نقش اقتصاد دانش‌بنیان در تولید ملی بررسی شد:
صنایع دانش‌بنیان مسیری برای توسعه پایدار
گروه اقتصادی
اقتصاد دانش‌بنیان به‌عنوان یکی از ارکان توسعه پایدار، نقش بی‌بدیلی در تولید ملی و شکوفایی اقتصاد کشورها دارد. در دهه‌های اخیر، رشد سریع فناوری‌های نوین و نقش‌آفرینی علم و دانش در بخش‌های مختلف اقتصادی، جایگاه ویژه‌ای برای اقتصاد دانش‌بنیان به وجود آورده است. در این گزارش، به بررسی اهمیت این حوزه، اثرگذاری آن بر تولید ملی و چالش‌ها و فرصت‌های پیش‌روی آن خواهیم پرداخت. به‌طور کل اقتصاد دانش‌بنیان به اقتصادی گفته می‌شود که بر پایه تولید و استفاده از دانش و فناوری شکل‌گرفته است. در این نوع اقتصاد، سرمایه‌های فکری، نوآوری و فناوری به‌عنوان منابع اصلی تولید ثروت به شمار می‌روند. برخلاف اقتصادهای سنتی که به طورعمده به منابع فیزیکی مانند نفت، گاز یا زمین وابسته‌اند، در اقتصاد دانش‌بنیان، ایده‌ها و دانش انسانی اصلی‌ترین سرمایه محسوب می‌شوند. این مدل اقتصادی بر پایه توانمندی‌های علمی، تولید فناوری و کاربرد آن در حوزه‌های مختلف صنعتی و خدماتی استوار است و گفتنی است که کشورهایی مانند آمریکا، آلمان و ژاپن توانسته‌اند از طریق تقویت شرکت‌های دانش‌بنیان و سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه (R&D) به تولید ناخالص داخلی قابل‌توجهی دست پیدا کنند. اقتصاد دانش‌بنیان در تولید ملی نیز اثرات گسترده‌ای دارد که در چند محور اصلی قابل‌بررسی است:
افزایش بهره‌وری تولید: یکی از مزایای کلیدی اقتصاد دانش‌بنیان، ارتقای بهره‌وری است. با استفاده از فناوری‌های پیشرفته و دانش روز، می‌توان فرآیندهای تولیدی را بهینه‌سازی کرد و هزینه‌های تولید را کاهش داد. برای مثال، استفاده از هوش مصنوعی در مدیریت زنجیره تأمین یا به‌کارگیری ربات‌ها در خطوط تولید، سرعت و کیفیت تولید را به طرز چشم‌گیری افزایش می‌دهد.
کاهش وابستگی به منابع طبیعی: اقتصادهای سنتی اغلب وابسته به استخراج و فروش منابع طبیعی هستند که محدود و تجدیدناپذیرند. اقتصاد دانش‌بنیان با اتکا به سرمایه انسانی و ایده‌های نوآورانه، این وابستگی را کاهش داده و زمینه را برای تنوع‌بخشی به اقتصاد فراهم می‌کند.
ایجاد اشتغال پایدار: یکی از مهم‌ترین تأثیرات اقتصاد دانش‌بنیان، ایجاد مشاغل باکیفیت و پایدار است. در این نوع اقتصاد، نیاز به نیروی انسانی متخصص و تحصیل‌کرده افزایش می‌یابد. این امر علاوه بر کاهش نرخ بیکاری، به رشد نیروی کار ماهر و توانمند نیز کمک می‌کند.
افزایش رقابت‌پذیری در بازار جهانی: اقتصاد دانش‌بنیان به شرکت‌ها و کشورها این امکان را می‌دهد که در بازار جهانی رقابت‌پذیر باشند. تولید محصولات و خدمات مبتنی بر دانش و فناوری‌های پیشرفته، ارزش‌افزوده بیشتری ایجاد کرده و جایگاه کشورها را در زنجیره ارزش جهانی ارتقا می‌بخشد.
