ساختمان‌سازی و احداث برج‌های متعدد در حریم قرمز و نارنجی گسل‌ها
پایتخت در برابر زلزله تاب‌آوری ندارد
١١٣ سال از انتخاب تهران به‌عنوان پایتخت ایران می‌گذرد و با گذشت زمان خطرات زندگی در آن بیشتر شده است. پیش‌بینی‌های کارشناسان مرکز زلزله‌نگاری کشور در مورد وضعیت پایتخت و احتمال وقوع زلزله در آن، روشنگر این است که در تهران به دلیل حرکت گسل‌ها و زلزله، تراکم ساختمانی و انسانی چند برابری نسبت به استاندارد‌های معمول شهری، آمادگی رخ‌دادن فاجعه و تشدید بحران بالاست. پیش‌تر در یادداشتی به قلم آیدین روشن، مدرس دانشگاه به این مهم اشاره شده است که «ایران و به‌ویژه تهران یک شهر کاملا بی‌دفاع است که به‌هیچ‌عنوان از نظر چینش شهری، مهندسی نیست و اگر بخواهم به این شهر امتیاز ۱ تا ۱۰۰ دهیم نمره‌ای بالا‌تر از ۱۰ نخواهد گرفت.
تهران از دو بافت قدیم و جدید ساخته شده است و نمی‌توان رقم دقیقی از ساختمانهای نا‌ایمن تعریف کرد، چرا که ساختمان‌ها در زمان مختلف و شرایط و ضوابط دوره خودساخته شده است. در طول دهه‌های اخیر ساختمانهای مختلفی در تهران ساخته شده است که هم‌اکنون همگی مستهلک شده است و بر اساس ضوابط فعلی نا‌ایمن است.»
سال‌های سال است در مورد وقوع احتمالی زلزله تهران می‌نویسیم و می‌خوانیم، کارشناسان هشدار می‌دهند و رقم قربانی‌ها را پیش‌بینی می‌کنند. حتی اگر پیش‌بینی وقوع زلزله مهیب تهران به کلی دور از حقیقت باشد، بازهم باید احساس خطر کرد، چراکه تهران قلب کشور است و روی تلی از گسل قرار دارد؛ از پارچین و ری تا مشا و ده‌ها گسل دیگر که فعال شدن هر‌کدامشان می‌تواند به معنای بروز فاجعه باشد.
بافت تهران فرسوده است، خانه‌ها غیر اصولی قد کشیده و مقاوم‌سازی نشده‌اند و کارشناسان همواره هشدار می‌دهند که تهران در هم تنیده شده و به‌محض لرزیدنی اساسی، تمامی شریان‌های اصلی آب و گاز و برق و پل‌ها تخریب خواهند شد و تلفاتی میلیونی و فاجعه‌ای عظیم به بار می‌آید. حالا مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی هم در تازه‌ترین گزارش خود با عنوان «ملاحظات ساختوساز در حریم گسل» تأکید می‌کند، به دلیل موقعیت جغرافیایی و لرزه خیزی تهران و وجود گسل‌های فعال متعدد در اطراف آن، احتمال وقوع زمین لرزه‌ای نسبتا بزرگ در آینده نزدیک وجود دارد. از سوی دیگر به دلیل مشکلات زیرساختی متعدد در تهران ازجمله رشد ناهماهنگ و غیراصولی شهر، ساختوساز در حریم گسل و مناطق مستعد نا‌پایداری‌های زمین شناختی، عدم رعایت شرایط لرزه خیزی منطقه در طراحی و اجرای برخی ساختمان‌ها و تأسیسات حیاتی، وجود بافت‌های آسیب‌پذیر و فرسوده متعدد و پراکنده در سطح شهر و ضعف و عدم توانمندی کافی مدیریت بحران در مرحله پاسخ و مقابله با تبعات زلزله، پیش‌بینی می‌شود در صورت وقوع زلزله شدید، صدمات جانی و مالی جبران‌ناپذیر به پایتخت و به کشور وارد شود. در طی سال‌های گذشته هر نوع ساختوساز با هر ارتفاعی در حریم گسل‌های تهران و پیرامون به دلیل فقدان نقشه قانونی گسل‌ها و عدم نظارت کافی امکان‌پذیر بوده است.
ازجمله مهمترین علل توسعه شتابزده در حریم پهنه گسل‌های فعال شهر تهران خصوصا در ۵٠ سال اخیر را می‌توان خلأ قانونی، عدم کنترل کیفیت ساختوساز، نوع کاربری و محدودیت بلندمرتبه‌سازی عنوان کرد. متأسفانه گسل‌های فعال مانند گسل شمال تهران، کهریزک، ری و اشتهارد و غیره همگی در پهنه بزرگ شهر تهران جای گرفته‌اند. با در نظر گرفتن آسیب‌پذیری بالا و معرضیت جمعیتی بالا (حدود ٤ میلیون نفر جمعیت ساکن در حریم یا نزدیک گسل‌های فعال طبق سرشماری سال ١٣٩۵)، ریسک زلزله در هریک از این گسل‌ها در کل محدوده بسیار بالا خواهد بود.
