازیم، حداقل 4 تا ۵ ماه از سال غیرقابل استفاده خواهد بود و اقدامی غیرمنطقی به نظر می‌رسد.
برخی افراد در مورد نرخ فرونشست بالا و این‌که دو گسل این منطقه را قطع می‌کند، گفته‌اند: «فرونشست حتما توسط طراحان و مجریان این پروژه در نظر گرفته میشود، بسیاری از کشورها زلزله خیز هستند و محیط‌های بحرانی دارند؛ ولی سازه‌های متناسب با بحران، فرونشست و زلزله قابل طراحی است و طراحان این‌ها را در نظر می‌گیرند»، اما این استدلال غلط است، ما که مجبور به چنین کاری نیستیم. نمی‌شود چون از قبل تصمیمی گرفته‌ایم و مکانی را انتخاب کرده‌ایم، ورزشگاه را در نقطه‌ای بسازیم که از نظر زمین‌شناسی برای وقوع زلزله با خطر بسیار بالایی همراه است و از نظر فرونشست زمین هم وضعیت نا‌مناسبی دارد، اگرچه گفته میشود با ملاحظات ویژه مهندسی می‌توان در آن منطقه اقداماتی انجام داد و نگرانی‌ها را برطرف کرد اما سؤال این است که چرا در نقطه دیگری ورزشگاه نسازیم، تا با این جنس گرفتاری‌ها مواجه نباشیم.»
زارع در پایان هشدار می‌دهد که ساخت ورزشگاه در منطقه‌ای پرخطر باعث شکل‌گیری ساخت‌و‌ساز‌های گسترده در پیرامون این ورزشگاه خواهد شد و به علت تراکم انسانی به هنگام وقوع حادثه طبیعی فاجعه بزرگی رقم می‌خورد: «سی سال پیش سایت دانشگاه آزاد واحد علوم و تحقیقات در شمال پونک و حصارک کن روی گسل شمال تهران ساخته شدو پس‌از‌آن تمام این محدوده توسعه پیدا کرد و جمعیتی چند 10 هزار نفری ساکن شدند. ممکن است بگویید برای ساخت ورزشگاه آخرین تکنولوژی‌ها را به‌کار می‌بریم یا برای ساختمان دانشگاه با صرف هزینه، ملاحظاتی را به شکل ویژه رعایت می‌کنیم ولی آیا تضمین می‌کنید برای تک‌تک آن جمعیتی که به این منطقه گسیل شده و ساختوساز انجام می‌دهند، همین ملاحظات ویژه را رعایت کنید؟ طبیعتا پاسخ خیر است. در هیچ کجای دنیا چنین اتفاقی رخ نمی‌دهد، به این علت که وقتی جمعیتی در یک نقطه ساکن می‌شوند، دیگر آن ملاحظات ویژه به کنار می‌رود و یکی از دلایل مهم برای عدم توسعه و احداث نکردن ساختمان‌ها و تأسیسات خاص و ویژه در مکان‌های پرخطر همین است. وقتی محل استقرار یک ورزشگاه یا دانشگاه را در منطقه‌ای خطرناک تعیین می‌کنید، جمعیتی را به آن نقطه هدایت کرده و میزان خسارت را در هنگام وقوع حادثه تشدید می‌کنید.»
شورای شهر تهران: احداث ورزشگاه باید پس از مطالعات کافی انجام پذیرد
بنابراین انجام ساخت و سازهای فاقد مطالعه و ارزیابی آن هم در نقاط پرخطر، اقدامی به غایت نگران‌کننده است. برهمین اساس، اخیرا مهدی عباسی، رئیس کمیسیون معماری و شهرسازی شورای شهرتهران در خصوص احداث ورزشگاه جدید گفته است: «پهنه‌ای که برای زمین ورزشگاه انتخاب شده مشکل دارد. البته در این زمینه قرار است بررسی‌هایی انجام شود که این موضوع نیز مد نظر مسئولان قرار دارد. احداث ورزشگاه جدید در تهران باید پس از مطالعات کافی انجام بپذیرد ومنوط به اخذ مجوز از شورای شهر تهران است.»عباسی در پاسخ به این پرسش که آیا تاکنون از سوی مسئولان مربوطه در فرآیند احداث ورزشگاه جدید در تهران رایزنی یا جلساتی با نمایندگان شورای شهر تهران داشته است یا خیر؟ خاطرنشان کرده است: «هنوز جلسه‌ای برگزار نشده. ضمن این‌که این پروژه علاوه بر موضوع ارزیابی زمین بایستی در ارتباط با مواردی از جمله ترافیک و موضوعات اجتماعی نیز مورد بررسی قرار گیرد.»