ثمرات انقلاب اسلامی در عرصه سلامت و بهداشت جامعه واکاوی شد
رهاورد 45 ساله انقلاب برای سلامت
افزایش تعداد بیمارستان‌ها و مراکز درمانی، توسعه بهداشت، افزایش امید به زندگی و کاهش مرگومیر کودکان، رشد تعداد پزشکان و متخصصان حوزه سلامت و خودکفایی در حوزه تولید دارو بخشی از دستاوردهای مهم حوزه بهداشت و درمان است که پس از انقلاب اسلامی حاصل شده است.
هم‌اینک ایران به‌عنوان یکی از قوی‌‌ترین نظام‌‌های سلامت در منطقه و دنیا شناخته میشود و در بسیاری از شاخص‌ها ازجمله بهبود کنترل بیماریهای واگیردار، توسعه مراقبت‌های بهداشتی و دسترسی به خدمات سلامت در اقصی نقاط کشور از جایگاه خوبی برخوردار است، که در ادامه مروری بر پیشرفت‌های کشورمان در این حوزه خواهیم داشت.
افزایش 22 ساله امید به زندگی پس از انقلاب
امید به زندگی یکی از مهم‌ترین شاخص‌های توسعه کشور است که سالانه در گزارش سازمان ملل متحد اعلام میشود. این شاخص به‌طور گسترده به عنوان معیار کلیدی سلامت یک جامعه در نظر گرفته میشود و نشان میدهد، متوسط طول عمر در یک گروه سنی مشخص در جامعه چقدر است. امید به زندگی یک شاخص آماری است که میانگین طول عمر افراد یک جامعه را نشان میدهد یا به عبارت دیگر عمر مورد انتظار آنها را مشخص می‌کند.
رشد این شاخص به فاکتورهای زیادی برمی‌گردد که ایران در سالهای اخیر موفق به توسعه آنها شده است؛ ازجمله بهبود شرایط محیطی و استانداردهای زندگی و پیشرفت خدمات پزشکی، کاهش مرگومیر کودکان، افزایش کیفیت زندگی سالمندان و ریشه‌کن شدن بیماریهای واگیردار که باعث شده ایران در این شاخص نرخ صعودی را در پیش بگیرد و در طول قرن گذشته امید به زندگی را به‌طور قابل ملاحظه‌ای افزایش داده است.
براساس گزارش برنامه توسعه ملل متحد، «از سال ١٣٣٩ تا ١٣٥٧ شاخص اميد به زندگی در بدو تولد از 49.5 سال در سال ابتدايی به 51.5 سال به سال انتهايی رسيد؛ يعنی اميد به زندگی در بين ايرانيان در آستانه پيروزی انقلاب جزو پايين‌ترين رتبه‌ها در جهان بوده است. در حالی كه بعد از پیروزی انقلاب هر چند ٨ سال درگير جنگ بوديم اما اميد به زندگی در ايران در سال ١٣٦٧ به 61.5 سال رسيده است. يعنی در ١٠ ساله اول بعد از پیروزی انقلاب ١٠ سال اميد به زندگی ايرانيان بيشتر شده است.»
گزارش بانک جهانی نشان میدهد، «امید به زندگی مردم از ابتدای انقلاب تاکنون 22 سال افزایش یافته و در حالی که سال 1355 مردم ایران به طور متوسط تنها 55 سال عمر میکردند، در سال ۱۴۰۱ برای زنان به ۷۸/۵ سال و برای مردان به ۷۶/۲ سال رسیده است.»
کاهش مرگ و میر ناشی از بیماریهای واگیردار
با تحول در عرصه پزشکی و سیستم درمان، علل مرگ و میر کمتر و جان باختن براثر ابتلا به بیماری های واگیردار هم به شدت کاهش یافته است. افزایش خدمــات بهــداشتی و ارتقاء شاخص های نظام سلامت، تغییراتی را در ترکــیب مــرگ و میـــر و بروز بیماریها پدید آورده است. شاخص مرگومیر خام در کشور بر اساس آمارها از 13 نفر به ازای هر 1000 تولد زنده در سالهای 1354-1349 به رقم 5 نفر در سالهای 89-1384 کاهش یافته است و آنطور که رئیس سازمان نظام پزشکی کشور در خصوص مرگ و میر«مادر و نوزاد» قبل از انقلاب، می گوید: این رقم 200 در 100 هزار بود ولی هم اکنون این آمار 15 برابر کاهش یافته و آمار آن به زیر 20 در 100 هزار رسیده است. مبتنی بر نتایج مطالعات می توان به صراحت تاکید کرد، که کاهش عمومی در مرگومیر کودکان در کشور طی چهار دهه دستاورد بزرگی به شمار می رود.
