چگونه ضایعات کشاورزی به خودکفایی آسیب می‌زند؟
ضرورت کاهش هدررفت محصولات کشاورزی
گروه اقتصادی
کشاورزی به عنوان یکی از پایه‌های اصلی اقتصاد کشور و تامین‌کننده امنیت غذایی جامعه، همواره نقش حیاتی در توسعه پایدار و خودکفایی محصولات اساسی ایفا کرده است. با این حال، روند تولید محصولات کشاورزی در کنار افزایش سطح زیرکشت و تلاش برای افزایش بهره‌وری همواره با معضلی جدی به نام ضایعات محصولات کشاورزی رو‌به‌رو بوده است. آمارهای رسمی نشان می‌دهد که بخش قابل توجهی از محصولات کشاورزی پیش یا پس از برداشت، به دلیل ضعف در مدیریت، نگهداری، حمل‌ونقل و فرآوری، دچار ضایعات می‌شوند و این امر نه تنها منابع مالی کشاورزان را هدر می‌دهد، بلکه مانع تحقق خودکفایی و بهره‌وری واقعی از تولید داخلی می‌شود. در شرایطی که دولت با سیاست‌های حمایتی و برنامه‌های توسعه‌ای تلاش دارد میزان تولید محصولات اساسی مانند گندم، برنج، روغن نباتی، سبزی و صیفی‌جات را افزایش دهد، ضایعات موجود می‌تواند دستاوردهای تولید را کاهش دهد و فشار بر واردات محصولات اساسی را افزایش دهد. کارشناسان اقتصادی و کشاورزی معتقدند که کاهش ضایعات در مراحل مختلف زنجیره تامین، یکی از مؤثرترین ابزارها برای تحقق خودکفایی و حفظ امنیت غذایی است. درتشریح بیش‌تر این موضوع ضرورت دارد تا عنوان بداریم که ضایعات محصولات کشاورزی در سه مرحله اصلی تولید و برداشت، نگهداری و انبارداری و همچنین توزیع رخ می‌دهد. د‌رمرحله تولید و برداشت ضعف در انتخاب بذر مناسب، عدم رعایت استانداردهای کاشت، برداشت غیراصولی و کمبود ماشین‌آلات مدرن باعث می‌شود بخشی از محصول قبل از رسیدن به بازار از بین برود. برخی آمارها نشان می‌دهد که در محصولات صیفی و سبزی، تا ۳۰ درصد تولید اولیه قبل از رسیدن به بازار ضایعات می‌شود. در مرحله نگهداری و انبارداری، نبود سردخانه‌ها و امکانات مناسب برای نگهداری محصولات فصلی و حساس، باعث فساد و کاهش کیفیت محصولات می‌شود. در مرحله حمل‌ونقل و توزیع نیز ضعف زیرساخت‌های حمل‌ونقل، نبود بسته‌بندی استاندارد و تاخیر در رساندن محصول به بازار مصرف، ضایعات قابل توجهی را ایجاد می‌کند. این موضوع به ویژه در مناطق گرمسیر و دورافتاده نمود بیشتری دارد و باعث می‌شود محصولات از نظر اقتصادی و کیفیتی ارزش خود را از دست بدهند.
پیامدهای اقتصادی ضایعات کشاورزی چیست؟
ضایعات محصولات کشاورزی آثار منفی گسترده‌ای دارد که به وضوح بر اقتصاد کشور و معیشت کشاورزان تاثیر می‌گذارد. برخی از پیامدهای مهم این فرآیند را در ا‌دامه بررسی خواهیم کرد که می‌خوانید.
کاهش درآمد کشاورزان: بخشی از محصول تولیدی به دلیل ضایعات به بازار نرسیده و درآمد واقعی کشاورزان کاهش می‌یابد. این مسئله انگیزه کشاورزان برای سرمایه‌گذاری و توسعه تولید را کاهش می‌دهد.
افزایش فشار بر واردات: با وجود تولید داخلی کافی، ضایعات زیاد باعث می‌شود نیاز به واردات برخی محصولات اساسی وجود داشته باشد، که هزینه ارزی کشور را افزایش می‌دهد و سیاست خودکفایی را تضعیف می‌کند.
هدررفت منابع: ضایعات محصولات به معنای از دست رفتن منابعی مانند آب، انرژی، نیروی کار و زمین کشاورزی است که صرف تولید محصول شده است. به این ترتیب، بهره‌وری واقعی از منابع طبیعی کاهش می‌یابد.
