رعایت الزامات محیط زیستی در بهره‌برداری معادن آسیب‌ها و تخریب‌ها را به حداقل می‌رساند
معدنکاری بی‌ضابطه در کرکس!
گروه اجتماعی
برداشت گسترده سنگ از رشته‌کوه قدیمی کرکس، زیرساخت‌های طبیعی و فرهنگیِ این کوهستان را دستخوش آسیب قرار داده است. این رشته‌کوه تا پیش از آنکه تاج قله‌هایش طعمه تخریب شود، با ارتفاع نزدیک به چهار هزار متر، روستاهای دامنه را از مناطق خشک همجوارش جدا می‌کرد؛ روستاهایی که از قدیم‌الایام دارای چشمه‌های غنی آب‌معدنی و قنات‌های پرآب بوده و گردشگران را برای رفع خستگی و پیوند با طبیعت به آنجا می‌کشانده‌اند. عملیات معدنکاری، این منطقه را به دلیل تولید گردوغبار، تجاوز به حریم باغ‌ها و آثار تاریخی و مخدوش ساختن چهره طبیعت که همه از نتایج فعالیت بی‌ضابطه معدن‌هاست، تا آستانه بحران به‌پیش برده است.
«یکی از خسارات محیط زیستی که شاید تا میلیون‌ها سال دیگر جبران نشود، برداشت‌های بی‌حساب‌وکتاب معدنی در کوهستان‌های کشور به‌ویژه معادن سنگ است و یکی از این مناطق در کشور که از گزند تخریب‌های معدنی بیشترین خسارات را متحمل شده، شهرستان نطنز در استان اصفهان و منطقه حفاظت‌شده کرکس کوه است.» فرزاد علیزاده، فعال محیط‌زیست و عضو ستاد مردمی احیای کرکس کوه «سماک» با اشاره به این موضوع می‌گوید: «منطقه حفاظت‌شده کرکس در سال ۱۳۸۶ بر اساس تفاهم‌نامه‌ای شبهه برانگیز و یک‌سویه (به نفع بهره‌برداران معدنی) که میان اداره کل محیط‌زیست استان اصفهان و سازمان صمت منعقد و براساس آن مقرر می‌شود معادن تا تاریخ انقضای مجوزهای صادرشده به کار خود ادامه دهند، از منطقه شکارممنوع به حفاظت‌شده ارتقا پیدا می‌کند اما پیش‌تر این منطقه در سه دوره پنج‌ساله در جایگاه حفاظتی منطقه شکارممنوع قرار داشته و پس‌ازآن به منطقه حفاظت‌شده ارتقا می‌یابد و در همین سه دوره، ده‌ها مجوز معدن صادر می‌شود معادنی که در سال ۱۳۸۶ به‌شرط ادامه کار به سازمان محیط‌زیست اجازه می‌دهند که منطقه را ارتقا دهد.»
علیزاده عنوان می‌کند: «از ابتدای دهه ۷۰ تاکنون، ۶۹ مجوز معدن در نطنز صادرشده تمرکز این معادن در روستاهای اوره، کمجان، شهرستان نطنز و شهر طرق رود است و از این تعداد به‌طور مشخص ۲۴ معدن در منطقه حفاظت‌شده کرکس کوه قرار دارند. در شهر طرق رود هر جا که چشم می‌اندازیم باطله‌های معدنی یا تکه‌های برش خورده بزرگ سنگ دیده می‌شود که مانند برش‌های کیک آماده انتقال توسط تریلی‌های غول‌پیکر هستند!»
علیزاده با اشاره به اینکه هنگام ارتقا منطقه کرکس از شکارممنوع به حفاظت‌شده، شهر طرق رود و معادن آن کامل از نقشه منطقه حذف می‌شود، اظهار می‌کند: «به‌هرروی قرار بر این بود که پس از پایان یافتن تاریخ مجوزها که عمدتا چهارساله و ۶ ساله بودند دیگر مجوزی تمدید یا صادر نشود اما متأسفانه شاهد این موضوع هستیم که وزارت صمت براساس یکی از بندهای مقررات معدنی که می‌گوید «مجوز استحصال از معدن می‌تواند تا ۲۵ سال تمدید شود»مجوز این معادن را تمدید کرده است و اکنون با تفسیر به رأی همین بند، ادعا می‌کند که هر دوره برداشت معدنی ۲۵ سال است و مجوز معادن می‌تواند برای چند دوره ۲۵ ساله به‌شرط باقی بودن ذخیره‌گاه معدنی تمدید شود.»