توسعه صادرات غیرنفتی: یکی از دغدغه‌های اساسی اقتصاد، کاهش وابستگی به صادرات نفتی است. شرکت‌های دانش‌بنیان با تولید محصولات فناورانه و صادرات آن‌ها به بازارهای بین‌المللی، می‌توانند به تنوع صادراتی و افزایش درآمدهای ارزی کمک شایانی کنند. شایان‌ذکر است تا بگوییم که باوجود پتانسیل‌های فراوان، توسعه اقتصاد دانش‌بنیان در کشور با چالش‌هایی نیز همراه است که در ادامه به آن خواهیم پرداخت.
چالشی با نام کمبود سرمایه‌گذاری در بخش تحقیق و توسعه
یکی از مهم‌ترین موانع پیش‌روی شرکت‌های دانش‌بنیان، کمبود سرمایه‌گذاری در بخش تحقیق و توسعه است. آمارها نشان می‌دهد که سهم کشور از هزینه‌های R&D نسبت به کشورهای پیشرفته بسیار پایین‌تر است. همچنین دسترسی به منابع مالی برای شرکت‌های دانش‌بنیان به دلیل ماهیت ریسک‌پذیر فعالیت‌های آنان دشوار است. نظام بانکی نیز اغلب قادر به تأمین مالی این نوع شرکت‌ها نیست و نیاز به حمایت‌های دولتی و خصوصی بیشتر احساس می‌شود. نبود قوانین شفاف و حمایتی، یکی دیگر از چالش‌های اصلی در مسیر رشد اقتصاد دانش‌بنیان است. اصلاح قوانین مالکیت فکری، حمایت از حقوق نوآوران و تسهیل فرآیند ثبت شرکت‌های دانش‌بنیان ازجمله اقدامات ضروری است. یکی دیگر از عوامل کلیدی در اقتصاد دانش‌بنیان، ارتباط مؤثر میان صنعت و دانشگاه است. متأسفانه، در ایران این ارتباط هنوز به‌صورت مؤثر برقرار نشده است و بسیاری از پژوهش‌های دانشگاهی قابلیت تجاری‌سازی ندارند. از دیگر چالش‌های پیش‌روی این بخش مهاجرت نخبگان است. متأسفانه بسیاری از نخبگان به دلیل کمبود فرصت‌های شغلی مناسب و ضعف در حمایت‌های مالی و معنوی، کشور را ترک می‌کنند و این چالشی برای بهره‌گیری هرچه‌تمام‌تر از ظرفیت دانش‌بنیان‌ها است. گفتنی است که این مسیر تنها برخوردار از چالش نیست و باوجود چالش‌ها از ظرفیت‌های قابل‌توجهی برای توسعه اقتصاد دانش‌بنیان نیز برخوردار است.
ظرفیت‌های قابل‌توجه داخلی برای توسعه اقتصاد دانش‌بنیان
جمهوری اسلامی ایران با داشتن جمعیتی جوان و نیروی انسانی تحصیل‌کرده، یکی از بزرگ‌ترین سرمایه‌های خود را در اختیار دارد. دانشگاه‌های برجسته کشور هرساله فارغ‌التحصیلان زیادی در حوزه‌های مختلف علوم و فناوری تربیت می‌کنند. همچنین به دلیل تنوع اقلیمی و زیستی، زمینه مناسبی برای فعالیت‌های دانش‌بنیان در حوزه‌های کشاورزی، زیست‌فناوری و صنایع مرتبط وجود دارد. با رشد سریع فناوری اطلاعات در کشور، زمینه برای توسعه استارتاپ‌ها و شرکت‌های فعال در حوزه فناوری اطلاعات فراهم‌شده است و این شرکت‌ها می‌توانند نقش مهمی در دیجیتالی‌سازی اقتصاد و توسعه زیرساخت‌های فناوری ایفا کنند. در سال‌های اخیر، دولت با اجرای طرح‌هایی مانند صندوق نوآوری و شکوفایی، معافیت‌های مالیاتی و تسهیلات ویژه برای شرکت‌های دانش‌بنیان تلاش کرده است تا این حوزه را تقویت کند. بنابراین یکی از ظرفیت‌های این حوزه ارتقای حمایت‌های دولتی است.
