دانش بومی عشایر در حفاظت از محیطزیست
عشایر برخلاف باور عامۀ مردم و حتی صاحبنظران در حوزۀ منابع طبیعی و محیطزیست، نقش بهسزایی در صیانت از عرصههای طبیعی و زیستبوم دارند. اگر دانش بومی آنان را بپذیریم و بدان احترام بگذاریم قطعاً در حفظ عرصههای طبیعی موفقتر خواهیم بود. ازآنجاییکه زندگی عشایر وابستگی مستقیم با زیستبوم دارد، بنابراین در حفظ آن نیز کوشا بوده و حداکثر توان خود را برای نگهداری مطلوب از عرصههای طبیعی بهکار خواهند گرفت.
از عمده اقدامات عشایر مناطق تالش در حفاظت از منابع طبیعی به مدیریت صحیح برداشت علوفه از مراتع و مدیریت چرای دام در مراتع و عرصههای جنگلی، مدیریت برداشت آب از چشمهها، کشتوکار در باغات و کشتزارها، مدیریت فصل کوچ عشایر و نحوۀ ساخت مساکن روستایی و عشایری موقت، همکاری در اجرای طرحهای آبخیزداری و آیشبندی خاک، مدیریت مراتع مُشاعی، تأمین علوفۀ موردنیاز دامها، جلوگیری از تخریب خاک و… میتوان اشاره کرد. نگارنده این مقاله «بامطالعۀ موردی دانش بومی عشایر تالشی، برخی از باورداشتهای آنان را به رشتۀ تحریر درآورده که در ادامه بهاختصار به آن پرداخته خواهد شد.»(1)
دانش بومی فصل کوچ
کوچ بهارۀ عشایر از علفچر زمستانه به سمت ییلاقات میانبند- عشایر با آغاز فصل بهار و از نیمههای فروردین با ترک علفچر (سکونتگاه زمستانۀ دامها) طی دو الی سه روز به سمت ییلاقات خود انجام میشود. بدینصورت که سکونتگاه خود را ترک کرده و با حرکت از مسیرهای ایلراهی و روخان به ییلاقات ارتفاع میانی با متوسط ارتفاع ۸۰۰ متر، کوچ نموده و به مدت دو ماه یعنی تا نیمۀ خرداد در ییلاق ماندگار خواهند بود و در این مدت از علوفه ذخیره شده در انبارها برای تعلیف دام سنگین و علوفههای تازه روئیده در دشتها برای تعلیف دام سبک بهره میبرند. یکی از اقدامات عشایر در بهرهبرداری از چمنزارهای دشتها، هدایت گلۀ دامها در هر روز به یک چمنزار بوده و در صورت پهناور بودن دشت، تنها بخشی از دشت را به مدت چند ساعت در روز مورد چرای دام خود قرار میدهند و در روزهای آتی مسیری دیگر را انتخاب میکنند تا چمنزار فرصت کافی برای بازسازی ذخیرۀ علوفهای را داشته باشد.
کوچ بهارۀ عشایر از ییلاقات میانبند به سمت مراتع پاییندست است. این فصل کوچ از نیمۀ خرداد آغاز شده و عشایر طی چند روز و بهصورت یکجا و با احتساب حق تقدم سکونتگاهی و طبق برنامۀ زمانبندی اعلامشده از طرف معتمدان ایل، حرکت میکنند و تا ارتفاع ۲۰۰۰ متری پیش میروند و در دامنۀ مراتع سکونتگاه موقت خود را برپا میکنند. عشایر تالش به مدت سه هفته و بعضاً یک ماه در دامنۀ مراتع مُشاعی خود مشغول گلهداری و تعلیف دام خواهند بود و همزمان در این مدت از طریق دشتبانهای ایلاتی خود، از وضعیت مراتع و بذردهی علوفه مطلع میشوند.