عباس محمدی، فعال محیط‌زیست در همین رابطه به خبرآنلاین هشدار می‌دهد که «آسیب‌رسانی معدن‌های کرکس به‌قدری دامن‌گستر است که حتی شورای عالی معادن که همیشه مدافع معدنکاری است، در اول اسفند ۱۳۹۴ در نامه‌ای به سازمان صنعت، معدن و تجارت استان اصفهان رأی خود را با موضوع محدودسازی برداشت از معدن‌های منطقه طَرق رود اعلام کرد. در این رأی آمده که نباید مجوز جدید معدن در منطقه صادر گردد؛ افزایش برداشت و افزایش مساحت محدوده معدن صورت نگیرد؛ پروانه‌های چندین معدن پس از پایان اعتبار تمدید نشود؛ طرح محیط زیستی برای منطقه تهیه شود؛ باطله‌ها ساماندهی و منطقه بهسازی شود، و… . مشابه همین رأی، درباره معدن‌های روستاهای اوره، کمجان، ابیانه، و منطقه طرق رود در سال‌های ۹۶ و ۹۷ هم صادرشده است. اما این رأی‌ها اجرایی نشده و بسیاری از نقاط اطرافس کوهستان کرکس براثر برداشت بی‌رحمانه سنگ و ریخت‌وپاش باطله و مصرف آب‌های کشاورزی و آمدورفت کامیون‌ها بدل به ویرانه‌های بدسیما و گسترده شده است.»
معدنکاری به ضوابط و دستورالعمل‌های محیط زیستی پایبند نیستند
این فعال محیط‌زیست در گفت‌و‌گو با «رسالت» هم تأکید می‌کند: «فعالیت حدود ٦٩ معدن در این منطقه، حیات انسانی، نباتی، حیوانی و محیط‌زیستی کرکس‌کوه را در معرض خطر قرار داده است. آن‌هم درحالیکه منطقه شکارممنوع کرکس نطنز از سال ٨٦ به منطقه حفاظت‌شده ارتقا یافته و به‌این‌ترتیب معادن دارای مجوز، می‌توانند به فعالیت خود ادامه دهند، اما اشکال از همین نقطه آغاز می‌شود، چراکه در صورت تداوم فعالیت بی‌ضابطه معادن، پوشش گیاهی نابودشده و زیستگاه حیات‌وحش آسیب می‌بیند. به‌هیچ‌عنوان نباید تنوع زیستی، پوشش گیاهی و ترکیب مورفولوژیکی کوهستان کرکس به هم بخورد. متأسفانه درحال حاضر گزارش‌های متعددی نشان می‌دهد بسیاری از قنات‌ها و چشمه‌ها که سرچشمه‌شان به کوه کرکس می‌رسیده، به دلیل فعالیت‌های معدنی و برداشت‌های بی‌حساب‌وکتاب درحال از‌بین‌رفتن هستند و معدن‌کارها به هیچ‌کدام از ضوابط و دستورالعمل‌های محیط‌زیستی پایبند نیستند. متأسفانه شدت بهره‌برداری از این معادن به نحوی است که تا چند سال دیگر اثری از کوهستان کرکس باقی نخواهد ماند.»
