فخرالدین اسدی
تحلیلگر حوزه روابط بین‌الملل
مهلت ۵۰ روزه دونالد ترامپ به روسیه برای پایان دادن به جنگ در اوکراین هرچند نگرانی‌های فوری در مورد  عرضه نفت را کاهش داد ولی دغدغه‌های  کشورهای خریدار عمده نفت روسیه را دوچندان کرد.کاهش نگرانی‌ها در مورد تشدید فوری تحریم‌های ایالات‌متحده علیه روسیه موجب شد تا قیمت هر بشکه نفت پایه برنت، در جریان معاملات روزهای پایانی هفته گذشته در بازار جهانی نفت، ۵۶ سنت (۰/۸٪) کاهش یابد و به کمتر از ۶۹ دلار برسد.اما رئیس‌جمهور  ایالات‌متحده هم‌زمان با اعلام ضرب‌الاجل ۵۰ روزه هشدار داد که در صورت نقض این مهلت زمانی، تعرفه‌هایی را تا ۱۰۰ درصد بر واردات نفت از روسیه اعمال خواهد کرد.اما ماجرا به این نقطه ختم نمی‌شود.
 تحریم‌های ثانویه علیه روسیه
این تهدید شامل تعرفه‌های ثانویه نیز می‌شود که به معنای تحریم کشورهایی است که از روسیه نفت می‌خرند.گروهی از تحلیلگران بازار جهانی نفت هشدار دادند که در صورت اعمال تحریم‌ها، چشم‌انداز بازار نفت به‌شدت تغییر خواهد کرد؛ کشورهایی مانند چین، هند، ترکیه و برزیل که خریداران اصلی نفت روسیه هستند، باید میان خرید نفت ارزان روسیه و هزینه از دست دادن بازار صادراتی آمریکا یکی را انتخاب کنند. به عبارت بهتر در صورت عدم توافق میان مسکو و واشنگتن بر سر جنگ اوکراین شاهد تقابل اقتصادی مستقیم دولت ترامپ با حوزه بریکس خواهیم بود. برزیل ،هند ،روسیه ، چین و آفریقای جنوبی 5 عضو ابتدایی بریکس را تشکیل می‌دهند که با تحریم نفت روسیه به‌صورت تبعی مورد تحریم‌های یکجانبه واشنگتن قرار خواهند گرفت.این قاعده در خصوص هند به‌عنوان اصلی‌ترین خریدار نفت روسیه در نظام بین‌الملل نیز صادق است. صورت‌مسئله گویاست: واشنگتن در جریان تهدید اقتصادی اخیر علیه مسکو عملا به حوزه بریکس اعلان جنگ کرده است.
 آماری که گویای همه‌چیز است!
هند پس از حمله روسیه به اوکراین در ۲۰۲۲، به‌سرعت به بزرگ‌ترین خریدار  نفت روسیه تبديل شده است؛ در سال جاری بیش از یک‌سوم واردات نفت هند از روسیه بوده، درحالی‌که سهم واردات نفت این کشور از روسیه، پیش از جنگ  اوکراین کمتر از یک درصد بوده است. هند پیش از تجاوز روسیه به خاک اوکراین مشتری عمده نفت عراق، عربستان سعودی و امارات عربی متحده بود.هند در سال‌ گذشته میلادی به بزرگ‌ترین خریدار نفت روسیه بدل شد. در سال جاری میلادی نیز ۳۵ درصد نفت خریداری شده توسط هند از روسیه بوده است؛ به‌طوری‌که مطابق تازه‌ترین آمار، هند در ژوئن گذشته روزانه حدود ۲/۱ میلیون بشکه نفت خام از روسیه وارد کرده است.چین پس از هند، دومین وارد کننده عمده نفت خام روسیه است. چین پس از وقوع جنگ در اوکراین، به‌طور پایدار بیش از  يک میلیون بشکه در روز از روسیه نفت خریداری کرده است که معادل ۱۵ تا ۲۰ درصدِ کل واردات نفت این کشور بوده است.در این میان ترکیه را نیز نباید فراموش کرد.  در سال ۲۰۲۳، سهم ترکیه  از کل واردات نفت خام روسیه   به ۳۵ تا ۴۰ درصد رسید.واردات نفت خام برزیل از روسیه نیز  پیش از جنگ اوکراین (قبل از فوریه ۲۰۲۲) بسیار ناچیز و کمتر از ۱ درصد از نیاز روزانه‌اش گزارش شده بود. چرا که تمرکز برزیل بیشتر روی تولید داخلی نفت خام بود و اندک نیاز باقیمانده خود را بیش از ایالات‌متحده و برخی کشورهای آفریقایی تأمین می‌کرد.برزیل که یکی از تولیدکنندگان بزرگ نفت در آمریکای لاتین است، پس از اعمال تحریم‌های غربی علیه روسیه، همچون برخی کشورها از فرصت تخفیف نفت روسیه استفاده کرد و واردات برخی فرآورده‌های نفتی (گازوئیل و نفت کوره) را از روسیه افزایش داد. چنان‌که روسیه در سال ۲۰۲۳ به یکی از تأمین‌کنندگان بزرگ گازوئیل برزیل بدل شد اما همچنان برزیل واردات نفت خام اندکی از روسیه دارد.
