نگاهی دوباره به تحصیل دانش‌آموزان افغانستانی
گروه اجتماعی
حق تحصیل اتباع برای مسئولان تصمیم‌گیرنده از چنان اهمیتی برخوردار است که دادستان کشور بر لزوم تحصیل اتباع غیرمجاز تأکید دارد، اما باگذشت سه هفته از آغاز سال تحصیلی، برخی از کودکان افغانستانی به مدرسه نرفته‌اند. وزارت آموزشوپرورش ثبت‌نام دانش‌آموزان مهاجر را به دریافت شناسه «یکتا» مشروط و حدنصابی هم برای ثبت‌نام آنان تعیین کرده، اما در این مسیر مشکلاتی پدیدار شده و این درحالی است که مبنی بر دستور بزرگ و تاریخی مقام معظم رهبری در اردیبهشت سال ۱۳۹۴«هیچ کودک افغانستانی، حتی مهاجرینی که به‌صورت غیرقانونی و بی‌مدرک در ایران حضور دارند، نباید از تحصیل بازبمانند و همه آن‌ها باید در مدارس ایرانی ثبت‌نام شوند.»
این دستور «تصمیم مهمی» بود که منجر به رفع «یکی از مهم‌ترین موانع رشد و پرورش جامعه مهاجر در ایران» شد و مدارس از دانش‌آموزان مهاجر افغانستانی، بدون اینکه قرار باشد کاغذها و مُهرها و مدارک روی آن‌ها ارزش‌گذاری کند، ثبت‌نام به عمل آوردند. در آن زمان رئیس وقت مرکز امور بین‌الملل و مدارس خارجی آموزشوپرورش گفته بود آمار ثبت‌نام از دانش‌آموزان افغانستانی در مدارس ایرانی بیش از ۱۰ درصد افزایش داشته است.
خلیل‌الله بابالو، از ثبت‌نام مهاجرین غیرمجاز نیز در مدارس کشور خبر داده و اعلام کرده بود: «در خصوص ثبت‌نام دانش‌آموزان مهاجر غیرقانونی تاکنون هیچ گزارشی از عدم ثبت‌نام این‌گونه دانش آموزان به آموزشوپرورش نرسیده است و آموزشوپرورش اعتقادی به جداسازی دانش آموزان ایرانی از افغانستانی ندارد. در بخشنامه‌ها به‌طور کامل تصریح‌شده است که هیچ نوع تبعیض تفاوتی نباید میان دانش آموزان قائل شد.» اما در سالیان اخیر به دلیل برخوردهای سلیقه‌ای و تکمیل ظرفیت مدارس و تصمیماتی که وزارت آموزشوپرورش اتخاذ کرده، موانعی در مسیر پذیرش دانش آموزان مهاجر پدید آمده است.
سیدمحمد طباطبایی، رئیس امور بین‌الملل و مدارس خارج از کشور این وزارتخانه پنجم مهر اعلام کرد، «ثبت‌نام از دانش‌آموزان اتباع خارجی در حال انجام است اما افرادی که «کد یکتا» ندارند باید ابتدا این کد را دریافت کنند و بعد ثبت‌نام شوند.» اتباع خارجی مقیم ایران برای استفاده قانونی از خدمات اداری، تحصیلی، پزشکی و... در خاک ایران، باید اقدام به دریافت کد ۱۲ رقمی «یکتا» اتباع کنند. حال اینکه بسیاری از خانوادههای افغانستانی ساکن ایران، هنوز موفق به دریافت کد یکتا نشده و یا باوجود وارد‌کردن کد، احراز هویت نشده و قادر به دریافت رسید ثبت هویت در سامانه سهما نشده و نتوانسته‌اند کودکان خود را در مدارس ثبت‌نام کنند.
به همین علت دادستان کل کشور شهریورماه در بخشنامه‌ای خطاب به دادستان‌های سراسر کشور، عدم ثبت‌نام «اطفال و نوجوانان مقیم کشور صرف‌نظر از ملیت آنان» را خلاف قانون حمایت از اطفال و نوجوانان دانست.
بر اساس این بخشنامه؛ باتوجه به قانون حمایت از اطفال و نوجوانان و ماده ۲ آیین‌نامه اجرایی آموزش اتباع مجاز خارجی مبنی بر پوشش تحصیلی کامل همه اطفال و نوجوانان مقیم کشور صرف‌نظر از ملیت آنان، تمامی افراد زیر ۱۸ سال باید در مدارس ثبت‌نام شوند و عذری برای امتناع از پذیرش آنان وجود ندارد.
