ایران ما همان‌قدر که در منطقه خشک و نیمه‌خشک واقع‌شده و با چالش بی‌آبی و کم‌آبی دست‌وپنجه نرم می‌کند، با پدیده فرسایش خاک هم روبه‌رو است و آمار و ارقام متفاوتی که هرسال در این زمینه اعلام می‌شود، همیشه با این جمله همراه است: «ایران بالاترین رقم فرسایش خاک را در دنیا به خود اختصاص داده است.» طبق اعلام وزارت جهادکشاورزی، متوسط فرسایش خاک کشور حدود ۱۶ و نیم تن، برای کل سطوح است که آن‌هم در اراضی ملی رخ می‌دهد و در هنگام بارش باران شدید به دلیل فقر پوشش گیاهی، سیلاب‌های سنگینی جاری‌شده و میزان فرسایش خاک بالا می‌رود.
پژوهشگران می‌گویند فرسایش خاک می‌تواند به بزرگ‌ترین چالش محیط زیستی کشور تبدیل شود. فرسایش یعنی خاک آن‌قدر تخریب می‌شود که حاصلخیزی‌اش از بین می‌رود. گیاه که نروید، به میزان زمین‌های بیابانی اضافه می‌شود و ایرانی که بخش زیادی از مساحتش خشک است، با فضای ناملایم‌تری از تخریب محیط‌زیست آشناتر می‌شود؛ فرآیندی که فراوانی آن در ایران قابل‌توجه است و عمدتا تغییر اقلیم و خشکسالی ازجمله عوامل زمینه‌ساز فرسایش خاک به شمار می‌رود، بااین‌حال روش‌های مدیریت خاک در کشاورزی، دامداری، منابع طبیعی و جنگل‌ها و عملیات راه‌سازی نیز به‌عنوان عوامل انسانی در وقوع این پدیده مؤثرند. ادامه این روند به توجه ویژه به مسائل زیست‌محیطی و اجرای راهکارهای مؤثر نیاز دارد، که با به‌کارگیری آن‌ها می‌توان از این روند جلوگیری و خاک را احیا کرد اما پیش از پرداختن به روش‌ها و راهکاری‌های احیا، تبعات فرسایش خاک را به شکل مختصر از زبان کارشناسان روایت می‌کنیم.
به گفته هادی اسدی رحمانی، رئیس مؤسسه خاک و آب، متوسط فرسایش خاک در ایران ۱۶/۵ تن در هکتار است که این میزان بیش از پنج تا 6 برابر میانگین جهانی است. فرسایش شدید خاک به کاهش ظرفیت زمین برای جذب آب منجر می‌شود و به‌تبع آن، با بارش‌های شدید، روان‌آب‌ها افزایش می‌یابند و سیلاب‌ها بیشتر و شدیدتر می‌شوند. این مسئله به‌ویژه در مناطق کوهستانی و دشت‌های کم‌پوشش گیاهی بیشتر دیده می‌شود.
حسن وحید، سرپرست سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری نیز تأکید می‌کند که سیلاب‌ها و فرسایش خاک از مهم‌ترین معضلات زیست‌محیطی ایران هستند. به گفته او برای مقابله با این مشکلات، احیای پوشش گیاهی و اجرای پروژه‌های آبخیزداری راهکار اصلی است. مطالعات انجام‌شده نشان می‌دهد در مناطقی از کشورمان که پروژه‌های آبخیزداری اجراشده، میزان رسوب و فرسایش خاک کاهش‌یافته است.
فعالان محیط‌زیست نیز بر این باورند که مدیریت نادرست اراضی و بهره‌برداری بی‌رویه از منابع طبیعی، ازجمله دلایل تشدید فرسایش خاک و درنتیجه افزایش سیلاب‌هاست. برای مثال، فرهاد مشیری، یکی از کارشناسان محیط‌زیست، به لزوم تغییرات جدی در شیوه‌های کشاورزی و حفاظت از مراتع اشاره‌کرده است. همچنین، برخی از آن‌ها نسبت به پیامدهای مخرب سدسازی‌ها بر چرخه طبیعی آب و فرسایش خاک هشدار داده‌اند.