کوچ تابستانه با مراتع بالادست– عشایر مناطق تالش، قبل از کوچ تابستانۀ خود در هفتۀ اول تیرماه ابتدا علوفۀ پیرامون سکونتگاههای خود را بهوسیلۀ ادوات سنّتی نظیر داس، برداشت کرده و پس از خشک کردن، دستهبندی کرده و در انبارهای موقت ذخیرهسازی مینمایند. سپس عشایر از نیمههای تیرماه، با در نظر گرفتن حقّ تقدم، یکی پس از دیگری، دامهای خود را به مراتع بالادستی هدایت و خود در سکونتگاههای موقت مراتع، مستقر شده و گوسفندسرایی که عموماً از سنگچین تشکیل شده را ترمیم کرده و در ساعات ظهر گله را در آنجا نگهداری میکنند. عشایر پس از کوچ به سمت مراتع بالادست تا نیمههای شهریورماه، دیگر به سمت دامنههای مراتع بازنمیگردند تا در این مدت، علفزارهای دامنۀ مرتع، مجدداً سبز شوند و از آسیب به مرتع پیشگیری شود. عدم چرای دام در ساعات میانی ظهر تا عصرگاه در مراتع، توسط عشایر بهخوبی رعایت میشود چراکه علوفۀ موجود در مراتع در این ساعات بهدلیل گرمای محیطی زیاد، رطوبت خود را از دست داده و در صورت چرای دام، احتمال ریشهکنی علوفه و جابجایی خاک براثر تردد دامها و عوامل جوی وجود دارد که نتیجۀ آن چیزی جز خالی شدن مرتع از پوشش گیاهی نخواهد بود.
کوچ نیمۀ مرداد دامهای سنگین از مراتع بالادستی بهسمت ییلاقات میانبند- در نیمۀ تابستان، با کم شدن علوفه در مراتع، عشایر دامهای سنگین نظیر گاو، گاومیش و اسب را از مرتع خارج کرده و به سمت مناطق ییلاقی میانبند حرکت میدهند تا چرای دامهای سنگین و حتی تردد آنها در مراتع موجب تخریب مرتع و خاک نشود. دامهای سنگین در این فصل، با برگ سرشاخههای درختان ممرز و بلوط تعلیف میشوند و در پارهای از روز هم در دشتهای ییلاقی، مشغول به چرا میشوند.
کوچ عشایر از مراتع بالادستی به سمت دامنههای مراتع در نیمۀ شهریور- پس از بارش بارانهای فصلی تابستان و با خنک شدن هوا، عشایر تالش گلۀ دامهای خود را به دامنۀ مراتع کوچ داده و مراتع بالادستی و گدوک را ترک مینمایند تا مجالی برای رشد پاییزۀ علوفه فراهم شود، در این موقع در مسیرهایی که دچار آسیب و فرسایش شده باشند، اقداماتی مانند ایجاد پرچینهای کوتاهقامت و یا سنگچین جهت جلوگیری از رانش خاک انجام میدهند. همچنین با کود دهی بخشهای آسیبدیده، سعی میکنند تا چمن قابلتوجهی در آن بخشها سبز شود تا در برابر فرسایش خاک در فصل پاییز مقاوت کند. همچنین در این موسم، مردان عشایر در سکونتگاههای پاییزه و زمستانه برگ درختان بلوط و ممرز را جهت استفادۀ دامهای سنگین در فصل زمستان ذخیرهسازی میکنند. علاوه برآن، در شهریور عشایر برگ بوتههای کرف را بهصورت دستههای کوچک برداشت و ذخیره میکنند تا در فصل زمستان به مصرف گلۀ گوسفندان برسد.
کوچ پاییزه از مراتع بهسمت ییلاقات میانبند- از اواخر شهریور تا نیمههای مهرماه، تمامی عشایر مراتع و دامنۀ مراتع را ترک گفته و به سمت سکونتگاه پاییزۀ خود بازمیگردند و تا اواسط آبان ماه در آنجا باقی خواهند ماند.
کوچ به سمت علفچر پاییزه- علفچر پاییزه بخشهای جنوبی و غربی جنگلهای میانبند را شامل میشود که دارای علوفۀ مطلوب جهت تعلیف دام بوده و عشایر از نیمۀ آبان تا اواسط آذر را در آنجا سپری کرده و سپس با نزدیک شدن به فصل زادآوری گوسفندان، به سمت سکونتگاه زمستانه کوچ خواهند نمود.