صدور دیرهنگام بخشنامه و تکمیل ظرفیت مدارس
با این حال وزارت آموزشوپرورش ثبت‌نام کودکان مهاجر را به دریافت شناسه یکتا و تعیین ظرفیت مشخص برای ثبت‌نام دانش‌آموزان غیرایرانی مشروط کرده است. از سوی دیگر صدور دیرهنگام شیوه نامه ثبت‌نام محصلان اتباع خارجی در ۲۱شهریور موجب بازماندگی تحصیلی برخی از مهاجران به‌دلیل تکمیل ظرفیت مدارس شده است.
شیوه‌نامه ثبت‌نام دانش‌آموزان مهاجر در مدارس برای سال ۱۴۰۴-۱۴۰۳، یک بخشنامه ۷ صفحه‌ای است که در ۳ فصل تدوین‌شده. در فصل نخست عنوان‌شده، اتباع باید پیش‌تر در سامانه «سهما» (سامانه هوشمند مدیریت اتباع) ثبت‌نام‌شده باشند. در فصل دوم، دستورات اجرایی و چگونگی فرآیند ثبت‌نام، ازجمله زمان‌بندی ثبت‌نام تشریح و در فصل سوم هماهنگی با سایر دستگاه‌ها، ازجمله داشتن برگ سلامت قیدشده است.
همچنین براساس این بخشنامه، پذیرش هر دانش‌آموزی که در سامانه سهما ثبت‌نام نکرده باشد ممنوع است و همین موضوع یکی از مسیرهای بازماندن برخی کودکان از تحصیل را موجب می‌شود.
فعالان حقوق کودک و نوجوان، ایجاد مشکل در ثبت‌نام دانش‌آموزان افغانستانی ساکن ایران توسط وزارت آموزشوپرورش؛ که در شیوه‌نامه ثبت‌نام دانش‌آموزان اتباع خارجی در سال تحصیلی ۱۴۰۳-۱۴۰۴ رسمیت یافته را مورد انتقاد قرار داده و می‌گویند، ایران همواره حامی تحصیل کودکان مهاجر بوده و اجباری کردن و در دسترس قرار دادن آموزش ابتدایی رایگان برای همه کودکان را مسئولیت دولت‌ها دانسته و پیوسته در جهت ریشه‌کنی بی‌سوادی و تسهیل دسترسی به دانش علمی و فنی و روش‌های نوین تدریس اقدام کرده است. اما اخیرا برخی از مواد شیوه‌نامه ثبت‌نام دانش‌آموزان اتباع خارجی در مدارس، مشکلاتی را برای تحصیل کودکان افغان ایجاد نموده است.
هنوز خانوادههای افغانستانی ساکن ایران، موفق به دریافت کد یکتا نشده اند
فعالان حقوق کودک و نوجوان با صدور بیانیه‌ای ضمن اشاره به فصل دوم شیوه‌نامه ثبت‌نام دانش‌آموزان اتباع خارجی در مدارس ایران عنوان می‌کنند: «ثبت‌نام دانش‌آموزان افغانستانی در مدارس ایران مشروط به ثبت مشخصات هویتی کودکان در سامانه سهما شده و برای ثبت در این سامانه، کودکان باید برگه اقامت معتبر داشته باشند. این شیوه‌نامه دارا بودن کد دوازده‌رقمی یکتا و احراز هویت شدن کودکان دارای کد دوازده‌رقمی توسط سامانه سهما برای ثبت‌نام را ضروری دانسته. حال‌آنکه بسیاری از خانوادههای افغانستانی ساکن ایران، موفق به دریافت کد یکتا نشده و یا باوجود وارد‌کردن کد، احراز هویت نشده و قادر به دریافت رسید ثبت هویت در سامانه سهما نشده و نتوانسته‌اند کودکان خود را در مدارس ثبت‌نام کنند.»
علی فرهادی، سخنگوی وزارت آموزشوپرورش ۲۰ شهریور ۱۴۰۳ سیاست این وزارتخانه را اختصاص ۲۰ درصد ظرفیت مدارس به دانش‌آموزان مهاجر اعلام کرد و علیرضا کاظمی، وزیر آموزشوپرورش هم پنجم مهر درحالی‌که مطرح کرده بود «دانش‌آموزان اتباع مانند همیشه ثبت‌نام می‌شوند»، گفت پذیرش دانش‌آموزان مهاجر «باسیاست دقیق‌تر و بهتر» انجام می‌شود.