این گزارش عنوان می کند، مبتنی بر تجربیات به‌دست‌آمده از زلزله‌های گذشته، ساختمان‌ها و مستحدثات واقع در مجاورت گسل در معرض آسیب‌ها و خسارات شدیدتری هستند. اما با رعایت حد فاصل مناسب از گسل‌های فعال می‌توان از شدت خسارات جانی و مالی ناشی از زلزله کاست. طبق آیین‌نامه ۲۸۰۰، ساخت ساختمانهای با درجه اهمیت بسیار زیاد بر روی پهنه‌ها و حریم گسل‌ها ممنوع است و ساختمانهای با اهمیت متوسط و کم باید مطابق دستورالعمل ساختوساز در پهنه‌های گسلی طراحی و اجرا شوند. ساخت ساختمانهای با اهمیت زیاد نیز منوط به رعایت تمهیدات عادی یا ویژه این دستورالعمل است. با این وجود از سال‌ها قبل ساختمانهای زیادی از جمله ساختمانهای حساس، در حریم‌‌‌های گسلی اصلی ساخته شده است.
براساس آمار سال ١٣٨١ تقریبا ٦٨ درصد شهر‌های کشور در حریم یک تا ٣٠ کیلومتری گسل‌ها قرار‌گرفته‌اند و 6.3 درصد سکونتگاه‌های شهری ایران در فواصل بیش از ۵٠ کیلومتری گسل‌ها واقع شده‌اند. بنابراین در گزارش مرکز پژوهش‌ها ضمن ارائه وضعیت ساختوساز در پیرامون پهنه گسله، حریم گسل و نحوه ساخت‌و‌ساز‌ها بر احتمال خطر بالای جانی و مالی در پی یک رویداد زمین لرزه‌ای تأکید شده است.
عواقب ناشی از زلزله عموما با دخالت‌های نسنجیده انسانی در محیط طبیعی، ازجمله ساخت‌و‌ساز‌های بی‌رویه در حریم گسل، فقدان و یا بی‌توجهی به ضوابط و استاندارد‌های ساختوساز تشدید می‌شود. در این میان افزایش تاب‌آوری شهر‌ها در برابر بلایای طبیعی به‌ویژه زمین لرزه‌ها به میزان زیادی در کاهش این خسارات و همچنین زمان بهبودی جوامع مؤثر است. حال اینکه عمدتا حریم گسل در شهر‌های جدید و همچنین بخش‌های در حال توسعه در مجاورت کلانشهر‌ها به‌درستی رعایت نمی‌شود. به‌عنوان مثال در محدوده شهر جدید پردیس، چندین گسل مهم و فعال وجود دارد که ساختوساز بر روی آن‌ها صورت گرفته است. ضمن آنکه مکان‌یابی خود شهر پردیس نیز در پهنه حریم گسل‌های مشا و شمال تهران و در ١٠ کیلومتری جنوب محل تلاقی این دو گسل مکان‌یابی شده است. در داخل شهر پردیس خطر گسیختگی سطحی ناشی از گسل‌های فعال پردیس، هسا و فردوس و برخی گسل‌های دیگر این شهر را تهدید می‌کند که در این بین گسل پردیس به طول ٣٠ کیلومتر از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. علاوه بر این گسل رودهن در فاصله ٣ کیلومتری شمال محدوده شهر، گسل شمال تهران و گسل مشا نیز می‌توانند عوامل ایجاد زمین لرزه‌های مخرب در این شهر باشند. بستر شهر جدید پردیس براساس نتایج مطالعات انجام شده، بستر مناسبی برای ساختوساز نیست و دستکاری دامنه‌ها سبب نا‌پایداری شیب در برخی قسمت‌های شهر به‌ویژه در نیمه‌شمالی شده که ایجاد ترک‌های قائم در ساختمانهای مسکونی و بستر پارک مشاهیر از شواهد این مسئله است.
سازه‌های واقع در حریم گسل، بیشترین آسیب را می‌بینند
در بررسی‌های انجام شده، وجود خطر گسیختگی سطحی و عدم رعایت حریم گسل در شهر هشتگرد و همچنین شهرک‌های قدس و پردیسان قم نیز مشاهده شده است. این نکته می‌تواند بیانگر این واقعیت باشد که احتمالا در هیچ یک از شهر‌های جدید چنین ملاحظاتی اندیشیده نشده و خطر گسیختگی سطحی مانند اغلب کلانشهر‌ها ازجمله تهران، تبریز، مشهد و غیره در شهر‌های جدید نیز وجود دارد. ساختوساز در محدوده و حریم گسل‌های فعال ازجمله فعالیت‌های بشری است که علاوه بر تولید ثانویه مخاطرات محیطی، آثار و پیامد‌های مخاطرات طبیعی را نیز افزایش می‌دهد. لذا به نظر می‌رسد رعایت حریم گسل‌ها تنها راهکار مقابله با خطر گسیختگی سطحی است که خود نیازمند انجام مطالعات ساختگاهی و زمین‌شناسی شهری پیش از اجرای طرح‌های توسعه شهری به‌منظور شناسایی گسل‌های فعال است. از سوی دیگر توسعه شهری خصوصا در مناطق مجاور گسل باید برمبنای مقاوم‌سازی و بهره‌گیری از مدل‌های مدیریت بحران برای رویداد احتمالی زمین لرزه انجام پذیرد.