افزایش قیمت محصولات برای مصرف‌کننده: کاهش عرضه واقعی محصولات به دلیل ضایعات، باعث افزایش قیمت در بازار داخلی می‌شود و فشار اقتصادی بر خانواده‌ها را افزایش می‌دهد.
راهکارهای کاهش ضایعات و افزایش بهره‌وری
کارشناسان کشاورزی و اقتصاد کشاورزی برای مقابله با معضل ضایعات و افزایش بهره‌وری راهکارهای متعددی پیشنهاد می‌کنند که می‌تواند به تحقق خودکفایی محصولات اساسی کمک کند. از جمله این راهکارها نوسازی و مکانیزه کردن کشاورزی است. درحقیقت استفاده از ماشین‌آلات مدرن برداشت، کود و سم مناسب و به‌کارگیری فناوری‌های نوین کشاورزی باعث کاهش ضایعات مرحله تولید می‌شود. ماشین‌آلات برداشت مکانیزه، به ویژه در محصولات غلات و حبوبات، تا ۲۰ درصد ضایعات را کاهش می‌دهد. همچنین احداث سردخانه‌ها و مراکز انبارداری مدرن در مناطق تولیدی، به خصوص برای محصولات فصلی مانند سیب، گوجه، مرکبات و سبزیجات، می‌تواند ضایعات پس از برداشت را به میزان قابل توجهی کاهش دهد. از دیگر راهکارهای مطرح ارتقاء زیرساخت‌های حمل‌ونقل و بسته‌بندی است. درحقیقت استفاده از بسته‌بندی مناسب، حمل‌ونقل سریع و مجهز به امکانات خنک‌کننده، ضایعات محصولات در مسیر توزیع را کاهش می‌دهد و کیفیت محصولات را حفظ می‌کند. به عقیده فعالان توسعه فرآوری و صنایع تبدیلی از دیگر ضرورت‌های موجود است. آن‌ها معتقدند که محصولات کشاورزی فصلی و مازاد تولید، با ایجاد صنایع تبدیلی مانند کنسرو، خشک‌کرده، آبمیوه و محصولات بسته‌بندی شده، می‌تواند به چرخه مصرف وارد شود و ضایعات کاهش یابد. توامان با این اقدامات حمایت‌های مالی و بیمه‌ای برای کشاورزان و سرمایه‌گذاران در بخش نگهداری و فرآوری محصولات، نقش موثری در کاهش ضایعات دارد. سیاست‌هایی مانند پرداخت تسهیلات بانکی، کاهش مالیات برای مراکز فرآوری و حمایت از صادرات محصولات فرآوری شده می‌تواند انگیزه سرمایه‌گذاری در این بخش را افزایش دهد. همچنین نیاز است که کشاورزان آموزش لازم ببینند چراکه آموزش کشاورزان در زمینه انتخاب بذر مناسب، زمان‌بندی کشت و برداشت و روش‌های صحیح نگهداری و بسته‌بندی، ضایعات محصولات را کاهش می‌دهد و بهره‌وری را افزایش می‌دهد.
تجربه‌های موفق داخلی و بین‌المللی
برخی کشورها با اجرای راهکارهای مؤثر توانسته‌اند ضایعات محصولات کشاورزی را به حداقل برسانند. به عنوان مثال، در کشورهای اروپایی بیش از ۵۰ درصد محصولات مازاد تولید، توسط صنایع تبدیلی و فرآوری به مصرف می‌رسد و ضایعات کشاورزی به کمتر از ۱۰ درصد کاهش یافته است. تجربه کشورمان نیز نشان می‌دهد که پروژه‌های پایلوت احداث سردخانه در مناطق تولیدی و توسعه بسته‌بندی مدرن برای میوه‌ها، ضایعات را تا ۲۰ درصد کاهش داده است. روشن است که کاهش ضایعات محصولات کشاورزی و استفاده بهینه از منابع به تحقق خودکفایی در محصولات اساسی کمک می‌کند. درحقیقت خودکفایی در گندم، برنج، سبزی و حبوبات، علاوه بر کاهش وابستگی به واردات، امنیت غذایی کشور را تضمین می‌کند و می‌تواند به کاهش نوسانات قیمت و ثبات بازار کمک کند. این امر همچنین موجب افزایش اعتماد به اقتصاد داخلی و کاهش فشار ارزی خواهد شد.