الزام به دریافت شناسه یکتا که تنها برای مهاجران دارای کارت اقامت ممکن خواهد بود، یکی از راهکارهای وزیر آموزشوپرورش برای ثبت‌نام اتباع افغانستانی با «سیاست دقیق‌تر» است. اما این سیاست به همراه تعیین ظرفیت حداکثر تا ۲۰ درصد مهاجرین برای جذب در مدارس مشکلاتی را برای تحصیل آنان ایجاد کرده است.
فعالان حقوق کودک با اشاره به این موضوع خاطرنشان می‌کنند: «مطابق دستورالعمل وزارت آموزشوپرورش، مدارس مناطق مجاز برای تردد توسط اتباع خارجی تنها باید ۲۰ درصد ظرفیت مدارس را به ثبت‌نام دانش‌آموزان افغانستانی اختصاص دهند که این رقم کافی نیست. شیوه‌نامه ثبت‌نام دانش‌آموزان اتباع خارجی در مدارس ایران به‌صراحت تصریح دارد که «ثبت‌نام از دانش آموزان اتباع خارجی فاقد اسناد اقامتی معتبر و غیرمجاز توسط مدارس ممنوع است.» ضمن اینکه ثبت‌نام دانش آموزان
اتباع که اسناد اقامتی معتبر دارند هم در استان‌هایی که تردد و اسکان اتباع غیرمجاز است ممنوع اعلام‌شده است. حال‌آنکه به فرموده مقام معظم رهبری، فارغ از قانونی یا غیرقانونی بودن اقامت کودک در یک کشور، دولت‌ها مکلف هستند دسترسی کودک به آموزش را مهیا کنند چون هیچ کودکی در هیچ کجای کره خاکی نباید از تحصیل بازبماند.»
بر اساس اعلام رسانه‌های دولتی به نقل از وزیر آموزشوپرورش، شمار دانش‌آموزان مهاجر در مدارس حدود ۶۰۰ هزار نفر است. رئیس امور بین‌الملل مدارس بدون بیان آمار دقیق اعلام کرده، در سال تحصیلی جاری، ۹۶ درصد مهاجرین ثبت‌نام‌شده‌اند. حال اینکه «پیمان حقیقت‌طلب»، مدیر پژوهش‌های انجمن «دیاران»، گفته است: «تنها ۲۰درصد از دانش‌آموزان مهاجر افغانستانی در مقطع متوسطه اول و حدود ۱۰درصد، در مقطع متوسطه دوم مشغول تحصیل هستند.»
از برخورد سلیقه‌ای تا درخواست مبالغ هنگفت
اتباع افغانستانی می‌گویند، «مشکلات سامانه‌های تعیین‌شده برای ثبت‌نام و تمدید اقامت»، «برخورد سلیقه‌ای»، «بهانه تکمیل ظرفیت مدارس»، «درخواست مبالغ هنگفت» و یا «عدم صدور پاسپورت برای دانش‌آموزانی که والدین آن‌ها کارت اقامت دارند» بخشی از مشکلات و موانع مهاجران افغانستانی برای ثبت‌نام در مدارس است و در این میان مشخص نیست که چرا دستور صریح مقام معظم رهبری این‌گونه در تنگنای اداری قرار‌گرفته است و چرا خانوادههای مهاجری که کودک محصل دارند باید برای ثبت‌نام کودکانشان مسیری با انتهای نامعلوم را طی کنند؟ این در حالی است که در سال‌های گذشته دستور رهبرانقلاب بدون این پیچ‌و‌خم‌های اداری اجرایی شد و نه‌تنها هیچ عوارض سوئی بر جای نگذاشت بلکه اتفاقی بزرگ و خوش‌یمن در روابط میان دو کشور تلقی شد.