عباس محمدی در ادامه با اشاره به قانون معادن که از بهره‌بردار حمایت می‌کند، می‌گوید: «قانون معادن قابلیت اصلاح ندارد و باید تغییر کند. این قانونِ غلط، به دستاویزی برای معدن‌کاران تبدیل‌شده و مطابق آن هرگونه بروز اختلاف میان سازمان محیط‌زیست و معدن‌داران در کمیته‌ای متشکل از کارشناسان و مهندسان معدن و نماینده وزارت صمت حل‌و‌فصل خواهد شد. مشخص است که در اینجا سازمان محیط‌زیست به‌عنوان یک سازمان دولتی، حرفش به‌جایی نمی‌رسد و با مجوز‌هایی که در اختیار معدن‌کاران قرار می‌گیرد، آنان به شکل بی‌ضابطه از کوهستان سنگ برداشت می‌کنند. درحالیکه باید حفاظت از طبیعت و حقوق نسل‌های آینده مورد‌توجه باشد و منافع فوری محافل خاص هرگز در اولویت قرار نگیرد، اما متأسفانه در بهره‌برداری از کوهستان حتی به ۵ سال آینده هم‌فکر نمی‌شود. روزانه صدها کامیون از کرکس خارج می‌شوند که پشت هر کامیون ١۵٠ تا ٢٠٠ میلیون تومان سنگ خوابیده است. بنابراین معدن‌داران نیازی نمی‌بینند که به آینده فکر کنند. این پول هنگفت مانع آینده‌نگری شده و توجه به محیط‌زیست را به محاق برده است.»
تحمیل فشار بر مهم‌ترین منبع تولید آب شیرین اصفهان
دست‌اندازی به کوه‌های کرکس برای استخراج معادن، آسیب‌های ریز‌و‌درشت فراوانی به همراه داشته و حیات کرکس را به خطر انداخته است. محمدی، معدن‌کاوی‌های کرکس‌کوه را از منظر چالش آب در اصفهان موردانتقاد قرار داده و عنوان می‌کند: «استان اصفهان یکی از بحرانی‌ترین استان‌های کشور ازنظر تأمین منابع آب شیرین است؛ به همین خاطر هم مسئولان مدام درحال تلاش هستند که طرح‌های انتقال آب گسترده‌ای ایجاد کنند، متأسفانه در چنین شرایطی این‌همه فشار روی مهم‌ترین منبع تولید آب شیرین در مرکز استان یعنی کوه کرکس واقعا عجیب و غیرقابل‌توجیه است، لذا دولت و مجموعه حاکمیت باید موضوعات محیط‌زیستی و به‌طور مشخص معدن‌کاوی و فرونشست را به‌عنوان یک موضوع مهم امنیتی درنظر بگیرند. کوهستان کرکس آب را به دشت نطنز و استان اصفهان می‌رساند، استانی که بالا‌ترین نرخ فرونشست زمین را در جهان به خود اختصاص داده و این بسیار خطرناک است. فرونشست زمین مثل این است که بمباران اتمی رخ‌داده باشد. این مسئله اغراق نیست، زمینی که به فرونشست دچار شود؛ در هیچ زمانی قابل مرمت نیست. هیروشیما و نا‌کازاکی بمباران اتمی شدند ولی ٣٠ تا ٤٠ سال بعد دوبار ژاپنی‌ها این شهر‌ها را ساختند، اما زمینی که فرونشست کند، امکان ندارد که به وضعیت اولیه بازگردد. حتی میراث تاریخی‌ای که در شهر اصفهان و نطنز قرار دارند، وقتی از بین بروند دیگر قابل اصلاح و بازسازی نخواهند بود. بنابراین دولت‌های ما باید به این نتیجه برسند که تخریب محیط‌زیست مسئله مهم امنیتی است. مطابق آمار‌هایی که اتاق بازرگانی ایران و مرکز آمار ارائه کرده، مجموع درآمدی که معدن کاری نصیب کشور می‌کند سالانه به ٢٠٠ میلیون دلار می‌رسد، درحالیکه پرت انرژی ما چندین میلیارد دلار است. کوه‌ها در‌برگیرنده مراتع هستند و آب تولید می‌کنند، آب مهم‌ترین عنصر حیاتی کشور است و نباید برای ٢٠٠ میلیون دلار ارزی که وارد کشور می‌شود، این منابع ارزشمند را از دست بدهیم، ازاین‌رو شورای امنیت ملی می‌تواند با ارائه مصوبه‌ای معادن را نسبت به رعایت ضوابط و دستورالعمل‌های محیط‌زیستی پایبند نموده و مسائل محیط‌زیستی را در رده مسائل مهم امنیتی قرار دهد.»
