سیگار الکترونیکی خطرناک‌تر از سیگار معمولی
پایان خوش‌بینی کاذب به ویپ‌ها
گروه اجتماعی- حسن طباطبایی
اگرچه برخی تصور می‌کنند سیگارهای الکترونیک خطر کمتری دارد و می‌تواند برای ترک کردن گزینه مناسبی باشد، اما شواهد خلاف این تصور را نشان می‌دهد؛ چراکه در اغلب موارد افراد به‌جای ترک کردن، سیگار الکترونیک را به سبد مصرفی خود اضافه می‌کنند. البته اولین مطالعات انجام شده، این محصول را به‌عنوان جایگزینی بی‌خطر برای سیگارهای معمولی و یا حتی ابزاری مناسب برای ترک سیگار معرفی می‌کردند. ظاهر شیک و مدرن این محصول، در کنار تبلیغاتی که در راستای بی‌خطر بودن یا کم‌خطر بودن آن در مقایسه با سیگار معمولی صورت می‌گرفت، سبب شد تا استقبال از‌آن‌روز به روز افزایش یابد.
سال ۲۰۱۵ بود که مؤسسه‌ای وابسته به دپارتمان بهداشت انگلستان با انتشار چند مقاله مدعی شد: سیگار الکترونیک ۹۵ درصد نسبت به سیگار معمولی کم‌خطرتر است و اعلام کرد ۴۰۰ هزار نفر در انگلستان با استفاده از این محصول موفق به ترک سیگار شده‌اند. مطالعه‌ای دیگر نشان می‌داد که حدود ۴۰ درصد سیگاری‌ها در انگلستان از سیگار الکترونیک برای ترک سیگار استفاده کرده‌اند. انتشار چنین مطالبی منجر به ایجاد این باور عمومی شد که سیگارهای الکترونیکی نه تنها به کاهش وابستگی کمک می‌کنند، بلکه خود نیز بی‌خطر بوده و در نتیجه می‌توانند جایگزینی سالم یا حداقل کم‌خطر برای سیگار باشند. امروزه با تبلیغات وسیعی که در سرتاسر دنیا انجام شده چندان دور از ذهن نیست که می‌شنویم، استقبال عمومی منجر به تشویق کمپانی‌های بزرگ تولید‌کننده محصولات دخانی شده تا سیگارهای الکترونیکی مخصوص خود را تولید کرده و پا به بازار رقابتی این محصول بگذارند، اما این تمام ماجرا نیست. گذشته از شکل، رنگ و نام‌های متفاوت، همه انواع سیگارهای الکترونیک به این منظور ساخته شده‌اند که امکان تولید و بلعیدن بخار یا دود حاوی نیکوتین را برای مصرف‌کننده فراهم کنند.
باتری به کار رفته در ساختار اغلب این محصولات، انرژی لازم برای گرم کردن مایع موجود در آن که حاوی گلیسرین، پروپیلن گلیکول و نیکوتین است را فراهم می‌کند. مایع مزبور نیز پس از داغ شدن تبدیل به بخار شده و قابل استعمال است. پروپیلن گلیکول ترکیبی بی‌رنگ و با طعم شیرین است که در صنعت پلاستیک‌سازی و همچنین صنایع غذایی به کار می‌رود. گلیسرین نیز همچون پروپیلن گلیکول ماده بی‌رنگ و شیرینی است که معمولا از چربی‌های حیوانی و روغن‌های گیاهی تهیه می‌شود. علاوه بر مواد اصلی ذکر شده، مایع نیکوتين‌دار ممکن است حاوی مواد دیگری برای ایجاد رنگ، طعم و بوهای مختلف باشند.
بعضی از مطالعات انجام‌شده نشان می‌دهد که مصرف سیگار الکترونیکی هیچ تغییری در نوع و میزان مصرف سیگار در افراد ایجاد نکرده است. یکی از دلایل این موضوع به این حقیقت برمی‌گردد که دود کردن منجر به تقویت عادت تکراری حرکت دست به سمت دهان و برعکس می‌شود که هنگام سیگار کشیدن عادی نیز اتفاق می‌افتد و در نتیجه «هویت سیگاری بودن» فرد را زنده نگه می‌دارد. از طرف دیگر ماده‌ای که منجر به اعتیاد به سیگار می‌شود، نیکوتین است و این ماده در ترکیب سیگارهای الکترونیکی (حداقل در اغلب نمونه‌های موجود) نیز وجود دارد.