راهبردهای پیشنهادی برای تقویت اقتصاد دانش‌بنیان
افزایش سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه: دولت و بخش خصوصی باید سهم بیشتری از منابع خود را به تحقیق و توسعه اختصاص دهند.
ایجاد اکوسیستم نوآوری: توسعه پارک‌های علم و فناوری، مراکز رشد و شتاب‌دهنده‌ها می‌تواند بستری مناسب برای رشد شرکت‌های دانش‌بنیان فراهم کند.
تقویت ارتباط صنعت و دانشگاه: ایجاد ساختارهای واسطه‌ای و پروژه‌های مشترک میان صنعت و دانشگاه می‌تواند به تجاری‌سازی دانش کمک کند.
جلوگیری از مهاجرت نخبگان: ارائه تسهیلات مالی، ایجاد فرصت‌های شغلی مناسب و تقویت حس تعلق نخبگان به کشور از مهاجرت آنان جلوگیری می‌کند.
بهبود قوانین و مقررات: اصلاح قوانین مالکیت فکری، ساده‌سازی فرآیندهای اداری و حمایت از نوآوران می‌تواند رشد این بخش را تسریع کند.
بررسی وضعیت شرکت‌های دانش‌بنیان و تأثیر آن‌ها بر تولید داخلی
شرکت‌های دانش‌بنیان به‌عنوان پیشران‌های توسعه اقتصادی در عصر فناوری، نقش مهمی در افزایش تولید داخلی و کاهش وابستگی به منابع طبیعی ایفا می‌کنند. این شرکت‌ها با بهره‌گیری از دانش و نوآوری، محصولات و خدماتی باارزش افزوده بالا ارائه می‌دهند که می‌تواند اقتصاد کشور را متحول کند. در ادامه این گزارش، وضعیت فعلی شرکت‌های دانش‌بنیان در ایران و میزان تأثیرگذاری آن‌ها بر تولید داخلی موردبررسی قرار می‌گیرد. بر اساس آمارهای ارائه‌شده توسط معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، تا پایان سال ۱۴۰۲، بیش از ۸۰۰۰ شرکت دانش‌بنیان در ایران به ثبت رسیده‌اند. این شرکت‌ها در حوزه‌های مختلفی ازجمله فناوری اطلاعات، زیست‌فناوری، نانو فناوری، هوافضا و صنایع پیشرفتهس فعالیت دارند. بیشترین تمرکز این شرکت‌ها در استان‌های تهران، اصفهان، خراسان رضوی و فارس مشاهده می‌شود.
حوزه‌های فعالیت شرکت‌های دانش‌بنیان داخلی
فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT):بیشترین تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان در این حوزه فعال هستند. نرم‌افزارها، اپلیکیشن‌های هوشمند و سامانه‌های مدیریت داده ازجمله محصولات اصلی این شرکت‌ها هستند.
زیست‌فناوری: تولید داروهای زیستی، واکسن‌ها و فرآورده‌های کشاورزی ازجمله دستاوردهای این حوزه است.
صنایع پیشرفته: شامل تولید تجهیزات پزشکی، قطعات صنعتی و محصولات نانویی که نقش مهمی در صنایع مادر دارند.
گفتنی است که شرکت‌های دانش‌بنیان طی سال‌های اخیر توانسته‌اند سهم قابل‌توجهی در تولید ناخالص داخلی (GDP) داشته باشند. درآمد سالانه برخی از این شرکت‌ها به صدها میلیارد تومان می‌رسد. بر اساس گزارش‌ها، صادرات محصولات دانش‌بنیان نیز روندی رو به رشد داشته و بسیاری از این شرکت‌ها موفق به حضور در بازارهای بین‌المللی شده‌اند.