تجربیات گذشته حاکی از آن است که سازه‌های واقع در حریم گسل، بیشترین آسیب را در زمان زمین لرزه‌های مخرب دارند و در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس تأکید شده که در حال حاضر طرح تدقیق نقشه گسل‌ها و تعیین حریم آن‌ها در محدوده‌های شهری و باهدف اعمال الزام ممنوعیت ساخت، محدودیت ساخت و روش ساخت طبق آیین‌نامه ساخت‌و‌سازِ مقاوم در برابر زلزله در حال انجام است که می‌تواند در فراهم آوردن بستر فنی لازم جهت کاهش ریسک و آسیب‌پذیری و ارتقای تاب‌آوری شهری در مقابل زلزله نقش بسزایی داشته باشد. طبق آخرین اطلاعات، نقشه حریم گسل‌های 6 کلانشهر تهران، کرج، تبریز، مشهد، زنجان و کرمان در محدوده شهری و حاشیه ٣٠ کیلومتری آن تهیه و ابلاغ شده و تهیه و تدقیق نقشه و حریم گسل‌ها در ٩ شهر دیگر نیز در دست اقدام است. در این میان اقداماتی ازجمله تدوین معیار‌های شهرسازی مبتنی بر ریسک، اصلاح طرح‌های تفصیلی شهری با درنظر گرفتن خطر زلزله و مکان‌یابی مراکز جمعیتی و زیرساخت‌های عمرانی منطبق بر محدودیت‌های پهنه‌های گسلی و انجام اقدامات لازم در خصوص ساختمان‌ها و زیرساخت‌های موجود در این مناطق ضروری و حائز اهمیت است.
همچنین به روایت گزارش مرکز پژوهش ها باید باتوجه به گسل های اصلی و گسل های شهر تهران و تطبیق آن با روند فزاینده بلندمرتبه سازی و متراکم سازی مناطق شمالی این کلانشهر، این موضوع به طور عاجل مورد بازنگری قرار گیرد و ملاحظات استقرار در حریم گسل و یا مجاورت آن و ملاحظات پدافند غیرعامل، مدیریت بحران و تحلیل اثرات تجمعی مجموع بارگذاری های جدید در هرگونه برنامه ریزی و سیاستگذاری شهری ازجمله در بازنگری طرح جامع شهر تهران و رویه صدور آرا کمیسیون ماده 5 به طور جد مدنظر قرار گیرد.
حدود 100 ساختمان بلندمرتبه تهران بر روی گسل
نتایج مطالعات نشان می‌دهد که ٢٤۵ سایت مهم و حساس در ١٨ گروه و حدود ٣٢ هکتار بافت فرسوده در محدوده حریم گسل‌های شهر تهران قرار دارد. سایت‌های مهمی ازجمله ١۵ مرکز درمانی، ٣ ایستگاه آتش نشانی، ٦٦ ساختمان مرتفع، ٤ ساختمان موزه و ٣٦ مدرسه در پهنه گسل‌های شهر استقرار یافته‌اند که اهمیت توجه جدی به فصل مشترک بافت‌های فرسوده و حریم گسل‌های شهر تهران را هشدار می‌دهد. طبق آمار، حدود ١٢ هزار ساختمان در تهران باید از نظر مقاومت و رفع خطر مورد بررسی و اقدام فوری قرار گیرند. حدود نیمی از ساختمانهای موجود ضعیف و فرسوده هستند که در این بین، منطقه یک با حدود ٨ هزار بنای (معادل ٦۵ درصد ساختمانهای منطقه) واقع در حریم گسل وضعیت بحران‌زایی در زمان وقوع زلزله خواهد داشت. به نظر می‌رسد این موضوع با روند رو به تزاید متراکم‌سازی و بلندمرتبه‌سازی در این منطقه شرایط بغرنج‌تری پدید آورد. بعد از منطقه یک، مناطق ٢ تا ۵ در رده‌های بعدی نزدیک به حریم گسل قرار دارند که در این مناطق، نواحی حصارک و فرحزاد به دلیل داشتن بافت فرسوده و قرارگیری در روی گسل باید در اولویت ساماندهی باشند. از طرفی قرارگیری مخزن سوخت شمال تهران بر روی خط گسل و همچنین گسترش خطوط مترو می‌تواند ریسک مخاطرات را در زمان وقوع زلزله افزایش دهد.
طبق آمار اعلامی که مرکز پژوهش‌ها به آن استناد کرده، حدود ١٠٠ ساختمان بلندمرتبه (ساختمانهای با تعداد طبقات ١٢ و بیشتر از آن) در تهران بر روی گسل ساخته شده‌اند که تقریبا نیمی از آن‌ها در منطقه یک واقع‌اند. آمار توزیع پرونده‌های ساختمانهای بلندمرتبه در مناطق ٢٢گانه شهر تهران نشان می‌دهد که منطقه یک در جایگاه اول و منطقه ٢٢ در جایگاه بعدی قرار دارد. همچنین حدود ٢٤٤ ساختمان مرتفع فاقد اطلاعات لازم و دارای پرونده‌های مخدوش هستند که غالب این ساختمان‌ها در منطقه یک و پس‌از‌آن در منطقه ٢٢ واقع شده‌اند. متأسفانه درصد بالایی از ساختمانهای بلندمرتبه شهر تهران در حریم گسل‌های اصلی واقع شده‌اند که ریسک بالایی در هنگام زلزله به‌دنبال خواهد داشت. طبق آمار به‌دست آمده تا سال ١٣٩٧ در شهر تهران علاوه بر ١٠٠ برجی که روی حریم گسل‌های اصلی (گسل‌های با طول بیش از 10 کیلومتر طبق تعریف آیین‌نامه ٢٨٠٠) واقع هستند، ۵۵ برج در حریم گسل‌های متوسط (با طول بین ٢ تا ١٠ کیلومتر) و ١٦ برج نیز در حریم گسل‌های فرعی (با طول کمتر از ٢ کیلومتر) قرار دارند. همچنین باتوجه به نقش معابر در زمان امدادرسانی پس از وقوع بحران، رعایت عرض معابر و میزان عقب‌نشینی در زمان ساختوساز طبق ضوابط بسیار حائز اهمیت است. آمار منتشر شده تا سال ١٣٩٧ نشان می‌دهد در شهر تهران تعداد ٣ برج در معابر 6 متری، ٢٤ برج در معابر ٦ تا ١٠ متری و ٢۵١ پرونده در معابر به پهنای ١٠ تا ١٢ متری احداث شده‌اند که لازم است برای جلوگیری از وقوع فجایع مشابه حادثه متروپل و مشکلات امدادرسانی به دلیل عرض پایین معبر، اقدام عاجل صورت پذیرد. همچنین ضرورت دارد در احکام و‌آرای کمیسیون ماده ۵ و کمیسیون ماده ١٠٠ از بارگذاری متراکم و طبقاتی، ورای ظرفیت (تجمعی) امداد و نجات و تردد در شبکه ارتباطی پیرامون محله، بلوک و معبر اجتناب شود.