نداشتن بوی زننده و حتی داشتن بوی مطبوع ممکن است در ابتدا به نظر ویژگی مثبتی برای این محصول تلقی شود، اما در حقیقت این امکان را به مصرف‌کننده می‌دهد تا در مکان‌هایی مثل منزل، محل کار و یا مکان‌های عمومی که امکان کشیدن سیگارهای معمولی وجود ندارد سیگار دود کند. موضوعی که منجر به افزایش مصرف نیکوتین و در نتیجه وابستگی بیشتر فرد به آن می‌شود. برخی از کارشناسان و درمانگران حوزه اعتیاد معتقدند، «علی‌رغم تمامی ادعاهای تولیدکنندگان محصولات سیگارهای الکترونیکی تاکنون هیچ یک از این کمپانی‌ها درخواستی برای ثبت محصول خود به عنوان یک محصول کمکی در ترک سیگار به سازمان غذا و داروی آمریکا یا سازمان‌های مشابه در سایر کشورها ارائه نداده‌اند. چه از طریق کشیدن سیگار و چه با دود کردن سیگار الکترونیکی، نیکوتین موجود در هر یک از این محصولات با افزایش ترشح و تراکم هورمون دوپامین منجر به تحریک سیستم پاداش مغز می‌شود. علاوه بر این، نیکوتین با تحریک عصب‌ها سبب افزایش ترشح نورآدرنالین یا نوراپی‌نفرین می‌شود. این دو ماده سبب ایجاد حس مطبوع سرخوشی و احساس آرامش موقت می‌شوند. در نتیجه شخص پس از کاهش این احساس، تمایل به مصرف دوباره نیکوتین و زنده شدن دوباره حس سرخوشی خواهد داشت. روندی که منجر به بروز اعتیاد به نیکوتین می‌شود.»
به باور این کارشناسان، «آزمایش‌های انجام شده بر روی دو ماده اصلی دیگر تشکیل‌دهنده مایع سیگارهای الکترونیک نشان می‌دهد که در دمای تبخیر، هر دو ماده به ترکیب‌های کربونیل شامل فرمالدئید و استالدئید تبدیل می‌شوند که هر دوی این مواد به عنوان عوامل سرطان‌زا شناخته شده‌اند. در بسیاری از سیگارهای الکترونیکی آزمایش شده، بیش از ۱۰ درصد کل مولکول‌های ایجاد‌شده از پروپیلن گلیکول در نهایت به ترکیبات فرمالدئیدی با غلظتی حتی بیشتر از نیکوتین تبدیل می‌شوند. نتایج برخی تحقیقات نشان می‌دهد که فرو بردن بخار فرمالدئید از طریق سیگارهای الکترونیکی پنج تا ۱۵ برابر سیگار معمولی، فرد را در خطر ابتلا به سرطان قرار می‌دهد. همچنین مواد طعم‌دهنده دی‌استیل و استیل پروپیونیل که در ساختار این محصولات به کار می‌روند منجر به صدمه به دستگاه تنفس می‌شوند.»
چرا سیگار الکترونیکی تأثیری در ترک اعتیاد ندارد؟
فروش سیگار به کودکان و نوجوانان در اغلب نقاط دنیا از نظر قانون ممنوع است. از طرف دیگر کنترل توسط بزرگسالان در منزل و مدرسه امکان مصرف سیگار توسط کودکان و نوجوانان را تا درصد زیادی کاهش می‌دهد. اما واقعیت این است که شاید بوی سیگار مهم‌ترین عاملی باشد که به بزرگسالان کمک می‌کند تا بتوانند بر مصرف سیگار توسط کودکان و نوجوانان کنترل داشته باشند.