اقداماتی که موفقیت‌آمیز نبوده است
«فرسایش خاک سبب کاهش توانایی زمین در جذب و نگهداری آب می‌شود. وقتی خاک فرسایش پیدا می‌کند، لایه‌های سطحی خاک که سرشار از مواد آلی و موردنیاز برای نگهداری آب هستند، از بین می‌روند. این مسئله سبب می‌شود که آب باران نتواند به عمق زمین نفوذ کند و به‌جای جذب شدن، به سطح زمین جاری شود. این روند به شکل‌گیری سیلاب‌های بیشتر و شدیدتر کمک می‌کند. بنابراین بی‌توجهی به توانایی خاک در جذب و ذخیره آب یکی از عوامل اصلی بروز سیل‌های مکرر است» منوچهر گرجی، پژوهشگر خاک با اشاره به این موضوع می‌گوید: «فرسایش خاک در ایران یکی از چالش‌های جدی زیست‌محیطی است به‌طوری‌که از این نظر یکی از کشورهای پیشرو در جهان محسوب می‌شود و این موضوع به کاهش حاصلخیزی زمین‌های کشاورزی، تخریب زیست‌بوم‌ها و افزایش خطر سیلاب‌ها منجر می‌شود. عوامل متعددی در تشدید فرسایش خاک در ایران نقش دارند. ازجمله این عوامل می‌توان به تغییرات اقلیمی، کاهش بارش‌ها و افزایش خشکسالی، شخم‌زنی‌های نامناسب، تخریب پوشش گیاهی، چرای بیش‌ازحد دام‌ها و توسعه بی‌رویه شهری و کشاورزی اشاره کرد. فرسایش خاک تأثیری مستقیم بر تولید کشاورزی دارد. کاهش کیفیت خاک، باعث کاهش عملکرد محصولات کشاورزی می‌شود و درنتیجه معیشت کشاورزان را به خطر می‌اندازد. همچنین هزینه‌های بسیاری برای مقابله با پیامدهای فرسایش خاک، مانند بازسازی زمین‌ها و مقابله با سیلاب‌ها صرف می‌شود.»
گرجی در مورد اقداماتی که انجام‌شده، عنوان می‌کند: «در سال‌های اخیر تلاش‌هایی برای کنترل فرسایش خاک در ایران صورت گرفته است. ازجمله این اقدامات می‌توان به کاشت نهال، احیای مراتع و جنگل‌ها و بهبود روش‌های کشاورزی اشاره کرد. بااین‌حال، به دلیل کمبود منابع مالی، مدیریت ناکارآمد و همچنین عدم آموزش کافی به کشاورزان و جوامع محلی، این اقدامات به‌طور کامل موفقیت‌آمیز نبوده است. برای کاهش فرسایش خاک در ایران، توجه به روش‌های پایدار کشاورزی، حفاظت از پوشش گیاهی، جلوگیری از چرای بی‌رویه و اجرای سیاست‌های مناسب مدیریت منابع طبیعی ضروری است. در کل، اگرچه تاکنون اقدامات محدودی برای مقابله با این چالش انجام‌شده، اما با توجه به وخامت این معضل برنامه‌های جامع‌تری برای کاهش فرسایش و حفاظت از منابع خاک ایران ضرورت دارند.»
این پژوهشگر در ادامه تأکید می‌کند: «فرآیندهای تخریب خاک ازجمله فرسایش، فشردگی و آلودگی تأثیری منفی بر بازده محصولات کشاورزی و امنیت غذایی دارند و این مشکل تنها مربوط به ایران نیست، در بسیاری از نقاط جهان این مسئله مشهود است و اقدامی هم صورت نمی‌گیرد. درحالی‌که قانون نظارت بر خاک در اتحادیه اروپا همچنان در مسیر تصویب قرار دارد، به دلیل چالش‌های سیاسی و مخالفت‌های کشاورزان، اقدام قابل‌توجهی برای ترمیم وضعیت خاک انجام‌نشده است. این قانون که در ابتدا به‌مثابه مقرراتی مؤثر برای بهبود سلامت خاک در نظر گرفته‌شده بود، با گذر از مراحل قانون‌گذاری تضعیف‌شده و به یک دستورالعمل ضعیف تبدیل‌شده است. تخریب خاک و فرسایش آن بحرانی جدی است که به‌طور مستقیم بر تولیدات کشاورزی و امنیت غذایی،کاهش سیلاب‌ها و مهار کردن بحران اقلیمی در سراسر جان تأثیر می‌گذارد، اما اقدامات لازم برای مقابله با این مشکل حتی در اروپا هنوز به‌طور کامل اجرایی نشده است.»