براساس آمار و اطلاعات منتشر شده ٢٣٠ برج در دهه ٧٠ که دوره شروع برج‌سازی‌های جدید در تهران محسوب می‌شود، بدون دریافت مجوز کمیسیون ماده ۵ احداث شده‌اند و مجوز ۵٤٣ برج نیز تا پیش از سال ١٣٨۵ صادر شده است. بنابر اظهارات شهرداری تهران و شورای عالی شهرسازی و معماری کشور اکثر این بنا‌ها فاقد ایمنی کافی هستند و بیش از ٩٠ درصد برج‌های تهران براساس بررسی‌های سازمان آتش نشانی و خدمات ایمنی شهر تهران استاندارد ایمنی ندارند. در حال حاضر ساختمان‌سازی و احداث برج‌های متعدد در تهران و شهر‌های دیگر خصوصا تبریز در محدوده ممنوعیت ساختوساز یعنی حریم قرمز و نارنجی گسل‌ها نیز صورت گرفته است و به رغم اینکه مطابق آیین‌نامه ٢٨٠٠ اثرات گسل باید در طراحی ساختمان‌ها در پهنه‌های گسلی لحاظ شود، تفاوتی در طراحی این ساختمان‌ها اعمال نمی‌شود که یکی از دلایل آن را می‌توان عدم ارائه ضوابط اجرایی و محاسباتی مشخص برای این ساختمان‌ها دانست.
مشاهدات زلزله ترکیه در بهمن سال ١٤٠١ نشان می‌دهد که بیشترین خسارات به شهر‌های واقع بر گسل‌های فعال (آناتولی شرقی) و اطراف آن وارد شده است. نکته قابل توجه در این واقعه، آسیب شدید به ساختمانهای جدید و خصوصا بلندمرتبه وارد آمده که حاکی از قصور مدیریت شهری در نظارت بر ساختوساز در پهنه‌های گسلی است. در ایران نیز بنا بر تجربیات گذشته، وسعت خرابی در کلانشهر‌های واقع بر گسل‌های فعال ازجمله تبریز، مشهد، اهواز و به‌ویژه تهران به دلیل تمرکز جمعیتی و وجود ساختمانهای مرتفع بسیار متعدد، در صورت وقوع زمین لرزه‌های به بزرگی بیش از ٧ بسیار وسیع و فاجعه‌آفرین خواهد بود. در حال حاضر شهر جدید پردیس در ١٠ کیلومتری جنوب محل تلاقی دو گسل مهم شمال تهران و مشا واقع شده است. زلزله سال‌های اخیر این منطقه در محدوده عمق ٨ تا ١۵ کیلومتری سطح زمین و در ناحیه قطعه شرقی گسل مشا اتفاق افتاده‌اند که به دلیل پتانسیل وقوع زمین لرزه‌های بزرگ در این محدوده، امکان انتقال انرژی لرزه‌ای آن به تهران و به‌ویژه تحت تأثیر قرار دادن ساختمانهای مرتفع را دارد. لذا باتوجه به روند رو‌به‌رشد احداث و گسترش شهرک‌های جدید در پهنه‌های گسلی، تدقیق نقشه‌های گسل و حریم آن‌ها به کمک ظرفیت‌های علمی و تخصصی کشور باید در اولویت برنامه‌های پیشگیری و کاهش خطر حوادث طبیعی قرار‌گرفته و این نقشه‌ها در دسترس عموم مردم قرار گیرند. این اقدام می‌تواند تأثیر بسزایی در ارتقای تاب‌آوری شهری و ایجاد و توسعه شهر‌های امن داشته باشد.
پیشنهادات راهبردی
مرکز پژوهش‌های مجلس ازجمله مهمترین علل توسعه شتابزده در حریم گسل‌های فعال شهر تهران، خصوصا در 30 سال گذشته را عدول از اصول شهرسازی و خلأ قانونی در حلقه‌های ساختوساز عنوان و در‌این‌باره پیشنهاداتی را مطرح کرده؛ اینکه به‌منظور کنترل و کاهش ریسک در شهرسازی و توسعه آتی و ارتقای تاب‌آوری شهری در برابر زلزله، لازم است رعایت حریم گسل‌ها و ضوابط ساختوساز در پهنه‌های گسلی به‌صورت اجبار درآید و نظارت کافی در این رابطه از سوی دستگاه‌های نظارتی ازجمله شهرداری‌ها و سازمان نظام مهندسی ساختمان صورت گیرد. به طورکلی باید از توسعه شهری در مناطق پرخطر جلوگیری به عمل آید و این مناطق به‌کاربری‌های فضای سبز تبدیل شوند. برای جلوگیری از افزایش ریسک در مناطقی که ساختوساز بر روی گسل‌های فعال انجام شده، باید از ساخت‌و‌ساز‌های بیشتر ممانعت به عمل آید. در مورد ساختمانهای احداث شده در پهنه‌های گسلی نیز اقداماتی همچون مقاوم‌سازی، تغییر کاربری و استفاده از صنعت بیمه توصیه شده است.