کوچ به سکونتگاه زمستانه- در اواسط آذرماه عشایر دامهای خود را از جنگلهای مناطق علفچری پاییزه خارج نموده و به کوهپایهها و دامنههای نزدیک کوهپایه و جلگه کوچ میکند. در این سکونتگاه دامها با علوفههای کف جنگل تعلیف میشوند و با شروع فصل زادآوری گوسفندان و فرا رسیدن زمستان، با دارواش و داردوست تعلیف میشوند و در روزهای برفی با گیاه خاس و در برخی مواقع با کوئند (غلاف جوانه برگ درختان) و نیز کاه تعلیف میشوند. عشایر از اواسط آذرماه تا نیمۀ فروردین در سکونتگاه زمستانه حضور دارند.
دانش بومی ساخت مساکن عشایری سازگاربامحیطزیست
– ساخت سرپناه موقت (اَوالَه): در موسم کوچ، عشایر در ایلراهها و روخانها با سرشاخههای درختان که برای شبمانیهای کوتاهمدت چندروزه در مسیر کوچ کاربرد داشته سکونت دارند و آثار تخریبی از آن برجای نمیماند. معمولاً پس از چند ماه سرشاخههای تشکیلدهندۀ اسکلت اواله خشک شده و بر روی زمین خواهند افتاد.
– ساخت مسکن عشایری در سکونتگاه علفچر: عشایر تالش در علفچرهای پاییزه و زمستانه با بهرهگیری از سرشاخههای درختان راش، بلوط و ممرز، در سطحی هموار یا در رأس یال فرعی کوهستان اقدام به ساخت سرپناه برای سکونت خانوادۀ خود میکند. به این مساکن ابتدایی، در اصطلاح «پارو» یا «پارگا» میگویند که بهصورت یک تونل به ارتفاع حداکثر دو متر، و طول حداکثر 6 متر مینمایند و سقف آن را با شاخ و برگ درختان پوشانده و سپس روی آن را با سیاهچادر و پلاستیک میپوشانند و در کف آن نمد یا موکت پهن کرده و برای مدت حضور در علفچر، آنجا سکنی میگزینند.
– ساخت سرپناه برای گله دامها: عشایر منطقۀ تالش در نزدیک سکونتگاه خود و بافاصلۀ اندکی از «پارگا»ی خود، اقدام به ساخت «پارگا» جهت استقرار دامها مینمایند که در سطحی شیبدار با همان معماری ساخت «پارگا»ی مسکونی خود میکند. سپس سقف آن را با پلاستیک و سیاهچادر میپوشانند.
– ساخت «گاچ پارو»: گاچ پارو بهصورت یک تونل در امتداد پاروی مسکونی در سطح شیبدار بنا میشود و بخش میانی جداکننده این دو فضا بهصورت دیوارهای چوبی سه قد که ارتفاع آن دوسوم ارتفاع پارو بوده که موجب حرکت گرمای بخش مسکونی به بخش نگهداری دام میشود و عموماً در آنجا برهها نگهداری میشوند.
– ساخت خانه با مصالح بومآورد: نظیر سنگ و کاهگل یا با معماری ذگالی (چوب و کاهگل) در مناطق ییلاقی که معمولاً در سطح شیبدار بوده و بخش شیبدار برای نگهداری دام کاربرد داشته و سقف آن را با پوشش لت (تختههای کوچک چوبی) میپوشانند.
– ساخت پارگا در مناطق مرتعی: عشایر در مراتع برای سکونت خانوادۀ خود، در مراتع از معماری اتاقکهای چوبی و کلبههای چوبی بهره میگیرند و سقف آن را با چوب و سیاهچادر میپوشانند ولی از ورقهای حلبی یا گالوانیزه به لحاظ انعکاس نور و ایجاد صدا در مواقع بارانی، استفاده نمیکنند.
