بزرگ‌ترین خطای حزب عدالت و توسعه در آنکارا
نتیجه تلفیق اسلام و سکولاریسم
فخرالدین اسدی
تحلیلگر روابط بین‌الملل
پدیده اسلام‌گرایی در ترکیه موضوع بسیار پیچیده‌ای است.اسلام‌گرایی به معنای نیروی سیاسی آن در ترکیه وجود خارجی ندارد و صرفا بخشی از نیروی شکل‌دهنده به ابزارهای حاکمیتی سیاست داخلی است، اما در سپهر سیاست خارجی راهبردها و ترجیحات ترک‌ها متأثر از اسلام به معنای عقیده و ایدئولوژی نیست. اساسا آرمان غایی اسلام‌گراها در ترکیه نیز استقرار و تشکیل حکومت اسلامی نیست.
اسلام‌گرایی در ترکیه بسیار عمل‌گراست. به این صورت که براساس اقتضائات تاریخی_سیاسی در هر دوره‌ای بر اسلوب‌های خاصی از تعامل با دولت و اجتماع تمرکز می‌کند و در برهه‌های مختلف برای تداوم حیات سیاسی و ایفای نقش مؤثر با طیف‌های مختلف چپ‌گرا، سکولار و ملی‌گرا ائتلاف می‌کند. اسلام‌گرایی معاصر ترکیه از وضعیت سنتی خارج‌شده و مدرن فکر می‌کند. اسلام‌گرایی در ترکیه به‌شدت مرکزگرا، اطاعت پذیر و تابع دولت مرکزی است. اسلام درعین‌حال که عنصر هویت‌ساز در ترکیه است، خود ابزار هویتی نیز است.این همان دغدغه کلیدی و حل‌نشده در ترکیه در خصوص جنس و ماهیت اسلام مدنظر اردوغان و همراهانش است:اسلام به‌مثابه متغیر مستقل یا اسلام به‌مثابه متغیر وابسته؟!
افزایش حملات سکولارها به اسلام‌گرایان ترکیه
حملات لفظی یا فیزیکی به زنان محجبه، همراه با درخواست‌ها برای بازگرداندن ترکیه به میراث اولیه‌اش، در حال افزایش است.چندی پیش در میان یک جو روانی عمومی و موج گسترده نژادپرستی، یک جوان ملی‌گرای ترک با نوشیدن مشروب در یک مسجد، احساسات میلیون‌ها مسلمان ترکیه را جریحه‌دار کرد.در 15 سپتامبر 2023، او عکسی از بطری مشروب جلوی قبله را در X (توییتر) منتشر کرد و نوشت: «آتاتورک بزرگ».
او از مقامات خواست تا با بررسی۳۲۰۰ دوربین در مساجد در سراسر کشور، در صورت امکان او را دستگیر کنند. این اقدام او باعث خشم و محکومیت در رسانه‌های اجتماعی شد.این حادثه به‌عنوان یک شاخص جدی از موج فزاینده نفرت که ترک‌های مذهبی را هدف قرار می‌دهد، تلقی می‌شود. حملات لفظی یا فیزیکی به زنان محجبه، همراه با درخواست‌ها برای بازگرداندن ترکیه به میراث اولیه‌اش درزمانی که با همه اشکال دین و مذهب مخالف بود، در حال افزایش است.در مورد این وضعیت حاکم که علاوه بر دشمنی با بیگانگان و حمله به پناهندگان و گردشگران، انسجام اجتماعی را تهدید می‌کند، سؤالاتی مطرح می‌شود. رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه در آغاز سومین دوره ریاست جمهوری خود چگونه با این چالش مقابله خواهد کرد؟منابع رسمی پلیس در ترکیه اذعان کرده‌اند که طی ماه‌های اخیر حملات افراد لائیک به زنان محجبه در مناطق گوناگون شهر استانبول ( از بشیکتاش تا اسن یورت) افزایش‌یافته است.
نکته‌ای تأمل‌برانگیز
باوجوداینکه ۹۴ درصد ترک‌ها خود را دیندار و مسلمان می‌دانند، بر اساس مطالعه‌ای که دانشگاه مرمره در ۲۱ مارس ۲۰۲۳ انجام داد، ترکیه تاریخ دردناکی در زمینه آزادی‌های مذهبی دارد.