تهران از دو بافت قدیم و جدید ساخته شده است و نمی‌توان رقم دقیقی از ساختمانهای نا‌ایمن تعریف کرد، چرا که ساختمان‌ها در زمان مختلف و شرایط و ضوابط دوره خودساخته شده است. در طول دهه‌های اخیر ساختمانهای مختلفی در تهران ساخته شده است که هم‌اکنون همگی مستهلک شده است و بر اساس ضوابط فعلی نا‌ایمن است.»
سال‌های سال است در مورد وقوع احتمالی زلزله تهران می‌نویسیم و می‌خوانیم، کارشناسان هشدار می‌دهند و رقم قربانی‌ها را پیش‌بینی می‌کنند. حتی اگر پیش‌بینی وقوع زلزله مهیب تهران به کلی دور از حقیقت باشد، بازهم باید احساس خطر کرد، چراکه تهران قلب کشور است و روی تلی از گسل قرار دارد؛ از پارچین و ری تا مشا و ده‌ها گسل دیگر که فعال شدن هر‌کدامشان می‌تواند به معنای بروز فاجعه باشد.
بافت تهران فرسوده است، خانه‌ها غیر اصولی قد کشیده و مقاوم‌سازی نشده‌اند و کارشناسان همواره هشدار می‌دهند که تهران در هم تنیده شده و به‌محض لرزیدنی اساسی، تمامی شریان‌های اصلی آب و گاز و برق و پل‌ها تخریب خواهند شد و تلفاتی میلیونی و فاجعه‌ای عظیم به بار می‌آید. حالا مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی هم در تازه‌ترین گزارش خود با عنوان «ملاحظات ساختوساز در حریم گسل» تأکید می‌کند، به دلیل موقعیت جغرافیایی و لرزه خیزی تهران و وجود گسل‌های فعال متعدد در اطراف آن، احتمال وقوع زمین لرزه‌ای نسبتا بزرگ در آینده نزدیک وجود دارد. از سوی دیگر به دلیل مشکلات زیرساختی متعدد در تهران ازجمله رشد ناهماهنگ و غیراصولی شهر، ساختوساز در حریم گسل و مناطق مستعد نا‌پایداری‌های زمین شناختی، عدم رعایت شرایط لرزه خیزی منطقه در طراحی و اجرای برخی ساختمان‌ها و تأسیسات حیاتی، وجود بافت‌های آسیب‌پذیر و فرسوده متعدد و پراکنده در سطح شهر و ضعف و عدم توانمندی کافی مدیریت بحران در مرحله پاسخ و مقابله با تبعات زلزله، پیش‌بینی می‌شود در صورت وقوع زلزله شدید، صدمات جانی و مالی جبران‌ناپذیر به پایتخت و به کشور وارد شود. در طی سال‌های گذشته هر نوع ساختوساز با هر ارتفاعی در حریم گسل‌های تهران و پیرامون به دلیل فقدان نقشه قانونی گسل‌ها و عدم نظارت کافی امکان‌پذیر بوده است.
ازجمله مهمترین علل توسعه شتابزده در حریم پهنه گسل‌های فعال شهر تهران خصوصا در ۵٠ سال اخیر را می‌توان خلأ قانونی، عدم کنترل کیفیت ساختوساز، نوع کاربری و محدودیت بلندمرتبه‌سازی عنوان کرد. متأسفانه گسل‌های فعال مانند گسل شمال تهران، کهریزک، ری و اشتهارد و غیره همگی در پهنه بزرگ شهر تهران جای گرفته‌اند. با در نظر گرفتن آسیب‌پذیری بالا و معرضیت جمعیتی بالا (حدود ٤ میلیون نفر جمعیت ساکن در حریم یا نزدیک گسل‌های فعال طبق سرشماری سال ١٣٩۵)، ریسک زلزله در هریک از این گسل‌ها در کل محدوده بسیار بالا خواهد بود.
این گزارش عنوان می کند، مبتنی بر تجربیات به‌دست‌آمده از زلزله‌های گذشته، ساختمان‌ها و مستحدثات واقع در مجاورت گسل در معرض آسیب‌ها و خسارات شدیدتری هستند. اما با رعایت حد فاصل مناسب از گسل‌های فعال می‌توان از شدت خسارات جانی و مالی ناشی از زلزله کاست. طبق آیین‌نامه ۲۸۰۰، ساخت ساختمانهای با درجه اهمیت بسیار زیاد بر روی پهنه‌ها و حریم گسل‌ها ممنوع است و ساختمانهای با اهمیت متوسط و کم باید مطابق دستورالعمل ساختوساز در پهنه‌های گسلی طراحی و اجرا شوند. ساخت ساختمانهای با اهمیت زیاد نیز منوط به رعایت تمهیدات عادی یا ویژه این دستورالعمل است. با این وجود از سال‌ها قبل ساختمانهای زیادی از جمله ساختمانهای حساس، در حریم‌‌‌های گسلی اصلی ساخته شده است.