اکبر یزدی، فعال حقوق کودک دراین‌باره می‌گوید: «اردیبهشت‌ماه سال ۱۳۹۴ بود که طرحی موسوم به «طرح فرمان» از سوی رهبری، برای حمایت از حق تحصیل کودکان مهاجر و بازمانده از تحصیل صادر شد. براساس این طرح باید، همه کودکان مهاجر افغانستانی، چه آن‌ها که دارای شرایط قانونی حضور در ایران هستند و چه آن‌ها که مدارک قانونی ندارند در مدارس دولتی ثبت‌نام شوند. در متن این دستور آمده است: «هیچ کودک افغانستانی، حتی مهاجرینی که به‌صورت غیرقانونی و بی‌مدرک در ایران حضور دارند، نباید از تحصیل بازبمانند و همه آن‌ها باید در مدارس ایرانی ثبت‌نام شوند.» بااین‌حال و باگذشت سال‌ها از اجرای این طرح همچنان خبر می‌رسد تعداد زیادی از کودکان مهاجر، به دلایلی چون نداشتن کارت اقامت یا کارت هویت امکان ثبت‌نام در مدارس را پیدا نکرده‌اند و یا چون باید بابت ثبت‌نام هزینه‌های سنگین پرداخت کنند، عطای رفتن به مدرسه را به لقایش می‌بخشند. دردسرهایی که به‌هیچ‌وجه با شرایط زندگی این کودکان که اغلب در زمره خانوادههای کم‌درآمد و دارای شرایط دشوار هستند، جور درنمی‌آید و امسال نیز اعلام شد افرادی که «کد یکتا» ندارند باید ابتدا این کد را دریافت کنند و بعد ثبت‌نام شوند و این یعنی کسانی که هنوز اقامتشان قانونی نشده از تحصیل محروم می‌مانند و باید برای این مسئله به نحو دیگری چاره اندیشی می شد.»
این فعال حقوق کودک، بیان می‌کند: «نقطه‌ضعف اساسی اینجاست که کودکان وقتی خواسته‌ای دارند، نمی‌توانند آن را به زبان بیاورند. اجبارا بزرگترها باید این کار را انجام دهند و این بزرگترها هستند که باید از حق کودکان دفاع کنند. در میان کودکان مهاجر، دخترانی قرار دارند که به علت محدودیت‌های طالبان در مورد تحصیل دختران، به ایران مهاجرت کرده‌اند. چون واقعاً در افغانستان برای آن‌ها دریچه امیدی وجود ندارد؛ اما ظاهرا از شانس چندانی برای تحصیل برخوردار نیستند و امسال نیز مانند سالیان گذشته، کودکان افغانستانی با مشکلات متعددی مواجه شده‌اند. آن‌ها تا انتهای شهریور منتظر بخشنامه آموزش پرورش برای «ثبت‌نام اتباع» ماندند تا در صورت خالی بودن ظرفیت مراکز آموزشی و موافقت مدیریت مدرسه، بتوانند با پرداخت هزینه‌ای ثبت‌نام کنند. بخشی از این مبالغ به‌سختی توسط نهادهای مدنی و حمایتی مدافع حقوق کودک تأمین می‌شود اما واقعیت این است که امکان تحصیل طبق قانون اساسی برای همه کودکان رایگان است و آن دسته از کودکانی که از هرگونه منبع حمایتی محروم‌اند، باید این امکان را داشته باشند تا از حق تحصیل آسان و رایگان برخوردار شوند، بااین‌حال سال‌هاست، بسیاری از مدارس به بهانه‌های مختلف از دانش‌آموزان افغانستانی هزینه ثبت‌نام دریافت می‌کنند.»
یزدی می‌گوید: «اگرچه دولت‌های ما در فراهم آوردن امکانات تحصیل برای کودکان مهاجر چه قانونی و چه غیرقانونی به‌شدت از سایر کشورها جلوترند، اما وجود برخی اقدامات نابخردانه در سطح مدیریت میانی یا عوامل اجرایی خرد باعث شده است که نارضایتی به وجود آید.»
این فعال حقوق کودکان با اشاره به نگرش سلیقه‌ای در ثبت‌نام اتباع خارجی خاطرنشان می‌کند: «در ثبت‌نام کودکان افغانستانی ممکن است اعمال سلیقه صورت بگیرد و حتی در دو مدرسه‌ای که در یک منطقه واقع‌شده‌اند، با‌توجه‌به تفاوت فضای آموزشی و ظرفیت‌ها از ثبت‌نام دانش‌آموزان افغانستانی ممانعت شده و یا این دانش‌آموزان پذیرفته می‌شوند. مدارس ما هیچ هدف‌گذاری و سیاست مشخصی برای ثبت‌نام این کودکان ندارند. برای مثال ممکن است مدیریت برخی مدارس به بهانه جمعیت دانش‌آموزان و تکمیل ظرفیت مدرسه از ثبت‌نام دانش‌آموزان مهاجر خودداری کنند. حال‌آنکه مسئولان آموزشوپرورش باید این دانش‌آموزان را در مدارس مناطق دیگر ثبت‌نام کنند، باوجود این، چنین دور‌اندیشی مورد‌توجه نیست و دانش‌آموزان افغانستانی پیوسته با جمله «ظرفیت مدارس تکمیل است» مواجه‌اند.»