سخن پایانی
کارشناسان و نمایندگان مجلس تأکید دارند که برای رسیدن به هدف کاهش ضایعات و افزایش بهره‌وری، لازم است مجموعه‌ای از اقدامات اعم از تصویب قوانین حمایتی و انگیزشی برای نوسازی ناوگان حمل‌ونقل محصولات و ایجاد سردخانه‌ها، ارائه تسهیلات بانکی و اعتباری به کشاورزان برای سرمایه‌گذاری در روش‌های نگهداری و بسته‌بندی، توسعه صنایع تبدیلی و افزایش ظرفیت فرآوری محصولات فصلی، آموزش مستمر کشاورزان در زمینه روش‌های برداشت، نگهداری و مدیریت زنجیره عرضه و نظارت بر اجرای برنامه‌های کاهش ضایعات و ارائه گزارش سالانه به مجلس و مسئولان وزارت جهاد کشاورزی همزمان صورت گیرد. گفتنی است که کاهش ضایعات محصولات کشاورزی اگرچه موضوعی استراتژیک و کلان است اما با رویکرد جامع به سهولت قابل حل می‌باشد. درحقیقت با اقدامات هماهنگ میان دولت، مجلس، کشاورزان و بخش خصوصی، می‌توان نه تنها ضایعات را کاهش داد، بلکه بهره‌وری واقعی تولید را افزایش داد و به هدف خودکفایی محصولات اساسی دست یافت. تحقق این هدف به معنای افزایش امنیت غذایی، کاهش فشار ارزی، بهبود معیشت کشاورزان و ثبات بازار است. چنانچه سیاست‌ها و راهکارهای مطرح شده به طور عملیاتی و مستمر اجرا شود، می‌توان انتظار داشت که در سال‌های آینده شاهد کاهش ضایعات تا حد قابل توجهی باشیم و کشور با استفاده بهینه از تولید داخلی، از واردات و وابستگی‌های خارجی بی‌نیاز گردد. همچنین این اقدامات می‌تواند انگیزه کشاورزان برای سرمایه‌گذاری در تولید و بهره‌وری بالا را افزایش دهد و نقش بخش کشاورزی در توسعه اقتصادی کشور را تقویت کند. به طور کلی باید بگوییم که کاهش ضایعات محصولات کشاورزی نه یک گزینه بلکه یک ضرورت اساسی است که هم اقتصاد و هم معیشت مردم را تحت تأثیر قرار می‌دهد. بنابراین همواره می‌بایست به عنوان اولویت اقتصادی به منظور بهبود معیشت کشاورزان و حفظ امنیت غذایی دردستورکار قرارگیرد.
کشاورزی به عنوان یکی از پایه‌های اصلی اقتصاد کشور و تامین‌کننده امنیت غذایی جامعه، همواره نقش حیاتی در توسعه پایدار و خودکفایی محصولات اساسی ایفا کرده است. با این حال، روند تولید محصولات کشاورزی در کنار افزایش سطح زیرکشت و تلاش برای افزایش بهره‌وری همواره با معضلی جدی به نام ضایعات محصولات کشاورزی رو‌به‌رو بوده است. آمارهای رسمی نشان می‌دهد که بخش قابل توجهی از محصولات کشاورزی پیش یا پس از برداشت، به دلیل ضعف در مدیریت، نگهداری، حمل‌ونقل و فرآوری، دچار ضایعات می‌شوند و این امر نه تنها منابع مالی کشاورزان را هدر می‌دهد، بلکه مانع تحقق خودکفایی و بهره‌وری واقعی از تولید داخلی می‌شود. در شرایطی که دولت با سیاست‌های حمایتی و برنامه‌های توسعه‌ای تلاش دارد میزان تولید محصولات اساسی مانند گندم، برنج، روغن نباتی، سبزی و صیفی‌جات را افزایش دهد، ضایعات موجود می‌تواند دستاوردهای تولید را کاهش دهد و فشار بر واردات محصولات اساسی را افزایش دهد. کارشناسان اقتصادی و کشاورزی معتقدند که کاهش ضایعات در مراحل مختلف زنجیره تامین، یکی از مؤثرترین ابزارها برای تحقق خودکفایی و حفظ امنیت غذایی است. درتشریح بیش‌تر این موضوع ضرورت دارد تا عنوان بداریم که ضایعات محصولات کشاورزی در سه مرحله اصلی تولید و برداشت، نگهداری و انبارداری و همچنین توزیع رخ می‌دهد. د‌رمرحله تولید و برداشت ضعف در انتخاب بذر مناسب، عدم رعایت استانداردهای کاشت، برداشت غیراصولی و کمبود ماشین‌آلات مدرن باعث می‌شود بخشی از محصول قبل از رسیدن به بازار از بین برود. برخی آمارها نشان می‌دهد که در محصولات صیفی و سبزی، تا ۳۰ درصد تولید اولیه قبل از رسیدن به بازار ضایعات می‌شود. در مرحله نگهداری و انبارداری، نبود سردخانه‌ها و امکانات مناسب برای نگهداری محصولات فصلی و حساس، باعث فساد و کاهش کیفیت محصولات می‌شود. در مرحله حمل‌ونقل و توزیع نیز ضعف زیرساخت‌های حمل‌ونقل، نبود بسته‌بندی استاندارد و تاخیر در رساندن محصول به بازار مصرف، ضایعات قابل توجهی را ایجاد می‌کند. این موضوع به ویژه در مناطق گرمسیر و دورافتاده نمود بیشتری دارد و باعث می‌شود محصولات از نظر اقتصادی و کیفیتی ارزش خود را از دست بدهند.
