موارد ابتلا به تب دنگی یا استخوان‌شکن در ایران و سایر کشورها به‌خصوص کشورهای گرمسیری و حاشیه خلیج‌فارس افزایش‌یافته است و بر اساس گزارش سازمان بهداشت جهانی، در حال حاضر، حدود نیمی از جمعیت جهان درخطر ابتلا به بیماری تب دنگی قرار دارند و آمارهای تخمینی نشان می‌دهد که سالانه بین ۱۰۰ تا ۴۰۰ میلیون نفر در سراسر دنیا به این بیماری عفونی مبتلا می‌شوند.
مطابق داده‌های آماری وزارت بهداشت، تاکنون دستکم 146 شهروند در کشور ما به تب دنگی مبتلا شده‌اند و چهار نفر براثر ابتلا به این بیماری جانشان را ازدست‌داده‌اند. این آمار تنها افرادی را شامل می‌شود که ابتلای آنان به بیماری تب دنگی به تأیید وزارت بهداشت رسیده است. مقام‌های این وزارتخانه می‌گویند این بیماری احتمالا در شهریور و مهر همه‌گیر شود. بنابراین احتمال طغیان آن در کشور طی ماه‌های آینده وجود دارد.
تب دنگی همانند تب زیکا، چیکن گونیا و زرد از تب‌های خونریزی دهنده نوپدید و بازپدید است که براثر گزش پشه آئدس به انسان منتقل می‌شود و بیماری بومی مناطق گرمسیری و كشورهایی همچون پاكستان، هند، افغانستان، عربستان، حوزه خلیج‌فارس، آفریقا، آمریكای لاتین، خاورمیانه و آسیای جنوب شرقی است. در حال حاضر مبتنی بر اطلاعاتی که از زبان رئیس مرکز مدیریت بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت در رسانه‌ها نقل‌شده، ۱۲۸ کشور درگیر این بیماری شده‌اند که نسبت به سال ۱۹۶۰ با درگیری ۱۰ کشور، آمار چشمگیری است و به‌این‌ترتیب سالانه میلیون‌ها مورد از عفونت دنگ در سراسر جهان رخ می‌دهد.
آن‌طور که داده‌های وزارت بهداشت نشان می‌دهد، پشه آئدس از سال ۱۳۹۸ وارد ایران شده و مانند تمام بیماری‌های عفونی به دیگران منتقل می‌شود، اما شیوع این بیماری در کشورهای همسایه مانند عراق، امارات متحده عربی و پاکستان، خطر شیوع این بیماری در ایران را افزایش داده است.
۸۰ درصد بیماران بدون علامت
تب دنگی، یا استخوان‌شکن در گروه‌های خاص مانند کودکان، زنان باردار و افراد با بیماری‌های مزمن ممکن است شدیدتر ظاهر شود و با تب علائمی ازجمله سردرد، بدن‌درد، درد پشت چشم، تهوع، استفراغ، دل‌درد و ضایعات پوستی همراه است. این علائم به‌طورمعمول بین دو تا هفت روز پس از ابتلا به ویروس دنگی نمایان می‌شوند. با پیشرفت بیماری، فرد مبتلا دچار خونریزی‌های مخاطی می‌شود که نیازمند مراقبت‌های ویژه و بستری شدن است. علائم شدیدتری نظیر خونریزی لثه یا بینی، گسترش راش‌های پوستی، تنگی نفس، درد شدید شکم و استفراغ پایدار هم ممکن است بروز کند. این علائم نشان‌دهنده وضعیت وخیم بیمار است و باید به‌سرعت تحت مراقبت پزشکی قرار بگیرد. مطابق داده‌هایی که وزارت بهداشت منتشر کرده، حدود ۲۰ درصد از بیماران علامت‌دار هستند و بی‌علامت بودن حدود ۸۰ درصد مبتلایان موضوعی نگران‌کننده است، چراکه بیشترین حجم انتقال توسط افراد بدون علامت صورت می‌گیرد.
براساس اخبار درج‌شده در رسانه‌ها و اعلام مقام‌های وزارت بهداشت، این بیماری و پشه ناقل آن در استان‌های جنوبی ازجمله سیستان‌و‌بلوچستان، بوشهر و هرمزگان دیده‌شده و استان‌های فارس و خوزستان هم در معرض آن قرار دارند. همچنین این پشه در استان گیلان شناسایی‌شده و استان مازندران هم در معرض آن قرارگرفته است. نام استان اصفهان هم در میان مناطقی که چند مبتلابه تب دنگی در آن حضور دارند، به ثبت رسیده است. اما نکته‌ای که توجه ما را بیش‌ازپیش به بیماری تب دنگی جلب کرده، احتمال همه‌گیری بیماری در شهریور و مهر امسال است.