توسعه شبکه بهداشت و درمان، کاهش مرگ و میر کودکان زیر پنج سال را به عنوان یک شاخص توسعه ملی و بین المللی رقم زده که در مقایسه با دوران قبل از انقلاب، از رشد چشمگیری حکایت دارد. بر اساس گزارش سازمان جهانی بهداشت، دلایل اصلی مرگ و میر در کودکان زیر 5 سال در جهان، عوارض هنگام تولد، پنومونی، ناهنجاری‌‌های مادرزادی، نبود واکسیناسیون، اسهال و مالاریا است؛ هرچند واکسیناسیون کودکان در دهه‌‌های 40 و 50 شمسی نیز انجام میشد ولی برنامه‌‌ای گسترده با سازماندهی و ایجاد ساختار مناسب برای ارائه خدمات مستمر واکسیناسیون وجود نداشت.مطابق گزارش بانک جهانی و مبتنی بر مقاله مرکز اسناد انقلاب اسلامی، در دوران رژیم پهلوی سالانه بالغ بر۱۴۰ هزار نوزاد جان خود را از دست می‌دادند که از طریق ارتقاء تعداد مراکز درمانی و برنامه گسترش ایمن‌‌سازی در کشور با هدف ایجاد مصونیت فعال در کودکان گروه سنی زیر یک سال در برابر بیماریهای قابل پیشگیری با واکسن های
دیفتری، کزاز، سیاه سرفه، سرخک، فلج اطفال و سل، این رقم در سالیان اخیر به زیر ۲۰ هزار نوزاد تقلیل یافته است.
در حال حاضر تمام کودکان کشور علیه این بیماریها واکسینه می‌‌شوند که این پوشش واکسیناسیون به دلیل فراهم کردن تجهیزات زنجیره سرما و خودروهای مورد نیاز نظام بهداشتی برای رساندن خدمات واکسیناسیون به نقاط صعب‌‌العبور و دورافتاده روستایی و تربیت و به کارگیری نیروهای بهداشتی مورد نیاز است.
ریشه کنی فلج اطفال
پیشرفت درحوزه بهداشت ودرمان فقط این اندک شواهد را شامل نمی‌شود. ریشه‌کن کردن فلج اطفال یکی از مهم‌ترین موفقیت‌های بهداشت و درمان ایران است؛ بیماری‌ای که در بسیاری از کشورهای جهان سالانه جان کودکان بسیاری را می‌گیرد یا باعث فلج شدن آنها تا پایان زندگی‌شان میشود ولی در ایران حدود دو دهه است که ریشه‌کن شده است. اجرای طرح واکسیناسیون فلج اطفال در ایران در سالهای ابتدایی دهه ٧٠ شروع شد ولی ضربه کاری به این بیماری در سال ١٣٧٤ و با اجرای طرح ملی واکسیناسیون (در دو مرحله فروردین و اردیبهشت) در کل کشور‌زده شد. اجرای همگانی واکسیناسیون فلج اطفال در ایران یکی از بزرگترین طرح‌های بهداشتی در جهان محسوب میشود زیرا این برنامه در نصف روز برای ٩ میلیون کودک زیر ۵ سال در کل کشور به اجرا درآمد و پوشش واکسیناسیون این بیماری را از ٢٠ درصد به بیش از ٩۵ درصد رساند. بعد از واکسیناسیون همگانی فلج اطفال در ایران «کارول بلامی» مدیر اجرایی صندوق حمایت از کودکان سازمان ملل (یونیسف) در نامه‌ای به رئیس‌جمهوری وقت اجرای یک روزه برنامه واکسن ضد فلج کودکان را موفقیتی بزرگ و طرحی بی‌نظیر خواند. (منبع خبرگزاری دولت)
افزایش تعداد بیمارستان‌ها و مراکز درمانی
نظام سلامت عمومی؛ اولین و شاید یکی از بزرگترین قربانیان در سال های پیش از انقلاب اسلامی بوده است. در این میان یکی از ملموس‌ترین شاخص‌ها در نظام سلامت عمومی، سرانه تخت‌های بیمارستانی است. البته باید توجه داشت که کیفیت نظام سلامت عمومی با در نظر گرفتن طیف گسترده‌ای از عوامل، از جمله فرآیند مراقبت (مثل اقدامات مراقبت پیشگیرانه، مراقبت ایمن)، دسترسی، کارایی اداری و برابری تعیین میشود. اما فقط در شاخص تخت بیمارستانی که اهمیت بسیاری دارد، وضعیت کشور، پیش از انقلاب چگونه بوده است؟
در اواخر رژیم پهلوی تعداد تخت‌ها و موسسات درمانی به نسبت جمعیت بسیار کم‌بود و در بعد از انقلاب تعداد بیمارستان‌ها افزایش یافته و از نظر پراکندگی، عدالت درمانی در تمامی نقاط کشور رعایت شده است.