تأمین علوفۀ موردنیاز دامها
– ذخیرهسازی پوشال گندمزارها برای مصرف گلۀ گوسفندان در زمستان.
– برداشت و ذخیرهسازی علوفۀ تولیدی در مراتع بهاری.
– ذخیرهسازی کاه و ساقه شالی برنج در انبارهای علوفه جهت تعلیف دام سنگین در زمستان.
– ذخیرهسازی انواع میوههای جنگلی نظیر سیب و گلابی جنگلی.
– ذخیرهسازی دانههای بلوط جهت تعلیف زمستانۀ دام.
– برداشت برگ درختان بلوط و ممرز و ذخیرهسازی آنها جهت تعلیف دام سنگین.
– ذخیرهسازی کرف جهت مصرف دام سبک در زمستان .
– تأمین علوفه برای دامهای سنگین و گوسفندان از بوتۀ گیاه خاس در صورت تداوم بارش برف سنگین.
– تأمین علوفۀ موردنیاز برهها از گیاهان انگلی درختان نظیر برگ سبز داردوست و دارواش.
– تأمین علوفه برای برهها از برگ گیاه جل در صورت نیاز و تداوم بارش برف.
باورداشتهای بومی در راستای حفاظت از منابع طبیعی و محیطزیست
– انتخاب دشتبان در فصل رویش بهار و مراقبت دشتبان از مراتع جهت پیشگیری از برداشت احتمالی علوفه و ورود خارج از فصل دامها به مراتع.
– اعمال قانون ممنوعیت چرای دام از مهر تا نیمۀ خرداد در مراتع.
– عدم برداشت علوفه مراتع در فصل بهار و پاییز.
– عدم برداشت علوفه از مراتع بوسیلۀ دستگاههای علفتراش به لحاظ ایجاد سروصدای ناهنجار در فصل زادآوری پرندگان و احتمال کفتراشی و ریشهکنی علوفه.
– عدم ایجاد سروصدا در هنگام چرای دام در عرصههای جنگلی در فصل بهار و پاییز.
– عدم انتخاب مسیر تردد گله در کریدورهای حرکتی جانوران حیاتوحش به جهت پیشگیری از رویارویی با جانوران وحشی.
– عدم حرکت و تردد گله درمسیر حرکتی مارالها و شوکاها به لحاظ عدم مواجهۀ سگان گله با این جانوران و ایجاد خطر توسط سگان گله برای آنان.
– عدم ایجاد آثار تراورسی متعدد در شیبهای فرسایشی.
– عدم تردد عمودی گلۀ گوسفندان از مسیرهای لغزشی در فصل بارندگی.
– برداشت برگ درختان بدون قطع تاج درخت که معمولاً چندین شاخۀ اصلی را در کنار سرشاخه اصلی محافظت میکنند.
– عدم افروختن آتش در مراتع و زیر بوتههای گیاهان مرتعی نظیر گون و …
– عدم استفاده از ورقهای گالوانیزه و براق در پوشش سقف مساکن عشایری به جهت پیشگیری از انعکاس نور خورشید در روز که موجب کوری موقت پرندگان دشتی و نیز تمرکز نور انعکاسی روی سطح مرتع و بروز حریق میشود.
– تلاش جهت عدم مواجهه با حیوانات وحشی نظیر خرس،گرگ، روباه و حتی پرندگان شکاری و عدم شکار آنها.
– دور ساختن حیواناتوحشی با استفاده از عوامل طبیعی در گوسفندسراها و مناطق سکونتگاهی، نظیر ساخت نمادهای سنگی مرتفع و هم قد انسان بالغ جهت ترساندن حیوانات.
– عدم دورریز پسماندهای غذایی و … در مناطق مختلف که موجب نزدیکی حیوانات وحشی به سکونتگاه عشایری شود.
– نزدیک نشدن به آشیانۀ پرندگان دشتی در فصل زادآوری و احترام قائل شدن اسطورهوار برای پرندگان دشتی آوازخوان.
– تأمین هیزم موردنیاز اجاق و بخاری مساکن از سرشاخۀ درختان ریشهکن شده در مناطق جنگلی.