حق تحصیل اتباع برای مسئولان تصمیم‌گیرنده از چنان اهمیتی برخوردار است که دادستان کشور بر لزوم تحصیل اتباع غیرمجاز تأکید دارد، اما باگذشت سه هفته از آغاز سال تحصیلی، برخی از کودکان افغانستانی به مدرسه نرفته‌اند. وزارت آموزشوپرورش ثبت‌نام دانش‌آموزان مهاجر را به دریافت شناسه «یکتا» مشروط و حدنصابی هم برای ثبت‌نام آنان تعیین کرده، اما در این مسیر مشکلاتی پدیدار شده و این درحالی است که مبنی بر دستور بزرگ و تاریخی مقام معظم رهبری در اردیبهشت سال ۱۳۹۴«هیچ کودک افغانستانی، حتی مهاجرینی که به‌صورت غیرقانونی و بی‌مدرک در ایران حضور دارند، نباید از تحصیل بازبمانند و همه آن‌ها باید در مدارس ایرانی ثبت‌نام شوند.»
این دستور «تصمیم مهمی» بود که منجر به رفع «یکی از مهم‌ترین موانع رشد و پرورش جامعه مهاجر در ایران» شد و مدارس از دانش‌آموزان مهاجر افغانستانی، بدون اینکه قرار باشد کاغذها و مُهرها و مدارک روی آن‌ها ارزش‌گذاری کند، ثبت‌نام به عمل آوردند. در آن زمان رئیس وقت مرکز امور بین‌الملل و مدارس خارجی آموزشوپرورش گفته بود آمار ثبت‌نام از دانش‌آموزان افغانستانی در مدارس ایرانی بیش از ۱۰ درصد افزایش داشته است.
خلیل‌الله بابالو، از ثبت‌نام مهاجرین غیرمجاز نیز در مدارس کشور خبر داده و اعلام کرده بود: «در خصوص ثبت‌نام دانش‌آموزان مهاجر غیرقانونی تاکنون هیچ گزارشی از عدم ثبت‌نام این‌گونه دانش آموزان به آموزشوپرورش نرسیده است و آموزشوپرورش اعتقادی به جداسازی دانش آموزان ایرانی از افغانستانی ندارد. در بخشنامه‌ها به‌طور کامل تصریح‌شده است که هیچ نوع تبعیض تفاوتی نباید میان دانش آموزان قائل شد.» اما در سالیان اخیر به دلیل برخوردهای سلیقه‌ای و تکمیل ظرفیت مدارس و تصمیماتی که وزارت آموزشوپرورش اتخاذ کرده، موانعی در مسیر پذیرش دانش آموزان مهاجر پدید آمده است.
سیدمحمد طباطبایی، رئیس امور بین‌الملل و مدارس خارج از کشور این وزارتخانه پنجم مهر اعلام کرد، «ثبت‌نام از دانش‌آموزان اتباع خارجی در حال انجام است اما افرادی که «کد یکتا» ندارند باید ابتدا این کد را دریافت کنند و بعد ثبت‌نام شوند.» اتباع خارجی مقیم ایران برای استفاده قانونی از خدمات اداری، تحصیلی، پزشکی و... در خاک ایران، باید اقدام به دریافت کد ۱۲ رقمی «یکتا» اتباع کنند. حال اینکه بسیاری از خانوادههای افغانستانی ساکن ایران، هنوز موفق به دریافت کد یکتا نشده و یا باوجود وارد‌کردن کد، احراز هویت نشده و قادر به دریافت رسید ثبت هویت در سامانه سهما نشده و نتوانسته‌اند کودکان خود را در مدارس ثبت‌نام کنند.
به همین علت دادستان کل کشور شهریورماه در بخشنامه‌ای خطاب به دادستان‌های سراسر کشور، عدم ثبت‌نام «اطفال و نوجوانان مقیم کشور صرف‌نظر از ملیت آنان» را خلاف قانون حمایت از اطفال و نوجوانان دانست.
بر اساس این بخشنامه؛ باتوجه به قانون حمایت از اطفال و نوجوانان و ماده ۲ آیین‌نامه اجرایی آموزش اتباع مجاز خارجی مبنی بر پوشش تحصیلی کامل همه اطفال و نوجوانان مقیم کشور صرف‌نظر از ملیت آنان، تمامی افراد زیر ۱۸ سال باید در مدارس ثبت‌نام شوند و عذری برای امتناع از پذیرش آنان وجود ندارد.