در ۲۸ فوریه ۱۹۹۷، کودتای پست‌مدرن یا آنچه از آن به‌عنوان کودتای ۲۸ فوریه یاد می‌کنند، رخ داد که به‌عنوان یک اقدام پیشگیرانه برای محافظت از سکولاریسم ظاهر شد. در آن زمان، نجم الدین اربکان، رهبر حزب رفاه و شخصیت برجسته اسلامی، که به‌عنوان نخست‌وزیر در یک دولت ائتلافی با حزب راه راست به رهبری تانسو چیلر خدمت می‌کرد، از قدرت برکنار شد.یکی از اقداماتی که در این مدت اعمال شد، ممنوعیت شدید حجاب در دانشگاه‌ها بود. مدارس حفظ قرآن نیز تعطیل شد و مدارس صوفیه منسوخ شد و افسرانی که دارای عقاید مذهبی بودند از سمت خود برکنار شدند.
بااین‌حال، تنها چند سال بعد یک جنبش اصلاح‌طلب در سال ۲۰۰۲ ظهور کرد. حزب عدالت و توسعه به رهبری اردوغان با ترکیب محافظه‌کار خود، تسلط خود را بر جامعه ترکیه تثبیت کرد و بیش از دو دهه بر این کشور حکومت کرد.حزب عدالت و توسعه موفق شد به سنگرهای قدیمی سکولاریستی که توسط نخبگان نظامی ایجادشده بود نفوذ کند. این حزب به محدودیت‌های آزادی‌های مذهبی، به‌ویژه در مورد مسئله حجاب و حقوق زنان محجبه برای تحصیل و استخدام دولتی پایان داد.
عمر قیزیلچینار، روزنامه‌نگار ترکیه‌ای درباره این وضعیت گفت: «آنچه امروز می‌بینیم بخشی از تاریخ ناگوار جمهوری ترکیه است که در آن پوشیدن روسری، حتی نماز و روزه یا هر جنبه‌ای از دین مجاز نبود. آن‌ها افراد متدین، به‌ویژه زنان محجبه را پست می‌دانستند و آن‌ها را از حق تحصیل و اشتغال محروم می‌کردند.»
او به الاستقلال گفت: «امروز، ترکیه به‌طور قابل‌توجهی از آن گذشته فراتر رفته است، که سکولارها و کسانی را که ایدئولوژی‌های ضد دینی دارند، ناراحت می‌کند. این افراد در درگیری خود با رئیس‌جمهور رجب طیب اردوغان و حزب عدالت و توسعه از این موضوع سوءاستفاده می‌کنند. هدف آن‌ها همواره برافروختن اختلافات و درگیری‌های مبتنی بر مذهب و هویت است.»
دولت ترکیه مقصر است
بسیاری از رسانه‌های طرفدار حزب عدالت و توسعه ( حزب حاکم ترکیه)، واکنش‌های ظاهری اردوغان در قبال توهین به افراد محجبه را کافی تلقی کرده و آن را نمادی از صیانت دولت از مذهب قلمداد می‌کنند! نام این مدل رفتاری و تحلیلی را می‌توان مدیریت مذهب توسط دولت ( و نه مدیریت دولت توسط مذهب) قلمداد کرد. به عبارت بهتر، در نگاه کلان حزب عدالت و توسعه، مذهب متغیری وابسته به دولت است ، به‌گونه‌ای که رئیس‌جمهور می‌تواند بر اساس میزان تعلق خود به لائیسیته یا سکولاریسم ، نوع مواجهه خود با نقض آزادی‌های دینی و مذهبی درکشور را تفسیر کند. اعضای حزب عدالت و توسعه در این خصوص اصرار دارند اردوغان را با ژنرال‌های طرفدار میراث آتاتورک یا سیاستمدارانی مانند بولنت اجویت، اوزال، تانسوچیلر یا مسعو ایلماز مقایسه کنند. بااین‌حال، طرفداران اردوغان ترجیح می‌دهند در این قیاس، نامی از نجم الدین اربکان رهبر و مؤسس حزب اسلامی رفاه نیاورند زیرا اربکان تنها سیاستمداری در ترکیه بود که اسلام را مبنای حکمرانی سیاستمداران می‌دانست ، برخلاف اردوغان که سیاستمداران را مصدر تفسیر اسلام و ارزش‌های دینی تلقی می‌کند! بنابراین، بخش مهمی از تنش‌های اخیر علیه افراد محجبه، محصول نگاه کلان رئیس‌جمهور ترکیه و حزب عدالت و توسعه نسبت به ارزش‌های دینی و تفسیر آن‌ها در بستر اجتماعی این کشور مسلمان است. ازاین‌رو اردوغان مشغول صیانت حداقلی از بحرانی است که عملا خود و حزب متبوعش در استمرار آن نقش داشته‌اند.