براساس آمار سال ١٣٨١ تقریبا ٦٨ درصد شهر‌های کشور در حریم یک تا ٣٠ کیلومتری گسل‌ها قرار‌گرفته‌اند و 6.3 درصد سکونتگاه‌های شهری ایران در فواصل بیش از ۵٠ کیلومتری گسل‌ها واقع شده‌اند. بنابراین در گزارش مرکز پژوهش‌ها ضمن ارائه وضعیت ساختوساز در پیرامون پهنه گسله، حریم گسل و نحوه ساخت‌و‌ساز‌ها بر احتمال خطر بالای جانی و مالی در پی یک رویداد زمین لرزه‌ای تأکید شده است.
عواقب ناشی از زلزله عموما با دخالت‌های نسنجیده انسانی در محیط طبیعی، ازجمله ساخت‌و‌ساز‌های بی‌رویه در حریم گسل، فقدان و یا بی‌توجهی به ضوابط و استاندارد‌های ساختوساز تشدید می‌شود. در این میان افزایش تاب‌آوری شهر‌ها در برابر بلایای طبیعی به‌ویژه زمین لرزه‌ها به میزان زیادی در کاهش این خسارات و همچنین زمان بهبودی جوامع مؤثر است. حال اینکه عمدتا حریم گسل در شهر‌های جدید و همچنین بخش‌های در حال توسعه در مجاورت کلانشهر‌ها به‌درستی رعایت نمی‌شود. به‌عنوان مثال در محدوده شهر جدید پردیس، چندین گسل مهم و فعال وجود دارد که ساختوساز بر روی آن‌ها صورت گرفته است. ضمن آنکه مکان‌یابی خود شهر پردیس نیز در پهنه حریم گسل‌های مشا و شمال تهران و در ١٠ کیلومتری جنوب محل تلاقی این دو گسل مکان‌یابی شده است. در داخل شهر پردیس خطر گسیختگی سطحی ناشی از گسل‌های فعال پردیس، هسا و فردوس و برخی گسل‌های دیگر این شهر را تهدید می‌کند که در این بین گسل پردیس به طول ٣٠ کیلومتر از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. علاوه بر این گسل رودهن در فاصله ٣ کیلومتری شمال محدوده شهر، گسل شمال تهران و گسل مشا نیز می‌توانند عوامل ایجاد زمین لرزه‌های مخرب در این شهر باشند. بستر شهر جدید پردیس براساس نتایج مطالعات انجام شده، بستر مناسبی برای ساختوساز نیست و دستکاری دامنه‌ها سبب نا‌پایداری شیب در برخی قسمت‌های شهر به‌ویژه در نیمه‌شمالی شده که ایجاد ترک‌های قائم در ساختمانهای مسکونی و بستر پارک مشاهیر از شواهد این مسئله است.
سازه‌های واقع در حریم گسل، بیشترین آسیب را می‌بینند
در بررسی‌های انجام شده، وجود خطر گسیختگی سطحی و عدم رعایت حریم گسل در شهر هشتگرد و همچنین شهرک‌های قدس و پردیسان قم نیز مشاهده شده است. این نکته می‌تواند بیانگر این واقعیت باشد که احتمالا در هیچ یک از شهر‌های جدید چنین ملاحظاتی اندیشیده نشده و خطر گسیختگی سطحی مانند اغلب کلانشهر‌ها ازجمله تهران، تبریز، مشهد و غیره در شهر‌های جدید نیز وجود دارد. ساختوساز در محدوده و حریم گسل‌های فعال ازجمله فعالیت‌های بشری است که علاوه بر تولید ثانویه مخاطرات محیطی، آثار و پیامد‌های مخاطرات طبیعی را نیز افزایش می‌دهد. لذا به نظر می‌رسد رعایت حریم گسل‌ها تنها راهکار مقابله با خطر گسیختگی سطحی است که خود نیازمند انجام مطالعات ساختگاهی و زمین‌شناسی شهری پیش از اجرای طرح‌های توسعه شهری به‌منظور شناسایی گسل‌های فعال است. از سوی دیگر توسعه شهری خصوصا در مناطق مجاور گسل باید برمبنای مقاوم‌سازی و بهره‌گیری از مدل‌های مدیریت بحران برای رویداد احتمالی زمین لرزه انجام پذیرد.
تجربیات گذشته حاکی از آن است که سازه‌های واقع در حریم گسل، بیشترین آسیب را در زمان زمین لرزه‌های مخرب دارند و در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس تأکید شده که در حال حاضر طرح تدقیق نقشه گسل‌ها و تعیین حریم آن‌ها در محدوده‌های شهری و باهدف اعمال الزام ممنوعیت ساخت، محدودیت ساخت و روش ساخت طبق آیین‌نامه ساخت‌و‌سازِ مقاوم در برابر زلزله در حال انجام است که می‌تواند در فراهم آوردن بستر فنی لازم جهت کاهش ریسک و آسیب‌پذیری و ارتقای تاب‌آوری شهری در مقابل زلزله نقش بسزایی داشته باشد. طبق آخرین اطلاعات، نقشه حریم گسل‌های 6 کلانشهر تهران، کرج، تبریز، مشهد، زنجان و کرمان در محدوده شهری و حاشیه ٣٠ کیلومتری آن تهیه و ابلاغ شده و تهیه و تدقیق نقشه و حریم گسل‌ها در ٩ شهر دیگر نیز در دست اقدام است. در این میان اقداماتی ازجمله تدوین معیار‌های شهرسازی مبتنی بر ریسک، اصلاح طرح‌های تفصیلی شهری با درنظر گرفتن خطر زلزله و مکان‌یابی مراکز جمعیتی و زیرساخت‌های عمرانی منطبق بر محدودیت‌های پهنه‌های گسلی و انجام اقدامات لازم در خصوص ساختمان‌ها و زیرساخت‌های موجود در این مناطق ضروری و حائز اهمیت است.