صدور دیرهنگام بخشنامه و تکمیل ظرفیت مدارس
با این حال وزارت آموزشوپرورش ثبت‌نام کودکان مهاجر را به دریافت شناسه یکتا و تعیین ظرفیت مشخص برای ثبت‌نام دانش‌آموزان غیرایرانی مشروط کرده است. از سوی دیگر صدور دیرهنگام شیوه نامه ثبت‌نام محصلان اتباع خارجی در ۲۱شهریور موجب بازماندگی تحصیلی برخی از مهاجران به‌دلیل تکمیل ظرفیت مدارس شده است.
شیوه‌نامه ثبت‌نام دانش‌آموزان مهاجر در مدارس برای سال ۱۴۰۴-۱۴۰۳، یک بخشنامه ۷ صفحه‌ای است که در ۳ فصل تدوین‌شده. در فصل نخست عنوان‌شده، اتباع باید پیش‌تر در سامانه «سهما» (سامانه هوشمند مدیریت اتباع) ثبت‌نام‌شده باشند. در فصل دوم، دستورات اجرایی و چگونگی فرآیند ثبت‌نام، ازجمله زمان‌بندی ثبت‌نام تشریح و در فصل سوم هماهنگی با سایر دستگاه‌ها، ازجمله داشتن برگ سلامت قیدشده است.
همچنین براساس این بخشنامه، پذیرش هر دانش‌آموزی که در سامانه سهما ثبت‌نام نکرده باشد ممنوع است و همین موضوع یکی از مسیرهای بازماندن برخی کودکان از تحصیل را موجب می‌شود.
فعالان حقوق کودک و نوجوان، ایجاد مشکل در ثبت‌نام دانش‌آموزان افغانستانی ساکن ایران توسط وزارت آموزشوپرورش؛ که در شیوه‌نامه ثبت‌نام دانش‌آموزان اتباع خارجی در سال تحصیلی ۱۴۰۳-۱۴۰۴ رسمیت یافته را مورد انتقاد قرار داده و می‌گویند، ایران همواره حامی تحصیل کودکان مهاجر بوده و اجباری کردن و در دسترس قرار دادن آموزش ابتدایی رایگان برای همه کودکان را مسئولیت دولت‌ها دانسته و پیوسته در جهت ریشه‌کنی بی‌سوادی و تسهیل دسترسی به دانش علمی و فنی و روش‌های نوین تدریس اقدام کرده است. اما اخیرا برخی از مواد شیوه‌نامه ثبت‌نام دانش‌آموزان اتباع خارجی در مدارس، مشکلاتی را برای تحصیل کودکان افغان ایجاد نموده است.
هنوز خانوادههای افغانستانی ساکن ایران، موفق به دریافت کد یکتا نشده اند
فعالان حقوق کودک و نوجوان با صدور بیانیه‌ای ضمن اشاره به فصل دوم شیوه‌نامه ثبت‌نام دانش‌آموزان اتباع خارجی در مدارس ایران عنوان می‌کنند: «ثبت‌نام دانش‌آموزان افغانستانی در مدارس ایران مشروط به ثبت مشخصات هویتی کودکان در سامانه سهما شده و برای ثبت در این سامانه، کودکان باید برگه اقامت معتبر داشته باشند. این شیوه‌نامه دارا بودن کد دوازده‌رقمی یکتا و احراز هویت شدن کودکان دارای کد دوازده‌رقمی توسط سامانه سهما برای ثبت‌نام را ضروری دانسته. حال‌آنکه بسیاری از خانوادههای افغانستانی ساکن ایران، موفق به دریافت کد یکتا نشده و یا باوجود وارد‌کردن کد، احراز هویت نشده و قادر به دریافت رسید ثبت هویت در سامانه سهما نشده و نتوانسته‌اند کودکان خود را در مدارس ثبت‌نام کنند.»
علی فرهادی، سخنگوی وزارت آموزشوپرورش ۲۰ شهریور ۱۴۰۳ سیاست این وزارتخانه را اختصاص ۲۰ درصد ظرفیت مدارس به دانش‌آموزان مهاجر اعلام کرد و علیرضا کاظمی، وزیر آموزشوپرورش هم پنجم مهر درحالی‌که مطرح کرده بود «دانش‌آموزان اتباع مانند همیشه ثبت‌نام می‌شوند»، گفت پذیرش دانش‌آموزان مهاجر «باسیاست دقیق‌تر و بهتر» انجام می‌شود.