احتمال پاندمیک شدن تب دنگی
آمیتیس رمضانی، دبیر انجمن متخصصین بیماری‌های عفونی درباره احتمال پاندمیک شدن این بیماری در جهان و ایران می‌گوید: «بسیاری از کشورها اقدامات مختلفی را برای کنترل این بیماری در دستور کار قرار داده‌اند تا این بیماری به مرحله همه‌گیری نرسد. بنابراین در صورت غفلت و بی‌توجهی به اقدامات کنترلی، احتمال طغیان این بیماری طی ماه‌های آینده وجود دارد. در حال حاضر تب دنگی در کشور ما پراکنده‌شده؛ بنابراین باید نکات مراقبتی را رعایت کرد.»
مقام‌های بهداشتی هم‌زمان توصیه‌هایی را برای جلوگیری از ازدیاد پشه آئدس ارائه کرده‌اند. مطابق توضیحات مسئولان بهداشتی، پشه آئدس در مناطق گرم که آب راکد در آن وجود داشته باشد تخم‌ریزی و رشد می‌کند، به همین دلیل باید از جمع شدن آب در پسماندها، لاستیک‌های رهاشده خودروها، زیرگلدان‌ها و هرجای کوچکی جلوگیری کرد. ضمن اینکه باید در مناطق گرم و مرطوب از اسپری ضد پشه استفاده کرد.
رمضانی عنوان می‌کند: «ظروف ساختگی یا طبیعی ذخیره آب، گلدان‌های گل، زباله‌های پلاستیکی، زیرگلدانی‌‌ها، گلدان‌های گورستان، گلدان‌های گل، سطل زباله، قوطی‌های حلبی، محل گرفتگی ناودان‌های آب، فواره‌های زینتی، و ظرف آب حیوانات خانگی، که داخل یا نزدیک محل زندگی انسان‌ها قرار دارد، برای زندگی و تولیدمثل و تخم‌گذاری این پشه‌ها ایده‌آل‌اند.»
تنها وزارت بهداشت مسئولیت ندارد
این روزها متخصصان درباره خطر شیوع این بیماری و ضرورت پیشگیری از آن هشدار داده و تأکید می‌کنند که تب دنگی بیماری نیست که انتظار داشته باشیم صرفا مسئولان وزارت بهداشت به آن رسیدگی کنند، چراکه کنترل آن در گروی آگاهی و مشارکت جمعی و تعامل تمامی دستگاه‌های مسئول است. حسین فرشیدی، رئیس مرکز مدیریت بیماری‌های وزارت بهداشت، به‌تازگی در نشستی خبری عنوان کرده است که این وزارتخانه برای مقابله با گسترش پشه آئدس- عامل اصلی ابتلا به تب دنگی_ فقط ۲۰ درصد مسئولیت دارد و ۸۰ درصد مسئولیت مبارزه با استانداران، پدافند غیرعامل، وزارت کشور، مرزداری و گمرک است.
درواکنشی دیگر عبدالرضا میراولیایی، مدیر برنامه بیماری‌های منتقله از آئدس مهاجم در وزارت بهداشت، به خبرگزاری ایلنا گفته است که «سند پدافند زیستی مدیریت برنامه آئدس مهاجم در وزارت کشور تدوین و ابلاغ‌شده است.»
او همچنین تصریح کرده است: «گسترش پشه آئدس معضلی فراتر از وزارت بهداشت است و به تعامل تمام دستگاه‌های مسئول نیاز دارد؛ بنابراین در سند پدافند زیستی مدیریت برنامه آئدس مهاجم، وظایفی برای همه دستگاه‌ها تعریف‌شده است. چراکه این پشه در مناطقی دیده‌شده كه ازلحاظ بهسازی محیط و پیرامون محیطی دچار اشكال است و مدیریت پسماند به‌خوبی انجام نمی‌شود و بنابراین، همه دستگاه‌ها ازجمله شهرداری‌ها، گمركات و فرودگاه‌های بین‌المللی و هرجایی كه ارتباط با خارج از كشور دارد باید برای بهسازی محیط همكاری كنند. با توجه به اینكه پشه آئدس مهاجم، بیشتر روزگرد است و اغلب هم در زمان طلوع و غروب خورشید بیشترین گزش را انجام می‌دهد و تمایل زیادی به فعالیت در ظروف آب دست‌ساز بشر و تخم‌گذاری در زیستگاه‌های كوچك دارد، مخازن ذخیره آب در مناطق جنوبی كشور یا مناطق كویری كه آب شرب به میزان كافی در تمام ساعات روز در دسترس نیست مكانی برای فعالیت این پشه است و بنابراین، لازم است كه برای جلوگیری از استقرار این پشه، آب بهداشتی در اختیار مردم قرار بگیرد. مردم هم باید با پاكیزه نگه‌داشتن محیط زندگی‌شان از ایجاد فضاهایی كه باعث فعالیت این نوع پشه می‌شود، پرهیز كنند. وقتی یک نفر به این بیمای مبتلا باشد، چنانچه پشه او را بگزد به‌سرعت می‌تواند بیماری را منتقل کند. همچنین این پشه بیماری را به تخم و لاروهای خود نیز منتقل و همین موجب گسترش بیماری می‌شود.»