رگه‌های آب و چشمه‌ها در آستانه خشکیدن
این فعال محیط‌زیست بیان می‌کند: «کرکس یک مجموعه کوهستان است که ده‌ها روستا در اطراف آن قرار دارد و منطقه‌ای بسیار تاریخی با میراث فرهنگی غنی است. یکی از آثار تاریخی این‌روستا‌ها قلعه‌های باستانی است که تاریخ ساخت اغلب آن‌ها حتی به قبل از اسلام برمی‌گردد. در کمتر نقطه‌ای از ایران سراغ داریم که اطراف یک توده کوهستانی، میراث فرهنگی غنی‌ای وجود داشته باشد. روستاهای این منطقه هم ازنظر تنوع محصولات باغی و هم ازلحاظ بنا‌های تاریخی و بافت روستایی کم‌نظیر و باارزش هستند و آنچه تحت عنوان معدن‌کاوی در این منطقه مطرح است، معدن‌کاوی به شکل واقعی نیست، بلکه فروش آبخیز و خاک است و چشم‌انداز روستا‌ها را به منظره‌ای مخروبه بدل کرده است. گردوغبار با کوچک‌ترین بادی برمی‌خیزد و به محصولات کشاورزی آسیب می‌رساند و باغ‌های حوالی معدن که خودشان به‌طور طبیعی از خشکسالی ناشی از بی‌آبی سال‌های اخیر آسیب‌دیده بودند، حالا با یک‌لایه ضخیم گرد‌و‌خاک، رنگ‌و‌روی‌شان به زردی و خشکی گراییده. صدایی که از دل کوه می‌آید، در تمام طول شبانه‌روز ادامه‌دارد و یک‌لحظه هم متوقف نمی‌شود. هم‌زمان، تریلی‌های سنگین با سرعت زیاد در حال رفت‌و‌آمد و انتقال سنگ‌ها هستند. براثر انفجار‌های متعدد معدنی و تخریب بی‌امان آبخیز‌ها، رگه‌های آب و چشمه‌ها در آستانه خشکیدن‌اند، چون تمام نظام آب‌شناختی یا هیدرولوژیک منطقه براثر برداشت سنگ به‌هم‌ریخته است. ضمن آنکه معادن، به آب زیادی نیاز دارند تا دستگاه‌هایشان خنک بشود، بنابراین آبی که باید در بخش کشاورزی و باغداری به مصرف برسد، صرف دستگاه‌های برش معادن می‌شود. یکی دیگر از آسیب‌ها نیز بر هم خوردن آرامش و مختل شدن آسایش روانی مردم است. این مردم بیش از ١۵ سال است که اعتراض دارند، چون کشاورزی و صنعت گردشگری منطقه، پیش از آغاز به کار معادن درآمدزا بوده و سودآوری بیشتری داشته. این درحالی است که جاذبه‌های طبیعی و فرهنگی این منطقه یک‌به‌یک در آستانه نابودی قرارگرفته‌اند.»
معدن‌کاوی بی‌ضابطه و تهدید اکوسیستم و زیستگاه جانوران
فعالیت معادن علاوه بر مشکلات جامعه انسانی، زندگی جانوران منطقه را هم به مخاطره انداخته است. پرندگانی که در دامنه کوه‌ها لانه ساخته بودند، با این حجم آلودگی صوتی و رفت‌و‌آمد ماشین‌های سنگین، ناچار به ترک زیستگاه خود شده‌اند و آن‌طور که عباس محمدی می‌گوید: «مدت‌هاست در کرکس‌کوه خبری از عقاب طلایی، بحری و پلنگ نیست و زادآوری بسیار کاهش‌یافته است. سی یا چهل سال پیش در کوهستان کرکس، کل، بز، قوچ و میش وجود داشت اما در حال حاضر این حیوانات بسیار کم‌دیده می‌شوند. معدن داری در این منطقه تأثیر بزرگی بر زندگی زیستمندان کوهستان داشته است. اگر بهره‌برداری بی‌رویه صنعتی و اقتصادی از سنگ کوه‌ها و تاراج کوهستان را نادیده بگیریم که خودش به‌تنهایی می‌تواند منجر به خشک شدن چشمه‌ها و تغییر چهره محیط‌زیست شود، معدن‌کاوی بی‌ضابطه، اکوسیستم و زیستگاه جانوران را هم از بین می‌برد.»