– تأمین چوب موردنیاز برای افروختن تنور از سرشاخههای برداشت شده برای تعلیف دامها.
– بذرپاشی و کوددهی مراتع هنگام کوچ پاییزه از مرتع به ییلاق و عدم برداشت علوفه در پاییز جهت حفظ پوشش مطلوب خاک پیش از فرارسیدن فصل سرما.
– نصب آبشخورهای مخصوص بر روی چشمههای مراتع و حرکت دادن دامها در فواصل زمانی مناسب بهسمت آبشخور بهگونهای که جریان آب چشمه در آبشخور کم نشود.
– مدیریت تعداد دام در فصل خشکسالی و کم کردن تعداد دام به جهت مدیریت منابع علوفهای چراگاهها و مراتع.
– عدم تجاوز به حریم مراتع مُشاعی عشایر همجوار.
– عدم جابهجایی بینحوزهای آب چشمهها در مراتع و درههای منتهی به حوزههای مختلف.
– عدم ریشهکنی و برداشت تجاری گیاهان دارویی و پرکاربرد موردنیاز صنایع داروسازی یا عطاریها
پینوشت:
1- مجله صنوبر- سعید شفقتی چروده
از عمده اقدامات عشایر مناطق تالش در حفاظت از منابع طبیعی به مدیریت صحیح برداشت علوفه از مراتع و مدیریت چرای دام در مراتع و عرصههای جنگلی، مدیریت برداشت آب از چشمهها، کشتوکار در باغات و کشتزارها، مدیریت فصل کوچ عشایر و نحوۀ ساخت مساکن روستایی و عشایری موقت، همکاری در اجرای طرحهای آبخیزداری و آیشبندی خاک، مدیریت مراتع مُشاعی، تأمین علوفۀ موردنیاز دامها، جلوگیری از تخریب خاک و… میتوان اشاره کرد. نگارنده این مقاله «بامطالعۀ موردی دانش بومی عشایر تالشی، برخی از باورداشتهای آنان را به رشتۀ تحریر درآورده که در ادامه بهاختصار به آن پرداخته خواهد شد.»(1)
دانش بومی فصل کوچ
کوچ بهارۀ عشایر از علفچر زمستانه به سمت ییلاقات میانبند- عشایر با آغاز فصل بهار و از نیمههای فروردین با ترک علفچر (سکونتگاه زمستانۀ دامها) طی دو الی سه روز به سمت ییلاقات خود انجام میشود. بدینصورت که سکونتگاه خود را ترک کرده و با حرکت از مسیرهای ایلراهی و روخان به ییلاقات ارتفاع میانی با متوسط ارتفاع ۸۰۰ متر، کوچ نموده و به مدت دو ماه یعنی تا نیمۀ خرداد در ییلاق ماندگار خواهند بود و در این مدت از علوفه ذخیره شده در انبارها برای تعلیف دام سنگین و علوفههای تازه روئیده در دشتها برای تعلیف دام سبک بهره میبرند. یکی از اقدامات عشایر در بهرهبرداری از چمنزارهای دشتها، هدایت گلۀ دامها در هر روز به یک چمنزار بوده و در صورت پهناور بودن دشت، تنها بخشی از دشت را به مدت چند ساعت در روز مورد چرای دام خود قرار میدهند و در روزهای آتی مسیری دیگر را انتخاب میکنند تا چمنزار فرصت کافی برای بازسازی ذخیرۀ علوفهای را داشته باشد.
کوچ بهارۀ عشایر از ییلاقات میانبند به سمت مراتع پاییندست است. این فصل کوچ از نیمۀ خرداد آغاز شده و عشایر طی چند روز و بهصورت یکجا و با احتساب حق تقدم سکونتگاهی و طبق برنامۀ زمانبندی اعلامشده از طرف معتمدان ایل، حرکت میکنند و تا ارتفاع ۲۰۰۰ متری پیش میروند و در دامنۀ مراتع سکونتگاه موقت خود را برپا میکنند. عشایر تالش به مدت سه هفته و بعضاً یک ماه در دامنۀ مراتع مُشاعی خود مشغول گلهداری و تعلیف دام خواهند بود و همزمان در این مدت از طریق دشتبانهای ایلاتی خود، از وضعیت مراتع و بذردهی علوفه مطلع میشوند.