همچنین به روایت گزارش مرکز پژوهش ها باید باتوجه به گسل های اصلی و گسل های شهر تهران و تطبیق آن با روند فزاینده بلندمرتبه سازی و متراکم سازی مناطق شمالی این کلانشهر، این موضوع به طور عاجل مورد بازنگری قرار گیرد و ملاحظات استقرار در حریم گسل و یا مجاورت آن و ملاحظات پدافند غیرعامل، مدیریت بحران و تحلیل اثرات تجمعی مجموع بارگذاری های جدید در هرگونه برنامه ریزی و سیاستگذاری شهری ازجمله در بازنگری طرح جامع شهر تهران و رویه صدور آرا کمیسیون ماده 5 به طور جد مدنظر قرار گیرد.
حدود 100 ساختمان بلندمرتبه تهران بر روی گسل
نتایج مطالعات نشان می‌دهد که ٢٤۵ سایت مهم و حساس در ١٨ گروه و حدود ٣٢ هکتار بافت فرسوده در محدوده حریم گسل‌های شهر تهران قرار دارد. سایت‌های مهمی ازجمله ١۵ مرکز درمانی، ٣ ایستگاه آتش نشانی، ٦٦ ساختمان مرتفع، ٤ ساختمان موزه و ٣٦ مدرسه در پهنه گسل‌های شهر استقرار یافته‌اند که اهمیت توجه جدی به فصل مشترک بافت‌های فرسوده و حریم گسل‌های شهر تهران را هشدار می‌دهد. طبق آمار، حدود ١٢ هزار ساختمان در تهران باید از نظر مقاومت و رفع خطر مورد بررسی و اقدام فوری قرار گیرند. حدود نیمی از ساختمانهای موجود ضعیف و فرسوده هستند که در این بین، منطقه یک با حدود ٨ هزار بنای (معادل ٦۵ درصد ساختمانهای منطقه) واقع در حریم گسل وضعیت بحران‌زایی در زمان وقوع زلزله خواهد داشت. به نظر می‌رسد این موضوع با روند رو به تزاید متراکم‌سازی و بلندمرتبه‌سازی در این منطقه شرایط بغرنج‌تری پدید آورد. بعد از منطقه یک، مناطق ٢ تا ۵ در رده‌های بعدی نزدیک به حریم گسل قرار دارند که در این مناطق، نواحی حصارک و فرحزاد به دلیل داشتن بافت فرسوده و قرارگیری در روی گسل باید در اولویت ساماندهی باشند. از طرفی قرارگیری مخزن سوخت شمال تهران بر روی خط گسل و همچنین گسترش خطوط مترو می‌تواند ریسک مخاطرات را در زمان وقوع زلزله افزایش دهد.
طبق آمار اعلامی که مرکز پژوهش‌ها به آن استناد کرده، حدود ١٠٠ ساختمان بلندمرتبه (ساختمانهای با تعداد طبقات ١٢ و بیشتر از آن) در تهران بر روی گسل ساخته شده‌اند که تقریبا نیمی از آن‌ها در منطقه یک واقع‌اند. آمار توزیع پرونده‌های ساختمانهای بلندمرتبه در مناطق ٢٢گانه شهر تهران نشان می‌دهد که منطقه یک در جایگاه اول و منطقه ٢٢ در جایگاه بعدی قرار دارد. همچنین حدود ٢٤٤ ساختمان مرتفع فاقد اطلاعات لازم و دارای پرونده‌های مخدوش هستند که غالب این ساختمان‌ها در منطقه یک و پس‌از‌آن در منطقه ٢٢ واقع شده‌اند. متأسفانه درصد بالایی از ساختمانهای بلندمرتبه شهر تهران در حریم گسل‌های اصلی واقع شده‌اند که ریسک بالایی در هنگام زلزله به‌دنبال خواهد داشت. طبق آمار به‌دست آمده تا سال ١٣٩٧ در شهر تهران علاوه بر ١٠٠ برجی که روی حریم گسل‌های اصلی (گسل‌های با طول بیش از 10 کیلومتر طبق تعریف آیین‌نامه ٢٨٠٠) واقع هستند، ۵۵ برج در حریم گسل‌های متوسط (با طول بین ٢ تا ١٠ کیلومتر) و ١٦ برج نیز در حریم گسل‌های فرعی (با طول کمتر از ٢ کیلومتر) قرار دارند. همچنین باتوجه به نقش معابر در زمان امدادرسانی پس از وقوع بحران، رعایت عرض معابر و میزان عقب‌نشینی در زمان ساختوساز طبق ضوابط بسیار حائز اهمیت است. آمار منتشر شده تا سال ١٣٩٧ نشان می‌دهد در شهر تهران تعداد ٣ برج در معابر 6 متری، ٢٤ برج در معابر ٦ تا ١٠ متری و ٢۵١ پرونده در معابر به پهنای ١٠ تا ١٢ متری احداث شده‌اند که لازم است برای جلوگیری از وقوع فجایع مشابه حادثه متروپل و مشکلات امدادرسانی به دلیل عرض پایین معبر، اقدام عاجل صورت پذیرد. همچنین ضرورت دارد در احکام و‌آرای کمیسیون ماده ۵ و کمیسیون ماده ١٠٠ از بارگذاری متراکم و طبقاتی، ورای ظرفیت (تجمعی) امداد و نجات و تردد در شبکه ارتباطی پیرامون محله، بلوک و معبر اجتناب شود.