این فعال محیط‌زیست با تأکید بااینکه تشدید آثار تغییر اقلیم از دیگر تبعات و آسیب‌های معدن‌کاوی بی‌قاعده و رها در کرکس کوه است، تصریح می‌کند: «معدن‌داران، هرچقدر که می‌خواهند از کوه بهره‌برداری می‌کنند. از طرف دیگر، ضایعات معدنی و باطله‌هایشان را با اینکه طبق قانون باید در یک نقطه محصور کنند اما از بالای کوه به پایین سرازیر کرده و این ضایعات، پوشش گیاهی منطقه را به‌طور کامل از بین برده است. طبیعتا در مناطقی که پوشش گیاهی از‌دست‌رفته، زمین بسیار گرم‌تر است و در چنین وضعیتی، امکانی برای کشاورزی وجود ندارد و علاوه بر این‌ها گردوغبار نیز دارای اثرات مخرب است که روزنه‌های گیاهان را مسدود می‌کند. در تابستان پودر سنگ به‌صورت یک‌لایه غم‌انگیز غبار روی گیاهان و درختان را می‌پوشاند و رشد درختان را مختل می‌کند و مانع ثمردهی شده و یا میوه‌ها را از آن شکل بازارپسند خارج می‌کند.»
گفته‌شده استخراج سنگ گرانیت و تراورتن به آب فراوانی نیاز دارد و مردم منطقه از سر فقر و به‌رغم کم‌آبی، به قیمت نازل حق‌آبه زمین‌های خود را به معدن‌داران می‌فروشند. با‌این‌حال عباس محمدی معتقد است: «ساکنان منطقه کرکس کوه فقیر نیستند و به لحاظ معیشتی مشکلی ندارند، اما چون معدن‌داران پول به نسبت خوبی پرداخت می‌کنند و فعالیت کشاورزی، گردشگری و دامپروری به‌خاطر توسعه معادن، وجهه اقتصادی خودش را ازدست‌داده؛ حق‌آبه‌شان را می‌فروشند. البته تعداد چنین افرادی بسیار کم‌است و آن‌ها معمولا مورد غضب اهالی روستا هستند، بنابراین اکثریت مطلق روستائیان این کار را نمی‌کنند و حتی علیرغم اینکه کشاورزی برای این‌ها توجیه اقتصادی ندارد، ولی به‌خاطر حفظ سرزمین و آینده‌نگری از فروش حق‌آبه خودداری می‌کنند.»
لزوم اجرای قوانین سخت‌گیرانه
اقلیم‌شناسان و کارشناسان محیط‌زیست بر این باورند که «هنگام محاسبه سود و زیان معادن، به موضوع سود و زیانی که این معادن نصیب اکوسیستم و محیط‌زیست می‌کنند، توجهی نمی‌شود.» این را داوود شعرباف می‌گوید و تأکید می‌کند: «در همه جای دنیا سیاست‌های بهره‌برداری از منابع طبیعی وجود دارد. وقتی شما می‌خواهید از یکجایی بهره‌برداری معدنی کنید، ارزش اکولوژیک چشم‌انداز را تعیین و تأثیر و ضربه‌ای که معدن به این ارزش اکولوژیک وارد می‌کند را هم مشخص می‌کنید. بعد مقایسه انجام می‌شود و می‌گویند حفر کوه به این دلایل می‌صرفد، چون مثلا این معدن به قیمت چشم‌انداز، اکوسیستم و منابع طبیعی که لطمه می‌بینند، بازهم سودآور است. سود معدن را از میزان لطمات کم می‌کنند و درنهایت تصمیم می‌گیرند که حفر معدن به‌صرفه است یا خیر؟ اما در ایران متأسفانه ارزش اکولوژیک و تأثیرپذیری محیط‌زیست اصلا محاسبه نمی‌شود و محاسبه سود و زیان معدن، به شیوه دیگری است، وقت محاسبه سود و زیان معدن، از خودشان می‌پرسند مثلا ارزشش را دارد که این ماشین‌آلات را بخریم یا نه، این جاده را بکشیم یا پول این تعداد کارگر را بدهیم؟ ارزش چشم‌انداز در نظر گرفته نمی‌شود. از سوی دیگر، مجوز که صادر می‌شود، معدن‌دار جاده بی‌رویه تأسیس و نخاله را رها می‌کند و بسیار بیش از آنچه که لازم است، به طبیعت لطمه می‌زند و با ایجاد دسترسی به مناطق دور از دسترس، جنبه بکر بودن زیستگاه‌های دوردست را از بین می‌برد.»