حال تصور کنید محصولی به بازار بیاید که به صورت همزمان هم دردسر خرید هر روزه سیگار را برای کودکان و نوجوانان حل کند و هم به علت عدم تولید بو، امکان «گیر افتادن» آن‌ها در هنگام و پس از مصرف سیگار را تا حد زیادی کاهش دهد. دقیقا همان ویژگی‌هایی که کودکان و نوجوانان را هدف می‌گیرند. جالب اینجاست که تولیدکنندگان سیگارهای الکترونیکی خود به این موضوع واقفند و طعم‌های مایع نیکوتین خود را طوری انتخاب می‌کنند که باب طبع کودکان و نوجوانان باشند. از سوی دیگر آنچه مسلم است اینکه سیگارهای الکترونیکی نه تنها وسیله مناسبی برای ترک سیگار نیستند بلکه به علت دارا بودن نیکوتین و روش استفاده مشابه سیگارهای معمولی، خود می‌توانند اعتیادزا و یا تشدید‌کننده اعتیاد باشند. علاوه بر این، کودکان و نوجوانان به این محصولات به آسانی دسترسی دارند که این موضوع، آن‌ها را از سیگارهای معمولی خطرناک‌تر می‌کند. در نتیجه و بر خلاف ادعاهای تولیدکنندگان، ابداع سیگارهای الکترونیک و استقبال روزافزون از آن‌ها نباید به عنوان پدیده‌ای میمون و مبارک تلقی شود.
از این رو سازمان بهداشت جهانی اعلام کرده سیگارهای الکترونیکی و وسایل دخانیات مشابه برای سلامتی مضر هستند و برای مقابله با روش‌های «تبهکارانه» صنعت دخانیات با هدف معتاد کردن جوانان به نیکوتین، فروش آن‌ها باید تحت کنترل قرار گرفته و قانونمند شود. نیکوتین بسیار اعتیاد آور است. وسایل الکترونیکی انتقال نیکوتین مضر هستند و باید با دقت و شیوه بهتری تحت کنترل قرار بگیرند.
این سازمان در گزارش خود یادآوری کرده است که «تولیدکنندگان این محصولات با عرضه هزاران عطر و مزه جذاب، نوجوانان و جوانان را هدف گرفته‌اند. در این گزارش، مایعات حاوی نیکوتین با ۱۶ هزار عطر و مزه گوناگون قید شده و هدف گرفتن خردسالان با مواد سمی و زهرآگین یک عمل تبهکارانه و نقض حقوق بشر توصیف شده، چراکه مصرف‌کنندگان این مواد با خطر اعتیاد در تمام طول عمرشان روبه‌رو هستند.»
از هر ۱۰ سیگاری، یک نفر برای ترک کردن از ویپ‌ها کمک می‌گیرد
دکتر علی پولادرگ، فوق تخصص ریه در همین باره عنوان می‌کند: «از هر ۱۰ سیگاری، یک نفر قصد ترک سیگار دارد و خیلی از آن‌ها برای این کار از سیگارهای الکترونیک یا ویپ‌ها کمک می‌گیرند. سیگار الکترونیکی یک وسیله برقی است که نیکوتین آن نسبت به سیگار کمتر بوده؛ اما درصد وابستگی به آن بسیار زیاد است، تحقیقات بین‌المللی نشان داده این سیگارها بسیار خطرناک‌تر و حتی اعتیادآورتر از سیگارهای معمولی‌اند و به ریه و قلب آسیب می‌زنند و سرطان‌زا هستند ضمن اینکه می‌توانند موجب ایجاد یا تشدید مشکلات تنفسی مانند آسم و آلرژی شوند.»
این فوق تخصص ریه می‌گوید: «سیگارهایی که با باتری کار می‌کنند، یک محفظه با محتوای مایع دارند که داخل آن نیکوتین و اسانس وجود دارد و مثل سیگارهای معمولی نیستند که دود و خاکستر و بوی بد داشته باشند. مایع داخل محفظه سیگارهای الکترونیک براثر حرارت تبخیر و بخار آن توسط فرد استنشاق می‌شود، بخار حاوی نیکوتین مثل سیگار معمولی استنشاق می‌شود، اما دود ندارد و همین نداشتن دود و بوی بد و خاکستر باعث می‌شود موقع سیگارکشیدن افراد احساس خوبی داشته باشند. این سیگارها به دلیل شکل زیبای ظاهری و عطر خوبی که دارند، بین افراد زیر ۱۸ سال یا همان دانش‌آموزان و نیز دختران جوان طرفداران زیادی دارد.»
معتاد کردن نسل دیگری به نیکوتین!