گرجی تصریح می‌کند: «خاک اروپا در حال فرسایش است و سیلاب‌های بسیاری در اروپا جان مردم را گرفته و زیرساخت‌ها را تخریب کرده است. سال ۲۰۲۴ برای کشاورزان اروپایی به دلیل شرایط آب‌وهوایی شدید و مخرب، بسیار دشوار بوده است. تغییرات اقلیمی چرخه‌ای از خشکسالی‌ها، سیلاب‌ها، موج‌های گرمای زمستانی و سرمازدگی‌های دیرهنگام ایجاد کرده که خسارت‌های سنگینی به بخش‌های مختلف کشاورزی وارد کرده است. براین اساس کمیسیون اروپا اخیراً ۱۰ میلیارد یورو برای کمک به بازسازی مناطق آسیب‌دیده اختصاص داده و کشورها از صندوق اضطراری سیاست کشاورزی مشترک اتحادیه اروپا و برای حمایت استفاده کرده‌اند. اما باوجوداین تلاش‌ها، در اروپا کمتر به موضوع «تخریب خاک» به‌عنوان یک بحران پرداخته‌شده، در ایران نیز این‌چنین است.»
راهکارهایی برای بهبود سلامت خاک
گرجی در پایان، روش‌های احیای خاک فرسوده را برای بهبود سلامت خاک، افزایش حاصلخیزی و مقابله با فرسایش و تخریب آن ضروری دانسته و به برخی از مهم‌ترین این روش‌ها اشاره دارد، ازجمله «افزودن مواد آلی به خاک که به بهبود ساختار خاک، افزایش ظرفیت نگهداری آب و فراهم آوردن عناصر غذایی ضروری برای گیاهان کمک می‌کند. کمپوست و کودهای آلی به افزایش فعالیت میکروارگانیسم‌های مفید خاک منجر می‌شوند که در چرخه مواد مغذی نقشی کلیدی دارند. کاشت گیاهان پوششی (مانند شبدر، چاودار و یونجه) نیز در دوره‌های بین برداشت محصولات اصلی می‌تواند به محافظت از خاک در برابر فرسایش بادی و آبی کمک کند. این گیاهان همچنین نیتروژن را تثبیت و خاک را غنی‌تر می‌کنند. همچنین تغییر دوره‌ای کشت محصولات مختلف به بهبود سلامت خاک و کاهش فشار بر خاک ازنظر مواد مغذی می‌انجامد. این روش از کاهش عناصر غذایی جلوگیری می‌کند و خطرات آفات و بیماری‌ها را کاهش می‌دهد. باتوجه به اینکه شخم بیش‌ازحد خاک باعث تخریب ساختار خاک و افزایش فرسایش می‌شود. کشت بدون شخم یا کمینه کردن آن کمک می‌کند که خاک به شکل طبیعی خود حفظ شود و مواد آلی بیشتری در آن باقی بماند. کاشت درختان و بته‌ها در اطراف مزارع و مراتع، به‌ویژه در مناطق پرشیب هم از دیگر مواردی است که از فرسایش خاک جلوگیری می‌کند. ریشه‌های عمیق این گیاهان به حفظ خاک و کاهش جریان آب سطحی کمک می‌کند. دراین‌بین، استفاده از مالچ یا پوشش گیاهی روی سطح خاک از طریق کاهش تبخیر و محافظت از خاک در برابر باد و باران شدید، به حفظ رطوبت و جلوگیری از فرسایش خاک می‌انجامد. این روش‌ها نه‌تنها به حفظ و احیای خاک‌های فرسایش‌یافته کمک می‌کنند، بلکه به‌طور هم‌زمان بهره‌وری کشاورزی و پایداری زیست‌محیطی را نیز بهبود می‌بخشند.»