این کارشناس محیط‌زیست می‌گوید: «معمولا احداث معدن برای افراد بومی و محلی در سراسر دنیا سودمند است، چون بخشی از مشکلات آن‌ها، ازجمله اشتغال را پوشش می‌دهد. اما این امر در دامنه کرکس صادق نیست. ما باید شرایطی ایجاد کنیم که یک دوستدار محیط‌زیست وقتی حتی در یک محیط معدنی وارد می‌شود نه‌تنها احساس نکند که تخریب طبیعت جبران‌ناپذیر است بلکه این ذهنیت در او به وجود بیاید که اندیشه حفاظت از طبیعت حتی در بهره‌بردار‌ترین قشر جامعه وجود دارد. این کار مطلقا کار مشکلی نیست و جوامعی که بر مبنای توسعه پایدار مدیریت می‌شوند این روش‌ها را اجرا کرده‌اند و در کنار بهره‌برداری از معادنی که امکان برداشت دارند، به طبیعت نیز احترام گذاشته‌اند چراکه درنهایت آن چیزی که اهمیت دارد، داشتن یک محیط‌زیست سالم برای زندگی ما و بقیه موجودات است. بنابراین اجرای سخت‌گیرانه قوانین بسیار بااهمیت است.»
تنها راه حفظ منابع طبیعی، استفاده از تکنولوژی‌های سازگار با طبیعت است
شعرباف خاطرنشان می‌کند: «هم متولی بخش معدن و هم متولی مدیریت محیط‌زیست کشور باید قوانین سفت و سختی برای بهره‌برداری و حفاظت توأمان داشته باشند. هم‌زمان باید نظارت‌ها و مشاوره‌های لازم از سوی محیط‌زیست به بخش معدن ارائه شود و در اینجا می‌توان به تأثیر شگرف تشکل‌های مردمی و سازمان‌های مردم‌نهاد و جامعه مدنی اشاره کرد. باید این نهادها به‌صورت فعال در مدیریت و نظارت حضورداشته باشند چراکه نقش سازمان‌های مردم‌نهاد نقش نظارت مردم بر کنشگران دولتی است. اگر سازمان‌های مردم‌نهاد در بخش معدن وارد حوزه نظارت‌های محیط زیستی و ارزیابی تخصصی محیط زیستی شوند و مشاوره‌های لازم را از طرفین دریافت کنند، روند بهره‌برداری از معادن نه‌تنها موردبازنگری و بهبود قرار می‌گیرد بلکه در دیگر عرصه‌ها نیز این روند به کیفیت حفاظت از محیط‌زیست کمک خواهد کرد. واقعیت این است که هر کند‌و‌کاوی در طبیعت می‌تواند تخریب محسوب شود و بسیاری از این تخریب‌ها قابل جبران نیستند اما درصورتی‌که الزامات محیط زیستی در مدیریت و بهره‌برداری و اکتشاف معادن جدی گرفته شود این آسیب‌ها و تخریب‌ها به حداقل خواهد رسید و این پیام روشن را برای جامعه دارد که جامعه معدن در ایران با رعایت اصول محیط زیستی به سمت توسعه پایدار گام برداشته است. از طرفی یکی از مسائل مهم در آینده‌نگری بخش معدن استفاده از تکنولوژی‌ها و روش‌های نوین برای بهره‌برداری است چراکه تنها راه حفظ منابع طبیعی و محیط‌زیست همین استفاده از تکنولوژی‌های سازگار با طبیعت است که کمترین خسارت و آلودگی را به وجود می‌آورد. اگر بتوانیم این تفکر را حتی با اجرای قوانین سخت‌گیرانه عملیاتی کنیم بزرگ‌ترین خدمت را به صنعت و طبیعت کرده‌ایم.»