تحلیلگر روابط بین‌الملل
پدیده اسلام‌گرایی در ترکیه موضوع بسیار پیچیده‌ای است.اسلام‌گرایی به معنای نیروی سیاسی آن در ترکیه وجود خارجی ندارد و صرفا بخشی از نیروی شکل‌دهنده به ابزارهای حاکمیتی سیاست داخلی است، اما در سپهر سیاست خارجی راهبردها و ترجیحات ترک‌ها متأثر از اسلام به معنای عقیده و ایدئولوژی نیست. اساسا آرمان غایی اسلام‌گراها در ترکیه نیز استقرار و تشکیل حکومت اسلامی نیست.
اسلام‌گرایی در ترکیه بسیار عمل‌گراست. به این صورت که براساس اقتضائات تاریخی_سیاسی در هر دوره‌ای بر اسلوب‌های خاصی از تعامل با دولت و اجتماع تمرکز می‌کند و در برهه‌های مختلف برای تداوم حیات سیاسی و ایفای نقش مؤثر با طیف‌های مختلف چپ‌گرا، سکولار و ملی‌گرا ائتلاف می‌کند. اسلام‌گرایی معاصر ترکیه از وضعیت سنتی خارج‌شده و مدرن فکر می‌کند. اسلام‌گرایی در ترکیه به‌شدت مرکزگرا، اطاعت پذیر و تابع دولت مرکزی است. اسلام درعین‌حال که عنصر هویت‌ساز در ترکیه است، خود ابزار هویتی نیز است.این همان دغدغه کلیدی و حل‌نشده در ترکیه در خصوص جنس و ماهیت اسلام مدنظر اردوغان و همراهانش است:اسلام به‌مثابه متغیر مستقل یا اسلام به‌مثابه متغیر وابسته؟!
افزایش حملات سکولارها به اسلام‌گرایان ترکیه
حملات لفظی یا فیزیکی به زنان محجبه، همراه با درخواست‌ها برای بازگرداندن ترکیه به میراث اولیه‌اش، در حال افزایش است.چندی پیش در میان یک جو روانی عمومی و موج گسترده نژادپرستی، یک جوان ملی‌گرای ترک با نوشیدن مشروب در یک مسجد، احساسات میلیون‌ها مسلمان ترکیه را جریحه‌دار کرد.در 15 سپتامبر 2023، او عکسی از بطری مشروب جلوی قبله را در X (توییتر) منتشر کرد و نوشت: «آتاتورک بزرگ».
او از مقامات خواست تا با بررسی۳۲۰۰ دوربین در مساجد در سراسر کشور، در صورت امکان او را دستگیر کنند. این اقدام او باعث خشم و محکومیت در رسانه‌های اجتماعی شد.این حادثه به‌عنوان یک شاخص جدی از موج فزاینده نفرت که ترک‌های مذهبی را هدف قرار می‌دهد، تلقی می‌شود. حملات لفظی یا فیزیکی به زنان محجبه، همراه با درخواست‌ها برای بازگرداندن ترکیه به میراث اولیه‌اش درزمانی که با همه اشکال دین و مذهب مخالف بود، در حال افزایش است.در مورد این وضعیت حاکم که علاوه بر دشمنی با بیگانگان و حمله به پناهندگان و گردشگران، انسجام اجتماعی را تهدید می‌کند، سؤالاتی مطرح می‌شود. رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه در آغاز سومین دوره ریاست جمهوری خود چگونه با این چالش مقابله خواهد کرد؟منابع رسمی پلیس در ترکیه اذعان کرده‌اند که طی ماه‌های اخیر حملات افراد لائیک به زنان محجبه در مناطق گوناگون شهر استانبول ( از بشیکتاش تا اسن یورت) افزایش‌یافته است.
نکته‌ای تأمل‌برانگیز
باوجوداینکه ۹۴ درصد ترک‌ها خود را دیندار و مسلمان می‌دانند، بر اساس مطالعه‌ای که دانشگاه مرمره در ۲۱ مارس ۲۰۲۳ انجام داد، ترکیه تاریخ دردناکی در زمینه آزادی‌های مذهبی دارد.