پیامدهای اقتصادی ضایعات کشاورزی چیست؟
ضایعات محصولات کشاورزی آثار منفی گسترده‌ای دارد که به وضوح بر اقتصاد کشور و معیشت کشاورزان تاثیر می‌گذارد. برخی از پیامدهای مهم این فرآیند را در ا‌دامه بررسی خواهیم کرد که می‌خوانید.
کاهش درآمد کشاورزان: بخشی از محصول تولیدی به دلیل ضایعات به بازار نرسیده و درآمد واقعی کشاورزان کاهش می‌یابد. این مسئله انگیزه کشاورزان برای سرمایه‌گذاری و توسعه تولید را کاهش می‌دهد.
افزایش فشار بر واردات: با وجود تولید داخلی کافی، ضایعات زیاد باعث می‌شود نیاز به واردات برخی محصولات اساسی وجود داشته باشد، که هزینه ارزی کشور را افزایش می‌دهد و سیاست خودکفایی را تضعیف می‌کند.
هدررفت منابع: ضایعات محصولات به معنای از دست رفتن منابعی مانند آب، انرژی، نیروی کار و زمین کشاورزی است که صرف تولید محصول شده است. به این ترتیب، بهره‌وری واقعی از منابع طبیعی کاهش می‌یابد.
افزایش قیمت محصولات برای مصرف‌کننده: کاهش عرضه واقعی محصولات به دلیل ضایعات، باعث افزایش قیمت در بازار داخلی می‌شود و فشار اقتصادی بر خانواده‌ها را افزایش می‌دهد.
راهکارهای کاهش ضایعات و افزایش بهره‌وری
کارشناسان کشاورزی و اقتصاد کشاورزی برای مقابله با معضل ضایعات و افزایش بهره‌وری راهکارهای متعددی پیشنهاد می‌کنند که می‌تواند به تحقق خودکفایی محصولات اساسی کمک کند. از جمله این راهکارها نوسازی و مکانیزه کردن کشاورزی است. درحقیقت استفاده از ماشین‌آلات مدرن برداشت، کود و سم مناسب و به‌کارگیری فناوری‌های نوین کشاورزی باعث کاهش ضایعات مرحله تولید می‌شود. ماشین‌آلات برداشت مکانیزه، به ویژه در محصولات غلات و حبوبات، تا ۲۰ درصد ضایعات را کاهش می‌دهد. همچنین احداث سردخانه‌ها و مراکز انبارداری مدرن در مناطق تولیدی، به خصوص برای محصولات فصلی مانند سیب، گوجه، مرکبات و سبزیجات، می‌تواند ضایعات پس از برداشت را به میزان قابل توجهی کاهش دهد. از دیگر راهکارهای مطرح ارتقاء زیرساخت‌های حمل‌ونقل و بسته‌بندی است. درحقیقت استفاده از بسته‌بندی مناسب، حمل‌ونقل سریع و مجهز به امکانات خنک‌کننده، ضایعات محصولات در مسیر توزیع را کاهش می‌دهد و کیفیت محصولات را حفظ می‌کند. به عقیده فعالان توسعه فرآوری و صنایع تبدیلی از دیگر ضرورت‌های موجود است. آن‌ها معتقدند که محصولات کشاورزی فصلی و مازاد تولید، با ایجاد صنایع تبدیلی مانند کنسرو، خشک‌کرده، آبمیوه و محصولات بسته‌بندی شده، می‌تواند به چرخه مصرف وارد شود و ضایعات کاهش یابد. توامان با این اقدامات حمایت‌های مالی و بیمه‌ای برای کشاورزان و سرمایه‌گذاران در بخش نگهداری و فرآوری محصولات، نقش موثری در کاهش ضایعات دارد. سیاست‌هایی مانند پرداخت تسهیلات بانکی، کاهش مالیات برای مراکز فرآوری و حمایت از صادرات محصولات فرآوری شده می‌تواند انگیزه سرمایه‌گذاری در این بخش را افزایش دهد. همچنین نیاز است که کشاورزان آموزش لازم ببینند چراکه آموزش کشاورزان در زمینه انتخاب بذر مناسب، زمان‌بندی کشت و برداشت و روش‌های صحیح نگهداری و بسته‌بندی، ضایعات محصولات را کاهش می‌دهد و بهره‌وری را افزایش می‌دهد.