الزام به دریافت شناسه یکتا که تنها برای مهاجران دارای کارت اقامت ممکن خواهد بود، یکی از راهکارهای وزیر آموزشوپرورش برای ثبت‌نام اتباع افغانستانی با «سیاست دقیق‌تر» است. اما این سیاست به همراه تعیین ظرفیت حداکثر تا ۲۰ درصد مهاجرین برای جذب در مدارس مشکلاتی را برای تحصیل آنان ایجاد کرده است.
فعالان حقوق کودک با اشاره به این موضوع خاطرنشان می‌کنند: «مطابق دستورالعمل وزارت آموزشوپرورش، مدارس مناطق مجاز برای تردد توسط اتباع خارجی تنها باید ۲۰ درصد ظرفیت مدارس را به ثبت‌نام دانش‌آموزان افغانستانی اختصاص دهند که این رقم کافی نیست. شیوه‌نامه ثبت‌نام دانش‌آموزان اتباع خارجی در مدارس ایران به‌صراحت تصریح دارد که «ثبت‌نام از دانش آموزان اتباع خارجی فاقد اسناد اقامتی معتبر و غیرمجاز توسط مدارس ممنوع است.» ضمن اینکه ثبت‌نام دانش آموزان
اتباع که اسناد اقامتی معتبر دارند هم در استان‌هایی که تردد و اسکان اتباع غیرمجاز است ممنوع اعلام‌شده است. حال‌آنکه به فرموده مقام معظم رهبری، فارغ از قانونی یا غیرقانونی بودن اقامت کودک در یک کشور، دولت‌ها مکلف هستند دسترسی کودک به آموزش را مهیا کنند چون هیچ کودکی در هیچ کجای کره خاکی نباید از تحصیل بازبماند.»
بر اساس اعلام رسانه‌های دولتی به نقل از وزیر آموزشوپرورش، شمار دانش‌آموزان مهاجر در مدارس حدود ۶۰۰ هزار نفر است. رئیس امور بین‌الملل مدارس بدون بیان آمار دقیق اعلام کرده، در سال تحصیلی جاری، ۹۶ درصد مهاجرین ثبت‌نام‌شده‌اند. حال اینکه «پیمان حقیقت‌طلب»، مدیر پژوهش‌های انجمن «دیاران»، گفته است: «تنها ۲۰درصد از دانش‌آموزان مهاجر افغانستانی در مقطع متوسطه اول و حدود ۱۰درصد، در مقطع متوسطه دوم مشغول تحصیل هستند.»
از برخورد سلیقه‌ای تا درخواست مبالغ هنگفت
اتباع افغانستانی می‌گویند، «مشکلات سامانه‌های تعیین‌شده برای ثبت‌نام و تمدید اقامت»، «برخورد سلیقه‌ای»، «بهانه تکمیل ظرفیت مدارس»، «درخواست مبالغ هنگفت» و یا «عدم صدور پاسپورت برای دانش‌آموزانی که والدین آن‌ها کارت اقامت دارند» بخشی از مشکلات و موانع مهاجران افغانستانی برای ثبت‌نام در مدارس است و در این میان مشخص نیست که چرا دستور صریح مقام معظم رهبری این‌گونه در تنگنای اداری قرار‌گرفته است و چرا خانوادههای مهاجری که کودک محصل دارند باید برای ثبت‌نام کودکانشان مسیری با انتهای نامعلوم را طی کنند؟ این در حالی است که در سال‌های گذشته دستور رهبرانقلاب بدون این پیچ‌و‌خم‌های اداری اجرایی شد و نه‌تنها هیچ عوارض سوئی بر جای نگذاشت بلکه اتفاقی بزرگ و خوش‌یمن در روابط میان دو کشور تلقی شد.