معافیت‌های مالیاتی و زیرساخت‌های حمایتی
معافیت‌های مالیاتی یکی از راه‌های توسعه این شرکت‌ها طی سال‌های اخیر بوده است. گفتنی است که شرکت‌های دانش‌بنیان تا ۱۵ سال از معافیت مالیاتی برخوردارند. همچنین صندوق نوآوری و شکوفایی تسهیلات مالی مختلفی را در اختیار این شرکت‌ها قرار می‌دهد که می‌توان آن را گامی مؤثر برای بهبود وضعیت شرکت‌های دانش‌بنیان تلقی کرد. افزون براین توسعه پارک‌های علم و فناوری و مراکز رشد، بستری برای رونق و تجاری‌سازی ایده‌های نوآورانه فراهم کرده است.
تأثیر شرکت‌های دانش‌بنیان بر تولید داخلی
یکی از مهم‌ترین اثرات شرکت‌های دانش‌بنیان، تولید محصولات و خدماتی با ارزش‌افزوده بالا است. این محصولات به‌طور کل در حوزه‌های پیشرفته مانند تجهیزات پزشکی، فناوری‌های زیستی و محصولات نانویی تولید می‌شوند و جایگزین واردات گران‌قیمت می‌شوند. همچنین شرکت‌های دانش‌بنیان با تولید محصولات استراتژیک، نقش مهمی در خودکفایی کشور ایفا کرده‌اند. برای مثال، تولید داروهای خاص از سوی شرکت‌های زیست‌فناوری داخلی، وابستگی به واردات این اقلام را به‌شدت کاهش داده است. افزون براین، تولید تجهیزات و فناوری‌های موردنیاز صنایع مادر مانند نفت، گاز، پتروشیمی و خودروسازی از دیگر دستاوردهای شرکت‌های دانش‌بنیان است. این تجهیزات به افزایش کیفیت و کاهش هزینه‌های تولید در این صنایع کمک می‌کند. بر اساس آمارها، شرکت‌های دانش‌بنیان تاکنون بیش از ۳۰۰ هزار شغل مستقیم ایجاد کرده‌اند. این مشاغل به‌طور کل در حوزه‌های تخصصی و دانش‌محور هستند و از پایداری بالایی برخوردارند. از دیگر دستاوردهای مهم شرکت‌های دانش‌بنیان، ورود به بازارهای بین‌المللی و توسعه صادرات غیرنفتی است. گفتنی است که این روزها محصولاتی مانند تجهیزات پزشکی، داروهای زیستی و نرم‌افزارهای ایرانی در بسیاری از کشورها مورد استقبال قرارگرفته‌اند. در حقیقت نوآوری و فناوری‌های پیشرفته تولیدی این شرکت‌ها، جایگاه ایران را در رقابت‌های جهانی بهبود داده است و این شرکت‌ها با ارائه محصولات نوآورانه، توانسته‌اند بازارهای داخلی و خارجی را به تسخیر خود درآورند.
سخن پایانی
اقتصاد دانش‌بنیان نه‌تنها یک نیاز اساسی بلکه یک الزام برای تحقق تولید ملی و پیشرفت اقتصادی ایران است. با توجه به محدودیت منابع طبیعی و رقابت فزاینده در اقتصاد جهانی، توجه به این حوزه می‌تواند کشور را به سمت توسعه پایدار و جایگاهی شایسته در عرصه بین‌المللی هدایت کند. ازاین‌رو، سیاست‌گذاران و فعالان اقتصادی باید با بهره‌گیری از ظرفیت‌های موجود و رفع موانع، مسیر توسعه اقتصاد دانش‌بنیان را هموار کنند و از ظرفیت‌های این حوزه به‌صورت هرچه‌تمام‌تر بهره گیرند.