تجربه‌های موفق داخلی و بین‌المللی
برخی کشورها با اجرای راهکارهای مؤثر توانسته‌اند ضایعات محصولات کشاورزی را به حداقل برسانند. به عنوان مثال، در کشورهای اروپایی بیش از ۵۰ درصد محصولات مازاد تولید، توسط صنایع تبدیلی و فرآوری به مصرف می‌رسد و ضایعات کشاورزی به کمتر از ۱۰ درصد کاهش یافته است. تجربه کشورمان نیز نشان می‌دهد که پروژه‌های پایلوت احداث سردخانه در مناطق تولیدی و توسعه بسته‌بندی مدرن برای میوه‌ها، ضایعات را تا ۲۰ درصد کاهش داده است. روشن است که کاهش ضایعات محصولات کشاورزی و استفاده بهینه از منابع به تحقق خودکفایی در محصولات اساسی کمک می‌کند. درحقیقت خودکفایی در گندم، برنج، سبزی و حبوبات، علاوه بر کاهش وابستگی به واردات، امنیت غذایی کشور را تضمین می‌کند و می‌تواند به کاهش نوسانات قیمت و ثبات بازار کمک کند. این امر همچنین موجب افزایش اعتماد به اقتصاد داخلی و کاهش فشار ارزی خواهد شد.
سخن پایانی
کارشناسان و نمایندگان مجلس تأکید دارند که برای رسیدن به هدف کاهش ضایعات و افزایش بهره‌وری، لازم است مجموعه‌ای از اقدامات اعم از تصویب قوانین حمایتی و انگیزشی برای نوسازی ناوگان حمل‌ونقل محصولات و ایجاد سردخانه‌ها، ارائه تسهیلات بانکی و اعتباری به کشاورزان برای سرمایه‌گذاری در روش‌های نگهداری و بسته‌بندی، توسعه صنایع تبدیلی و افزایش ظرفیت فرآوری محصولات فصلی، آموزش مستمر کشاورزان در زمینه روش‌های برداشت، نگهداری و مدیریت زنجیره عرضه و نظارت بر اجرای برنامه‌های کاهش ضایعات و ارائه گزارش سالانه به مجلس و مسئولان وزارت جهاد کشاورزی همزمان صورت گیرد. گفتنی است که کاهش ضایعات محصولات کشاورزی اگرچه موضوعی استراتژیک و کلان است اما با رویکرد جامع به سهولت قابل حل می‌باشد. درحقیقت با اقدامات هماهنگ میان دولت، مجلس، کشاورزان و بخش خصوصی، می‌توان نه تنها ضایعات را کاهش داد، بلکه بهره‌وری واقعی تولید را افزایش داد و به هدف خودکفایی محصولات اساسی دست یافت. تحقق این هدف به معنای افزایش امنیت غذایی، کاهش فشار ارزی، بهبود معیشت کشاورزان و ثبات بازار است. چنانچه سیاست‌ها و راهکارهای مطرح شده به طور عملیاتی و مستمر اجرا شود، می‌توان انتظار داشت که در سال‌های آینده شاهد کاهش ضایعات تا حد قابل توجهی باشیم و کشور با استفاده بهینه از تولید داخلی، از واردات و وابستگی‌های خارجی بی‌نیاز گردد. همچنین این اقدامات می‌تواند انگیزه کشاورزان برای سرمایه‌گذاری در تولید و بهره‌وری بالا را افزایش دهد و نقش بخش کشاورزی در توسعه اقتصادی کشور را تقویت کند. به طور کلی باید بگوییم که کاهش ضایعات محصولات کشاورزی نه یک گزینه بلکه یک ضرورت اساسی است که هم اقتصاد و هم معیشت مردم را تحت تأثیر قرار می‌دهد. بنابراین همواره می‌بایست به عنوان اولویت اقتصادی به منظور بهبود معیشت کشاورزان و حفظ امنیت غذایی دردستورکار قرارگیرد.
تیتر خبرها
تیترهای روزنامه