اکبر یزدی، فعال حقوق کودک دراین‌باره می‌گوید: «اردیبهشت‌ماه سال ۱۳۹۴ بود که طرحی موسوم به «طرح فرمان» از سوی رهبری، برای حمایت از حق تحصیل کودکان مهاجر و بازمانده از تحصیل صادر شد. براساس این طرح باید، همه کودکان مهاجر افغانستانی، چه آن‌ها که دارای شرایط قانونی حضور در ایران هستند و چه آن‌ها که مدارک قانونی ندارند در مدارس دولتی ثبت‌نام شوند. در متن این دستور آمده است: «هیچ کودک افغانستانی، حتی مهاجرینی که به‌صورت غیرقانونی و بی‌مدرک در ایران حضور دارند، نباید از تحصیل بازبمانند و همه آن‌ها باید در مدارس ایرانی ثبت‌نام شوند.» بااین‌حال و باگذشت سال‌ها از اجرای این طرح همچنان خبر می‌رسد تعداد زیادی از کودکان مهاجر، به دلایلی چون نداشتن کارت اقامت یا کارت هویت امکان ثبت‌نام در مدارس را پیدا نکرده‌اند و یا چون باید بابت ثبت‌نام هزینه‌های سنگین پرداخت کنند، عطای رفتن به مدرسه را به لقایش می‌بخشند. دردسرهایی که به‌هیچ‌وجه با شرایط زندگی این کودکان که اغلب در زمره خانوادههای کم‌درآمد و دارای شرایط دشوار هستند، جور درنمی‌آید و امسال نیز اعلام شد افرادی که «کد یکتا» ندارند باید ابتدا این کد را دریافت کنند و بعد ثبت‌نام شوند و این یعنی کسانی که هنوز اقامتشان قانونی نشده از تحصیل محروم می‌مانند و باید برای این مسئله به نحو دیگری چاره اندیشی می شد.»
این فعال حقوق کودک، بیان می‌کند: «نقطه‌ضعف اساسی اینجاست که کودکان وقتی خواسته‌ای دارند، نمی‌توانند آن را به زبان بیاورند. اجبارا بزرگترها باید این کار را انجام دهند و این بزرگترها هستند که باید از حق کودکان دفاع کنند. در میان کودکان مهاجر، دخترانی قرار دارند که به علت محدودیت‌های طالبان در مورد تحصیل دختران، به ایران مهاجرت کرده‌اند. چون واقعاً در افغانستان برای آن‌ها دریچه امیدی وجود ندارد؛ اما ظاهرا از شانس چندانی برای تحصیل برخوردار نیستند و امسال نیز مانند سالیان گذشته، کودکان افغانستانی با مشکلات متعددی مواجه شده‌اند. آن‌ها تا انتهای شهریور منتظر بخشنامه آموزش پرورش برای «ثبت‌نام اتباع» ماندند تا در صورت خالی بودن ظرفیت مراکز آموزشی و موافقت مدیریت مدرسه، بتوانند با پرداخت هزینه‌ای ثبت‌نام کنند. بخشی از این مبالغ به‌سختی توسط نهادهای مدنی و حمایتی مدافع حقوق کودک تأمین می‌شود اما واقعیت این است که امکان تحصیل طبق قانون اساسی برای همه کودکان رایگان است و آن دسته از کودکانی که از هرگونه منبع حمایتی محروم‌اند، باید این امکان را داشته باشند تا از حق تحصیل آسان و رایگان برخوردار شوند، بااین‌حال سال‌هاست، بسیاری از مدارس به بهانه‌های مختلف از دانش‌آموزان افغانستانی هزینه ثبت‌نام دریافت می‌کنند.»
یزدی می‌گوید: «اگرچه دولت‌های ما در فراهم آوردن امکانات تحصیل برای کودکان مهاجر چه قانونی و چه غیرقانونی به‌شدت از سایر کشورها جلوترند، اما وجود برخی اقدامات نابخردانه در سطح مدیریت میانی یا عوامل اجرایی خرد باعث شده است که نارضایتی به وجود آید.»
این فعال حقوق کودکان با اشاره به نگرش سلیقه‌ای در ثبت‌نام اتباع خارجی خاطرنشان می‌کند: «در ثبت‌نام کودکان افغانستانی ممکن است اعمال سلیقه صورت بگیرد و حتی در دو مدرسه‌ای که در یک منطقه واقع‌شده‌اند، با‌توجه‌به تفاوت فضای آموزشی و ظرفیت‌ها از ثبت‌نام دانش‌آموزان افغانستانی ممانعت شده و یا این دانش‌آموزان پذیرفته می‌شوند. مدارس ما هیچ هدف‌گذاری و سیاست مشخصی برای ثبت‌نام این کودکان ندارند. برای مثال ممکن است مدیریت برخی مدارس به بهانه جمعیت دانش‌آموزان و تکمیل ظرفیت مدرسه از ثبت‌نام دانش‌آموزان مهاجر خودداری کنند. حال‌آنکه مسئولان آموزشوپرورش باید این دانش‌آموزان را در مدارس مناطق دیگر ثبت‌نام کنند، باوجود این، چنین دور‌اندیشی مورد‌توجه نیست و دانش‌آموزان افغانستانی پیوسته با جمله «ظرفیت مدارس تکمیل است» مواجه‌اند.»