بهرنگ داوودی از درمانگران حوزه اعتیاد با نقد این موضوع می‌گوید: «همزمان با کاهش فروش سیگار، شرکت‌های دخانیات محصولات جدیدی نظیر سیگار الکترونیکی را عرضه کرده و رواج می‌دهند و با لابی‌گری فعال تلاش می‌کنند از کنترل این محصولات توسط دولت‌ها جلوگیری کنند. هدف آن‌ها خیلی ساده است؛ معتاد کردن نسل دیگری به نیکوتین. نباید اجازه دهیم که چنین اتفاقی بیفتد. سازمان بهداشت جهانی به‌خصوص در مورد استفاده افراد زیر ۲۰ سال از سیگارهای الکترونیکی نگران است چون نیکوتین برای رشد طبیعی مغز بسیار زیان‌بار است.»
داوودی تأکید می‌کند: «دود و بوی کمتر سیگارهای الکترونیکی در سالیان اخیر باعث شده است تا بسیاری از افراد تصور کنند، مصرف این سیگار به‌جای سیگارهای سنتی می‌تواند در ترک به آن‌ها کمک کند اما باید دانست سیگار و ویپ هر دو نیکوتین را به بدن می‌رسانند اما نحوه عملکرد آن‌ها متفاوت است. لذا باید از سلامت کودکان و نوجوانان در برابر ترفند‌های گوناگون صنایع دخانی و پیشگیری از مصرف دخانیات حفاظت کرد. شرکت‌های تولید کننده از تکنیک‌های جدید برای جذب جوانان استفاده می‌کنند، با‌توجه‌به مرگ زودرس نیمی از مصرف‌کنندگان دخانیات، حفظ بازار تنباکو و نیکوتین به‌شدت به جذب مصرف‌کنندگان جدید و جوان وابسته است و شرکت‌های دخانیات از تکنیک‌های متعددی برای جلب اعتماد و علاقه جوانان در سنین پایین استفاده می‌کنند. به همین دلیل درجوامع امروزی شامل پدیده نو ظهور سیگار الکترونیک (ویپ) هستیم. سیگار با سوزاندن تنباکو دود تولید می‌کند و ویپ با گرم کردن مایعی به نام جویس بخار تولید می‌کند که می‌تواند حاوی نیکوتین، طعم دهنده‌ها
و مواد شیمیایی دیگر باشد. دود این سیگار حاوی ۷۰۰۰ ماده شیمیایی است که بسیاری از آن‌ها مضر و سرطان‌زا هستند. بخار ویپ ممکن است مواد شیمیایی کمتری داشته باشد اما هنوز هم مضر است.»
این درمانگر حوزه اعتیاد با بیان اینکه خسارت ناشی از مصرف دخانیات در کشور بین۱۱۰ تا ۱۲۰ هزار میلیارد تومان برآورد می‌شود که شامل ۶۰ هزار میلیارد تومان مصرف دخانیات و ۶۰ هزار میلیارد تومان زیان به بخش سلامت کشور است، عنوان می‌کند: «کنترل و قانونمند کردن این محصولات بسیار دشوار است چون انواع بسیار گوناگونی دارد و به‌سرعت متحول می‌شوند. دولت‌ها برای پیشگیری از «عادی شدن سیگار کشیدن» در جوامع باید تمامی اقدامات لازم را انجام دهند، درحالی که صنعت دخانیات به وسیله این کالا‌های جدید بخشی از جامعه را فریب داده و تلاش می‌کند دولت‌ها را نیز فریب دهد. گزارش‌سازمان بهداشت جهانی نشان می‌دهد، تاکنون فقط ۳۲ کشور از‌جمله ایران، آرژانتین، برزیل، مصر، اتیوپی و هند فروش سیگارهای الکترونیکی و وسایل مشابه را ممنوع کرده‌اند. ۷۹ کشور نیز برای ممنوع کردن مصرف آن در اماکن عمومی، آگهی تجاری این محصولات و یا زدن برچسب‌های هشدار‌دهنده روی این محصولات قوانینی وضع کرده‌اند. به‌این‌ترتیب حداقل ۸۴ کشور برای کنترل و محدود کردن این محصولات تاکنون هیچ اقدامی انجام نداده‌اند.»