سال ۱۳۵۷، دسترسی به بیمارستان به دلیل تعداد ناکافی آن دشوار بود و تنها سی و چند درصد شهرها آن هم نه همه شهرها، دارای بیمارستان بودند، این رقم در سالیان اخیر به بیش از 97 درصد رسیده و تعداد بیمارستان‌های فعال ثبت شده کشور در سال 1394، 723 بيمارستان دولتی و 176 بيمارستان غيردولتی بوده است. در مورد تخت‌های بیمارستانی نیز کشور دارای ۱۵۶ هزار تخت است که تلاش‌هایی صورت گرفته تا سالانه حدود ۱۰ هزار تخت به این تعداد اضافه شود. در صورتی که سال ۱۳۵۷ این دو مورد به ترتیب 556 و 56 هزار بوده است.
افزایش تعداد پزشکان و متخصصان حوزه سلامت
آمار ١٤ هزار پزشک عمومی و متخصص در رشته‌های مختلف برای جمعیت ٣٦ میلیونی ایران در سال ١٣۵٧ به روشنی از وضعیت نامطلوب ایران در حوزه نظام سلامت و مشکلات مردم در دسترسی به پزشک پرده برمی دارد. با این توضیح که بخش قابل توجهی از این آمار شامل پزشکان خارجی بوده است.
با احتساب رقم ١٤ هزار پزشک می‌توان به چنین برآوردی رسید که به ازای هر 10 هزار نفر جمعیت نزدیک به 9.3 پزشک در کشور طبابت میکردند و مطابق گزارش بانک جهانی در دوره پس از انقلاب، شاخص مهم نسبت پزشک به جمعیت در حدود شش برابر بهتر شده است.
بی تردید تناسب تعداد نیروی انسانی شاغل در بخش‌های بهداشت و درمان با جمعیت یک کشور، منجر به دسترسی پایدار و عادلانه به خدمات بهداشتی میشود.هم اکنون تعداد پزشکان در کشور افزایش یافته و طبق آمارهای موجود، رقم هفت هزار پزشک متخصص، در سال 57 به 49 هزار پزشک در زمان فعلی رسیده است، در مجموع تعداد پزشکان اعم از عمومی و متخصص به بیش از 150 هزار نفر رسیده که رشد بیش از 10 برابری را نشان میدهد. به طوری که امروزه ایران یکی از کشورهای پیشرو در حوزه پزشکی است و توان رقابت با کشورهای پیشرفته را دارد و بیماران برای دریافت خدمات تشخیصی و درمانی، نیازی به سفر خارج از کشور ندارند، حال اینکه «تا قبل از دهه 70 سالانه 11 هزار نفر اعزام بیمار به خارج از کشور داشتیم و برای هرکدام میانگین 10 هزار دلار هزینه میشد. عدم نیاز به واردات پزشکان خارجی و اعزام بیماران به خارج از کشور به علت رشد نیروی انسانی در سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی، موجب صرفه جویی 12 هزار میلیارد تومانی در هر سال شده است.» (منبع: خبرگزاری تسنیم)
در حال حاضر «مردم بسیاری از کشورها نیز به منظور درمان به ایران سفر می‌کنند تا تحت نظر پزشکان ایرانی سلامتی خود را بازیابند.»
«بیشترین ملیت‌هایی که برای درمان به ایران مراجعه می‌کنند به ترتیب از کشورهای افغانستان، عراق، عمان، بحرین، پاکستان، کویت، آذربایجان، هندوستان، تاجیکستان و عربستان سعودی هستند». این را سیدهاشم دریاباری، سرپرست مرکز نظارت و اعتباربخشی امور درمان وزارت بهداشت می گوید و به گفته او، این افراد در سال 1401 بیشتر در زمینه بیماریهای زنان و زایمان، جراحی چشم، ارتوپدی، جراحی‌های زیبایی و رینوپلاستی، بیماریهای قلب و عروق، اورولوژی، درمان طبی (غیرجراحی)، جراحی عمومی، سرطان و سایر تشخیص‌ها به ایران مراجعه کرده‌اند.