در ۲۸ فوریه ۱۹۹۷، کودتای پست‌مدرن یا آنچه از آن به‌عنوان کودتای ۲۸ فوریه یاد می‌کنند، رخ داد که به‌عنوان یک اقدام پیشگیرانه برای محافظت از سکولاریسم ظاهر شد. در آن زمان، نجم الدین اربکان، رهبر حزب رفاه و شخصیت برجسته اسلامی، که به‌عنوان نخست‌وزیر در یک دولت ائتلافی با حزب راه راست به رهبری تانسو چیلر خدمت می‌کرد، از قدرت برکنار شد.یکی از اقداماتی که در این مدت اعمال شد، ممنوعیت شدید حجاب در دانشگاه‌ها بود. مدارس حفظ قرآن نیز تعطیل شد و مدارس صوفیه منسوخ شد و افسرانی که دارای عقاید مذهبی بودند از سمت خود برکنار شدند.
بااین‌حال، تنها چند سال بعد یک جنبش اصلاح‌طلب در سال ۲۰۰۲ ظهور کرد. حزب عدالت و توسعه به رهبری اردوغان با ترکیب محافظه‌کار خود، تسلط خود را بر جامعه ترکیه تثبیت کرد و بیش از دو دهه بر این کشور حکومت کرد.حزب عدالت و توسعه موفق شد به سنگرهای قدیمی سکولاریستی که توسط نخبگان نظامی ایجادشده بود نفوذ کند. این حزب به محدودیت‌های آزادی‌های مذهبی، به‌ویژه در مورد مسئله حجاب و حقوق زنان محجبه برای تحصیل و استخدام دولتی پایان داد.
عمر قیزیلچینار، روزنامه‌نگار ترکیه‌ای درباره این وضعیت گفت: «آنچه امروز می‌بینیم بخشی از تاریخ ناگوار جمهوری ترکیه است که در آن پوشیدن روسری، حتی نماز و روزه یا هر جنبه‌ای از دین مجاز نبود. آن‌ها افراد متدین، به‌ویژه زنان محجبه را پست می‌دانستند و آن‌ها را از حق تحصیل و اشتغال محروم می‌کردند.»
او به الاستقلال گفت: «امروز، ترکیه به‌طور قابل‌توجهی از آن گذشته فراتر رفته است، که سکولارها و کسانی را که ایدئولوژی‌های ضد دینی دارند، ناراحت می‌کند. این افراد در درگیری خود با رئیس‌جمهور رجب طیب اردوغان و حزب عدالت و توسعه از این موضوع سوءاستفاده می‌کنند. هدف آن‌ها همواره برافروختن اختلافات و درگیری‌های مبتنی بر مذهب و هویت است.»
دولت ترکیه مقصر است
بسیاری از رسانه‌های طرفدار حزب عدالت و توسعه ( حزب حاکم ترکیه)، واکنش‌های ظاهری اردوغان در قبال توهین به افراد محجبه را کافی تلقی کرده و آن را نمادی از صیانت دولت از مذهب قلمداد می‌کنند! نام این مدل رفتاری و تحلیلی را می‌توان مدیریت مذهب توسط دولت ( و نه مدیریت دولت توسط مذهب) قلمداد کرد. به عبارت بهتر، در نگاه کلان حزب عدالت و توسعه، مذهب متغیری وابسته به دولت است ، به‌گونه‌ای که رئیس‌جمهور می‌تواند بر اساس میزان تعلق خود به لائیسیته یا سکولاریسم ، نوع مواجهه خود با نقض آزادی‌های دینی و مذهبی درکشور را تفسیر کند. اعضای حزب عدالت و توسعه در این خصوص اصرار دارند اردوغان را با ژنرال‌های طرفدار میراث آتاتورک یا سیاستمدارانی مانند بولنت اجویت، اوزال، تانسوچیلر یا مسعو ایلماز مقایسه کنند. بااین‌حال، طرفداران اردوغان ترجیح می‌دهند در این قیاس، نامی از نجم الدین اربکان رهبر و مؤسس حزب اسلامی رفاه نیاورند زیرا اربکان تنها سیاستمداری در ترکیه بود که اسلام را مبنای حکمرانی سیاستمداران می‌دانست ، برخلاف اردوغان که سیاستمداران را مصدر تفسیر اسلام و ارزش‌های دینی تلقی می‌کند! بنابراین، بخش مهمی از تنش‌های اخیر علیه افراد محجبه، محصول نگاه کلان رئیس‌جمهور ترکیه و حزب عدالت و توسعه نسبت به ارزش‌های دینی و تفسیر آن‌ها در بستر اجتماعی این کشور مسلمان است. ازاین‌رو اردوغان مشغول صیانت حداقلی از بحرانی است که عملا خود و حزب متبوعش در استمرار آن نقش داشته‌اند.
تیتر خبرها
تیترهای روزنامه