وزارت بهداشت زیر بار صدور مجوز برای تولید و عرضه سیگارهای الکترونیک نمی‌رود
پیش‌تر مصطفی کربلایی، دبیر انجمن تولیدکنندگان، واردکنندگان و صادرکنندگان محصولات دخانی با اشاره به اینکه سیگارهای الکترونیک و ویپ‌ها واردات مجاز و قانونی ندارد، گفته است: «بر اساس قانون جامع کنترل دخانیات ورود هرگونه سیگار الکترونیک و ویپ به کشور ممنوع است اما مشاهدات میدانی نشان دهنده اقبال جوانان به این نوع سیگارها و افزایش مصرف آن‌هاست.»
مطابق تأکیدات او، «آنچه در ایران مصرف می‌شود عموما ویپ‌های یک بار مصرف و سیگارهای الکترونیکی جعلی است که آسیب‌های آن بیشتر هم هست لذا باید مصرف آن طی فرآیندی قانونمند شود.» براین اساس پیشنهاد تولید داخلی سیگار الکترونیک را مطرح و در ادامه توضیح داده است: «می‌توانیم همانطور که شرکت‌های بین‌المللی را موظف به تولید سیگارهای سنتی در کشور کردیم، به تولید سیگارهای الکترونیک موظف کنیم. با این راهکار دولت می‌تواند بر تولید سیگارهای الکترونیک نظارت کند، آن‌ها را قانونمند کند و از تولید مالیات دریافت کند. علاوه بر این مصرف کننده می‌داند که کالای مورد مصرف او استانداردهای جهانی دارد.»
کربلایی با بیان اینکه نوع نگاه مسئولان بهداشتی در وزارت بهداشت همیشه صفر و یک است، بیان کرده: «بهتر است مسئولان بهداشتی سری به بازار مولوی تهران بزنند و به این سؤال پاسخ دهند که آیا می‌توانند چشم‌شان را به روی این حجم از سیگارها و ویپ‌های غیرقانونی و جعلی ببندند.»
با این حال وزارت بهداشت مصرانه بر ممنوعیت فروش این محصول تأکید دارد و برای مقابله با این محصول بخشنامه‌های لازم را به دانشگاه‌های علوم‌پزشکی سراسر کشور ابلاغ کرده است. در حال حاضر موضوع مبارزه با سیگارهای الکترونیک در دستور کار دو وزارتخانه «بهداشت، درمان و آموزش پزشکی» و «صنعت، معدن و تجارت» قرار دارد.
برخی از کارشناسان می‌گویند، وزارت بهداشت زیر بار صدور مجوز برای تولید، فروش و عرضه سیگارهای الکترونیک نمی‌رود؛ چرا که مضرات این سیگارها شناخته شده است و مقامات این وزارتخانه مواردی در ارتباط با انفجار این سیگار در صورت مصرف‌کنندگان گزارش کرده‌اند.
پیش‌تر روزنامه دیلی میل، مطلبی در مورد مردی ۴۷ ساله منتشر کرد که بر اثر انفجار سیگار الکترونیکی در جیبش دچار سوختگی شدید شده بود. این سوختگی منجر به بستری شدن ۱۰ روزه او در بیمارستان و حتی انجام پیوند پوست برای ترمیم ضایعه ناشی از سوختگی شده بود. او حتی پس از مرخص شدن از بیمارستان دچار آسیب عصبی در ناحیه سوختگی شد. مرد ۲۴ ساله دیگری هشت دندان خود را به علت انفجار سیگار الکترونیکی در هنگام استعمال از دست داد. از این دست نمونه‌ها تا کنون در نقاط مختلف دنیا کم و بیش گزارش شده‌اند.
باتری‌های لیتیمی که در ساختار این محصول به کار رفته‌اند ولتاژی دو برابر ولتاژ باتری‌های معمولی تولید می‌کنند. این باتری‌ها در صورت بروز آسیب مکانیکی یا ایجاد دمای بیش از اندازه ممکن است منفجر شوند. باتری‌های لیتیمی پتانسیل ذخیره دارند، و به این دلیل میزان زیادی از انرژی در ساختار این محصولات به کار می‌رود. با این حال ممکن است بیش از اندازه تحملشان داغ شده و ایجاد انفجار کنند. سوختگی شدید، آسیب به ریه، پارگی زبان، شکستگی استخوان‌ها و دندان‌ها و سوختگی صورت نمونه‌هایی از صدمه‌هایی هستند که ممکن است در صورت انفجار این سیگارها به وجود بیایند.