خودکفایی در حوزه تولید دارو
پیش از پیروزی انقلاب، ایران در صنعت داروسازی، حرف زیادی برای گفتن نداشت و در حدود 30 درصد داروهای مصرفی کشور را داروهای تولیدی تشکیل می‌داد؛ واردات دارو در سالهای پیش از انقلاب اسلامی توسط شرکت‌‌های وارد کننده، از سراسر دنیا و در اغلب موارد از اروپا و آمریکا انجام میشد. «اکنون بیش از 97 درصد داروهای مورد نیاز کشور، در داخل ایران تولید و تنها سه درصد وارد میشود. در سالهای پیش از انقلاب اسلامی به جز سه شرکت دارو پخش، تولید دارو و خوراک که داروهای مربوط به تولیدات و واردات خود را در اختیار داروخانهها قرار می‌دادند، مابقی تولیدکنندگان و واردکنندگان محصولات خود را در اختیار عمده فروشی دارو در تهران ( ناصرخسرو) و بعضی عمده فروشی‌های دارو در بعضی مراکز استان ها قرار می‌دادند و داروخانهها باید در تهران با مراجعه روزانه به عمده فروشی‌ها داروهای خود را تهیه میکردند. با تعطیلی عمده فروشی‌های دارو در سراسر کشور و توسعه شرکت‌‌های پخش سراسری و ایجاد شرکت‌‌های توزیع، دارو از انبار شرکت تولیدکننده و یا وارد کننده دریافت و در سراسر کشور به تمامی داروخانهها و مراکز درمانی توزیع میشود. ایران در صنعت داروهای نوترکیب نیز دستاوردهای چشمگیری داشته است که کشور را از وابستگی به سایر کشورهای جهان، نجات میدهد؛ اتکا به دانش بومی تولید دارو منجر به تولید بیش از 14 داروی نوترکیب شده است که عمده این داروها در بیماریهای صعب‌‌العلاج مانند سرطان‌‌ها به کار گرفته می‌‌شوند.» (خبرگزاری تسنیم- تسخیر قله های پزشکی و سلامت پس از انقلاب)
پیشرفت چشمگیر در حوزه درمان سرطان
دستاوردهای ایران پس از انقلاب اسلامی، تنها در این موارد خلاصه نمی شود. ایران در تحقیقات سرطان به روش پرتو درمانی، رتبه یازدهم جهان را داراست و به عنوان سومین کشور دارنده فناوری ژن درمانی در درمان سرطان خون، محسوب میشود.
امیرعلی حمیدیه، رئیس مرکز تحقیقات سلول و ژن درمانی کودکان درباره دستاورد محققان ایران در درمان سرطان خون با روش «کارتی‌سل‌تراپی» می گوید: در دو دهه اخیر برای علم سلول‌های بنیادی بسیار زحمت کشیده شده و پیشرفته‌ترین شاخه این علم، همین ژن‌درمانی است. این پروژه، بسیار مهم و فوق پیشرفته است و ایران بعد از آمریکا و چین، سومین کشوری است که این فناوری پیشرفته را در اختیار دارد. فناوری ژن درمانی به اندازه‌ای مهم و مشکل است که برای نزدیک‌شدن به ذهن، اینگونه مثال می‌زنم که فرض کنید کشور توانسته هواپیمای بوئینگ و ایرباس بسازد.حمیدیه با اشاره به تلاش ۷ ساله بر روی این پروژه عنوان می کند: یک تیم چهل نفره ابتدا این روش درمانی را بر روی نمونه های آزمایشگاهی و سپس حیوانی آزمایش کردند؛ بعد از موفقیت کامل در این دو فاز، این روش شهریور ماه بر روی اولین کودک مبتلا به سرطان خون مورد استفاده قرار گرفت که به‌طور کامل موفقیت‌آمیز بود.استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران در خصوص روش‌های فعلی در درمان سرطان بیان می کند: ۷۰ سال پیش برای درمان سرطان خون از شیمی درمانی و ۳۰ سال قبل از پیوند سلول‌های بنیادی استفاده می شد. این روش درمانی جدید، برای بیمارانی است که با دو روش شیمی‌درمانی و پیوند سلول‌های بنیادی معالجه نشدند و عوارض کمتری نیز نسبت به آن دو روش دارد.
بنابراین وضعیت سلامت و بهداشت در سال های پس از انقلاب اسلامی به لحاظ کمی و کیفی رشد کرده است و همانطور که اشاره شد، مصادیق آن در حوزه های پزشکی، خودکفایی در تولید دارو، کاهش مرگ و میر و افزایش سطح امید به زندگی قابل مشاهده است.