 جایگزینی پرهزینه
درصورتی‌که این نبرد اقتصادی به همه اعضای حوزه بریکس تعمیم پیدا کند شاهد تحقق دو سناریوی احتمالی خواهیم بود:نخستین سناریو جایگزینی شرکای نفتی سه کشور هند و برزیل و چین ( به‌جای روسیه ) است. در این سناریو،در صورت اجرای تحریم‌های نفتی ایالات‌متحده علیه خریداران نفت روسیه، هند، چین و ترکیه می‌تواند همچون گذشته از کشورهای دیگر مانند عربستان سعودی یا عراق نفت وارد کند، اما این جایگزینی پرهزینه خواهد بود. نفت عربستان در ماه می گذشته ۵ دلار در هر بشکه گران‌تر از نفت روسیه بود. هر بشکه نفت عراق نیز ۵۰ سنت گران‌تر از نفت روسیه بود.
همچنین، برزیل نیز می‌تواند فرآورده‌های وارداتی از روسیه را از طریق سایر صادرکنندگان گازوئیل و نفت کوره تأمین کند ولی این جابه‌جایی کم‌هزینه نخواهد بود.افزون بر خطر افزایش قیمت انرژی، چهار اقتصاد نوظهور و درحال‌توسعه هند، چین، ترکیه و برزیل با ریسک از دست دادن بازار بزرگ‌ترین اقتصاد جهان یعنی ایالات‌متحده نیز مواجه‌ شده‌اند؛ بازاری که برای هند حدود ۸۰ میلیارد دلار، برای چین بیش از ۵۰۰ میلیارد دلار، برای برزیل حدود ۴۰ میلیارد دلار و برای ترکیه کمی بیش از ۱۶ میلیارد دلار ارزش دارد.
 سناریوی دوم؛مقابله جمعی
اما در این میان سناریوی دیگری نیز وجود دارد و آن مقابله جمعی اعضای بریکس در مواجهه با اعمال تحریم‌های نفتی علیه آن‌هاست. هرچند واشنگتن مدعی است که قصد تقابل با بریکس را در برهه کنونی ندارد اما بدون شک تحریم نفتی روسیه و تعمیم آن به کشورهایی که از روس‌ها نفت می‌خرند مترادف با همان تحریم رسمی بریکس از سوی واشنگتن محسوب می‌شود. در چنین وضعیتی کشورهای عضو حوزه بریکس قادر خواهند بود سازوکارهای مواجهه جمعی با تهدیدات ذاتی و اکتسابی علیه این مجموعه را طراحی و اجرا کنند.قطعا هم‌افزایی کشورهای این پیمان با یکدیگر نقش به سزایی در عقب‌نشینی اجباری آمریکا از تصمیم جنجالی خود با بی‌اثر نمودن این تصمیم خواهد داشت. این تصمیم با فلسفه وجودی بریکس نیز متقارن است. ساختار جهانی بریکس برمبنای پایان دادن به سلطه دلار تشکیل شده و براساس آمار سهم کشورهای عضو از میزان تولید ناخالص داخلی جهانی در‌حال پیشی گرفتن از کشورهای G7، (هفت کشور بزرگ صنعتی جهان) است و این موارد باعث افزایش اهمیت این ساختار جهانی شده است.