طبق گزارش وزارت بهداشت، ساکنان مناطق جنوبی کشور بیشتر در معرض نیش پشه آئدس قرار دارند، زیرا بیشتر پشه‌های آئدس از راه کشتی‌ها و لنج‌ها وارد ایران می‌شوند. بااین‌حال، مسافران امارات متحده عربی و دیگر کشورهای حوزه خلیج‌فارس هنگام بازگشت به کشور غربالگری نمی‌شوند و برهمین اساس صاحب‌نظران بر مراقبت‌های مرزی برای عدم ورود بیماران به کشور و گرفتن تست رپید از مسافران تأکیددارند.
آن‌طور که آمیتیس رمضانی عنوان می‌کند: «در کشور ما این پشه وجود داشته؛ اما آلوده نبوده و درنتیجه پشه‌های موجود نمی‌توانستند بیماری را منتقل کنند. آنچه در حال حاضر وجود دارد این است که مسافرت‌های خارج از کشور، یکی از عوامل انتشار آن است. مثلا یک فرد آلوده از کشور امارات وارد می‌شود و نمی‌داند که بیمار است. چون بدون علامت است، اما ویروس را در خون خود دارد. کافی است که یک پشه آئدس نیشش بزند. حالا ما یک پشه آئدس آلوده داریم که تا آخر عمرش که یک ماه است، آلوده می‌ماند و ویروس را به نوزادش هم منتقل می‌کند. درنتیجه این چرخه حفظ می‌شود. فقط هم پشه‌های آئدسِ ماده، بیماری تب دنگی را منتقل می‌کنند. پشه‌های معمولی، این بیماری را انتقال نمی‌دهند.» البته تغییرات آب و هوایی و بارندگی‌های سیل‌آسای اخیر و آب‌های راکد ناشی از وقوع سیلاب هم شرایط را برای افزایش و تکثیر پشه آئدس فراهم کرده است، چون وقوع سیل یكی از عوامل مؤثر در افزایش فعالیت پشه ناقل بیماری است كه ظرف ماه‌های اخیر، در کشورهای همسایه شرقی و جنوبی بارندگی‌ها به وقوع سیل منجر شده است. موضوعی که از سوی آمیتیس رمضانی هم مورد تأکید قرارگرفته است. دبیر انجمن متخصصین بیماری‌های عفونی ایران می‌گوید: «تب دنگی قبلا در کشور ما نبود. افغانستان، عراق و همسایه‌های شرقی مثل پاکستان این بیماری را داشتند. کشورهای حوزه خلیج‌فارس مثل امارات این بیماری را نداشتند، اما بارندگی‌های اخیر و ماندآب‌ها، تغییرات اقلیمی، گرم شدن هوا و افزایش مسافرت‌ها باعث شد که در کشور‌هایی مثل امارات و عمان و قطر هم دیده شود. در ایران هم این پشه را در استان‌های محدودی مثل بوشهر و هرمزگان و ... داشتیم. اما الآن این پشه‌ها حرکت کرده و به استان‌های دیگر هم رفته‌اند.»
نقش تغییرات آب و هوایی در افزایش موارد تب دنگی
به روایت شهنام عرشی، رئیس مرکز مدیریت بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت ۴۰ تا ۵۰ درصد از جمعیت کره زمین در مواجهه با این نوع پشه قرار دارند و این رقم سال‌به‌سال به دلیل تغییرات آب و هوایی، افزایش میانگین دما و آمار سفرها افزایش می‌یابد. سازمان بهداشت جهانی پیش‌تر زنگ خطر را به صدا درآورده است که با افزایش میانگین دمای هوا، بارش شدیدتر و دوره‌های خشکسالی طولانی‌تر، شاید شیوع این بیماری در جهان تشدید شود و این اتفاق رخ‌داده است. گسترش بیماری‌های واگیردار از خطراتی است که دانشمندان حوزه گرمایش زمین و تغییر اقلیم دهه‌هاست درباره آن هشدار می‌دهند و حالا افزایش دمای کره زمین، چرخه زندگی و دامنه جغرافیایی پشه آئدس را گسترش داده و باعث شده است که این پشه سریع‌تر رشد کند، بیشتر نیش بزند و تخم‌های زیادی بگذارد. همچنین، گرما ویروس دنگی را مسری‌تر کرده و روند تکثیر آن در میزبان را تسریع می‌کند.