کوچ تابستانه با مراتع بالادست– عشایر مناطق تالش، قبل از کوچ تابستانۀ خود در هفتۀ اول تیرماه ابتدا علوفۀ پیرامون سکونتگاههای خود را بهوسیلۀ ادوات سنّتی نظیر داس، برداشت کرده و پس از خشک کردن، دستهبندی کرده و در انبارهای موقت ذخیرهسازی مینمایند. سپس عشایر از نیمههای تیرماه، با در نظر گرفتن حقّ تقدم، یکی پس از دیگری، دامهای خود را به مراتع بالادستی هدایت و خود در سکونتگاههای موقت مراتع، مستقر شده و گوسفندسرایی که عموماً از سنگچین تشکیل شده را ترمیم کرده و در ساعات ظهر گله را در آنجا نگهداری میکنند. عشایر پس از کوچ به سمت مراتع بالادست تا نیمههای شهریورماه، دیگر به سمت دامنههای مراتع بازنمیگردند تا در این مدت، علفزارهای دامنۀ مرتع، مجدداً سبز شوند و از آسیب به مرتع پیشگیری شود. عدم چرای دام در ساعات میانی ظهر تا عصرگاه در مراتع، توسط عشایر بهخوبی رعایت میشود چراکه علوفۀ موجود در مراتع در این ساعات بهدلیل گرمای محیطی زیاد، رطوبت خود را از دست داده و در صورت چرای دام، احتمال ریشهکنی علوفه و جابجایی خاک براثر تردد دامها و عوامل جوی وجود دارد که نتیجۀ آن چیزی جز خالی شدن مرتع از پوشش گیاهی نخواهد بود.
کوچ نیمۀ مرداد دامهای سنگین از مراتع بالادستی بهسمت ییلاقات میانبند- در نیمۀ تابستان، با کم شدن علوفه در مراتع، عشایر دامهای سنگین نظیر گاو، گاومیش و اسب را از مرتع خارج کرده و به سمت مناطق ییلاقی میانبند حرکت میدهند تا چرای دامهای سنگین و حتی تردد آنها در مراتع موجب تخریب مرتع و خاک نشود. دامهای سنگین در این فصل، با برگ سرشاخههای درختان ممرز و بلوط تعلیف میشوند و در پارهای از روز هم در دشتهای ییلاقی، مشغول به چرا میشوند.
کوچ عشایر از مراتع بالادستی به سمت دامنههای مراتع در نیمۀ شهریور- پس از بارش بارانهای فصلی تابستان و با خنک شدن هوا، عشایر تالش گلۀ دامهای خود را به دامنۀ مراتع کوچ داده و مراتع بالادستی و گدوک را ترک مینمایند تا مجالی برای رشد پاییزۀ علوفه فراهم شود، در این موقع در مسیرهایی که دچار آسیب و فرسایش شده باشند، اقداماتی مانند ایجاد پرچینهای کوتاهقامت و یا سنگچین جهت جلوگیری از رانش خاک انجام میدهند. همچنین با کود دهی بخشهای آسیبدیده، سعی میکنند تا چمن قابلتوجهی در آن بخشها سبز شود تا در برابر فرسایش خاک در فصل پاییز مقاوت کند. همچنین در این موسم، مردان عشایر در سکونتگاههای پاییزه و زمستانه برگ درختان بلوط و ممرز را جهت استفادۀ دامهای سنگین در فصل زمستان ذخیرهسازی میکنند. علاوه برآن، در شهریور عشایر برگ بوتههای کرف را بهصورت دستههای کوچک برداشت و ذخیره میکنند تا در فصل زمستان به مصرف گلۀ گوسفندان برسد.