براساس آمار و اطلاعات منتشر شده ٢٣٠ برج در دهه ٧٠ که دوره شروع برج‌سازی‌های جدید در تهران محسوب می‌شود، بدون دریافت مجوز کمیسیون ماده ۵ احداث شده‌اند و مجوز ۵٤٣ برج نیز تا پیش از سال ١٣٨۵ صادر شده است. بنابر اظهارات شهرداری تهران و شورای عالی شهرسازی و معماری کشور اکثر این بنا‌ها فاقد ایمنی کافی هستند و بیش از ٩٠ درصد برج‌های تهران براساس بررسی‌های سازمان آتش نشانی و خدمات ایمنی شهر تهران استاندارد ایمنی ندارند. در حال حاضر ساختمان‌سازی و احداث برج‌های متعدد در تهران و شهر‌های دیگر خصوصا تبریز در محدوده ممنوعیت ساختوساز یعنی حریم قرمز و نارنجی گسل‌ها نیز صورت گرفته است و به رغم اینکه مطابق آیین‌نامه ٢٨٠٠ اثرات گسل باید در طراحی ساختمان‌ها در پهنه‌های گسلی لحاظ شود، تفاوتی در طراحی این ساختمان‌ها اعمال نمی‌شود که یکی از دلایل آن را می‌توان عدم ارائه ضوابط اجرایی و محاسباتی مشخص برای این ساختمان‌ها دانست.
مشاهدات زلزله ترکیه در بهمن سال ١٤٠١ نشان می‌دهد که بیشترین خسارات به شهر‌های واقع بر گسل‌های فعال (آناتولی شرقی) و اطراف آن وارد شده است. نکته قابل توجه در این واقعه، آسیب شدید به ساختمانهای جدید و خصوصا بلندمرتبه وارد آمده که حاکی از قصور مدیریت شهری در نظارت بر ساختوساز در پهنه‌های گسلی است. در ایران نیز بنا بر تجربیات گذشته، وسعت خرابی در کلانشهر‌های واقع بر گسل‌های فعال ازجمله تبریز، مشهد، اهواز و به‌ویژه تهران به دلیل تمرکز جمعیتی و وجود ساختمانهای مرتفع بسیار متعدد، در صورت وقوع زمین لرزه‌های به بزرگی بیش از ٧ بسیار وسیع و فاجعه‌آفرین خواهد بود. در حال حاضر شهر جدید پردیس در ١٠ کیلومتری جنوب محل تلاقی دو گسل مهم شمال تهران و مشا واقع شده است. زلزله سال‌های اخیر این منطقه در محدوده عمق ٨ تا ١۵ کیلومتری سطح زمین و در ناحیه قطعه شرقی گسل مشا اتفاق افتاده‌اند که به دلیل پتانسیل وقوع زمین لرزه‌های بزرگ در این محدوده، امکان انتقال انرژی لرزه‌ای آن به تهران و به‌ویژه تحت تأثیر قرار دادن ساختمانهای مرتفع را دارد. لذا باتوجه به روند رو‌به‌رشد احداث و گسترش شهرک‌های جدید در پهنه‌های گسلی، تدقیق نقشه‌های گسل و حریم آن‌ها به کمک ظرفیت‌های علمی و تخصصی کشور باید در اولویت برنامه‌های پیشگیری و کاهش خطر حوادث طبیعی قرار‌گرفته و این نقشه‌ها در دسترس عموم مردم قرار گیرند. این اقدام می‌تواند تأثیر بسزایی در ارتقای تاب‌آوری شهری و ایجاد و توسعه شهر‌های امن داشته باشد.
پیشنهادات راهبردی
مرکز پژوهش‌های مجلس ازجمله مهمترین علل توسعه شتابزده در حریم گسل‌های فعال شهر تهران، خصوصا در 30 سال گذشته را عدول از اصول شهرسازی و خلأ قانونی در حلقه‌های ساختوساز عنوان و در‌این‌باره پیشنهاداتی را مطرح کرده؛ اینکه به‌منظور کنترل و کاهش ریسک در شهرسازی و توسعه آتی و ارتقای تاب‌آوری شهری در برابر زلزله، لازم است رعایت حریم گسل‌ها و ضوابط ساختوساز در پهنه‌های گسلی به‌صورت اجبار درآید و نظارت کافی در این رابطه از سوی دستگاه‌های نظارتی ازجمله شهرداری‌ها و سازمان نظام مهندسی ساختمان صورت گیرد. به طورکلی باید از توسعه شهری در مناطق پرخطر جلوگیری به عمل آید و این مناطق به‌کاربری‌های فضای سبز تبدیل شوند. برای جلوگیری از افزایش ریسک در مناطقی که ساختوساز بر روی گسل‌های فعال انجام شده، باید از ساخت‌و‌ساز‌های بیشتر ممانعت به عمل آید. در مورد ساختمانهای احداث شده در پهنه‌های گسلی نیز اقداماتی همچون مقاوم‌سازی، تغییر کاربری و استفاده از صنعت بیمه توصیه شده است.