«تب دنگی از حدود ۶۰ سال پیش در جهان شناسایی‌شده که در بسیاری از نقاط دنیا به‌صورت آندمیک و بومی وجود دارد.» این عبارت نقل‌قولی از دکتر حمیدرضا قربان‌زاده، معاون بهداشت دانشگاه علوم پزشکی مشهد است که می‌گوید: «این بیماری پیش‌تر در کشورهای آسیا، آسیای میانه یا حتی کشورهای آمریکای لاتین به‌صورت تهدید نبود اما اکنون پس از تغییرات آب و هوایی و اقلیمی که در دنیا اتفاق افتاده، شرایط زندگی حشرات به‌ویژه پشه‌ها تغییر کرده است به‌گونه‌ای که با زیادشدن پشه آئدس، تب دنگی در بسیاری از کشورهای به‌ویژه آسیای جنوب شرقی و حوزه خلیج‌فارس شیوع پیداکرده است.»
درمان ندارد!
در حال حاضر هیچ درمانی برای این ویروس وجود ندارد و این در حالی است که آگاهی عمومی و دسترسی به واکسن‌های موجود نیز بسیار محدود است و به‌جز کشورهای آفریقایی، هنوز دستوری برای استفاده گسترده از آن در سایر کشورها از سوی سازمان بهداشت جهانی صادر نشده است و این موضوع را هم باید در نظر داشت که ویروس دنگی با چندین سرم‌واره متفاوت، عملکردی غیرمعمول در ایجاد بیماری‌های شدید در افراد دارد، که ساخت واکسن مناسب را دشوار می‌سازد. آمیتیس رمضانی، دبیر انجمن متخصصین بیماری‌های عفونی ایران دراین‌باره توضیح داده است که «این بیماری دو واکسن دارد که نخست «کیو دنگی» بوده و برای افراد ۶ تا ۱۹ ساله که قصد مسافرت به مناطق آلوده رادارند تزریق می‌شود. افرادی که قبلا یک‌بار به تب دنگی مبتلا شده باشند، باید حتما این واکسن را تزریق کنند. واکسن دوم نیز به نام تکدا است که محدودیتی برای افراد مبتلا و غیر مبتلا ندارد. این واکسن که تأثیر بیشتری نسبت به واکسن نخست دارد برای افراد ۴ تا ۱۶ سال توصیه می‌شود و افراد دیگر نیز تحت شرایطی می‌توانند این واکسن را تزریق کنند.»
مطابق اظهارات مقامات وزارت بهداشت، این بیماری داروی ضدویروسی ندارد و شیوه درمان آن علامتی و نگه‌دارنده است. به این معنا که باید آب بدن بیمار را تأمین و در صورت نیاز، خون و سُرم تزریق کرد و برای تسکین درد به‌هیچ‌عنوان نباید از داروهای ضدالتهاب و غیراستروئیدی مانند ناپروکسن، ژلوفن، ایبوفرون و آسپرین استفاده کرد چراکه این داروها خطر خونریزی را افزایش می‌دهند، و تنها داروی مجاز و قابل‌استفاده برای رفع درد و تب دنگی، استامینوفن است. مطابق تأکیدات متخصصان بیماری‌های عفونی اگر فرد مبتلا تحت مراقبت‌های درمانی قرار گیرد میزان مرگ‌و‌میر ناشی از تب دنگی در این شرایط تنها سه تا پنج درصد است اما در غیر این صورت در شرایطی که علائم بیماری شدت یابد، میزان مرگ‌و‌میر ناشی از ابتلا ممکن است تا ۵۰ درصد هم برسد.
راهکارهای پیشگیرانه
مهم‌ترین راه پیشگیری از ابتلا به بیماری تب دنگی، محافظت از نیش و گزش پشه‌ها عنوان‌شده است، استفاده از اسپری یا قلم ضد حشرات، سکونت در مکان‌های مسقف با تور، استفاده از لباس‌های روشن، بلند و گشاد، پوشاندن پاها و مراجعه به پزشک در صورت بروز علائم شدید بیماری ازجمله مواردی است که مقامات وزارت بهداشت برای پیشگیری و درمان توصیه کرده‌اند. همچنین برای از بین بردن مکان‌های تولیدمثل پشه آئدس، خشکاندن آب‌های راکد، مانداب‌ها و فاضلاب‌های روباز، آب زیر محفظه گلدان‌ها، زیر کولر، پشت سیفون سرویس‌های بهداشتی و محیط‌های نم‌دار و بستن درب ظروف و مخازن نگهداری آب بسیار مورد تأکید قرارگرفته است.