کوچ پاییزه از مراتع بهسمت ییلاقات میانبند- از اواخر شهریور تا نیمههای مهرماه، تمامی عشایر مراتع و دامنۀ مراتع را ترک گفته و به سمت سکونتگاه پاییزۀ خود بازمیگردند و تا اواسط آبان ماه در آنجا باقی خواهند ماند.
کوچ به سمت علفچر پاییزه- علفچر پاییزه بخشهای جنوبی و غربی جنگلهای میانبند را شامل میشود که دارای علوفۀ مطلوب جهت تعلیف دام بوده و عشایر از نیمۀ آبان تا اواسط آذر را در آنجا سپری کرده و سپس با نزدیک شدن به فصل زادآوری گوسفندان، به سمت سکونتگاه زمستانه کوچ خواهند نمود.
کوچ به سکونتگاه زمستانه- در اواسط آذرماه عشایر دامهای خود را از جنگلهای مناطق علفچری پاییزه خارج نموده و به کوهپایهها و دامنههای نزدیک کوهپایه و جلگه کوچ میکند. در این سکونتگاه دامها با علوفههای کف جنگل تعلیف میشوند و با شروع فصل زادآوری گوسفندان و فرا رسیدن زمستان، با دارواش و داردوست تعلیف میشوند و در روزهای برفی با گیاه خاس و در برخی مواقع با کوئند (غلاف جوانه برگ درختان) و نیز کاه تعلیف میشوند. عشایر از اواسط آذرماه تا نیمۀ فروردین در سکونتگاه زمستانه حضور دارند.
دانش بومی ساخت مساکن عشایری سازگاربامحیطزیست
– ساخت سرپناه موقت (اَوالَه): در موسم کوچ، عشایر در ایلراهها و روخانها با سرشاخههای درختان که برای شبمانیهای کوتاهمدت چندروزه در مسیر کوچ کاربرد داشته سکونت دارند و آثار تخریبی از آن برجای نمیماند. معمولاً پس از چند ماه سرشاخههای تشکیلدهندۀ اسکلت اواله خشک شده و بر روی زمین خواهند افتاد.
– ساخت مسکن عشایری در سکونتگاه علفچر: عشایر تالش در علفچرهای پاییزه و زمستانه با بهرهگیری از سرشاخههای درختان راش، بلوط و ممرز، در سطحی هموار یا در رأس یال فرعی کوهستان اقدام به ساخت سرپناه برای سکونت خانوادۀ خود میکند. به این مساکن ابتدایی، در اصطلاح «پارو» یا «پارگا» میگویند که بهصورت یک تونل به ارتفاع حداکثر دو متر، و طول حداکثر 6 متر مینمایند و سقف آن را با شاخ و برگ درختان پوشانده و سپس روی آن را با سیاهچادر و پلاستیک میپوشانند و در کف آن نمد یا موکت پهن کرده و برای مدت حضور در علفچر، آنجا سکنی میگزینند.
– ساخت سرپناه برای گله دامها: عشایر منطقۀ تالش در نزدیک سکونتگاه خود و بافاصلۀ اندکی از «پارگا»ی خود، اقدام به ساخت «پارگا» جهت استقرار دامها مینمایند که در سطحی شیبدار با همان معماری ساخت «پارگا»ی مسکونی خود میکند. سپس سقف آن را با پلاستیک و سیاهچادر میپوشانند.
– ساخت «گاچ پارو»: گاچ پارو بهصورت یک تونل در امتداد پاروی مسکونی در سطح شیبدار بنا میشود و بخش میانی جداکننده این دو فضا بهصورت دیوارهای چوبی سه قد که ارتفاع آن دوسوم ارتفاع پارو بوده که موجب حرکت گرمای بخش مسکونی به بخش نگهداری دام میشود و عموماً در آنجا برهها نگهداری میشوند.
– ساخت خانه با مصالح بومآورد: نظیر سنگ و کاهگل یا با معماری ذگالی (چوب و کاهگل) در مناطق ییلاقی که معمولاً در سطح شیبدار بوده و بخش شیبدار برای نگهداری دام کاربرد داشته و سقف آن را با پوشش لت (تختههای کوچک چوبی) میپوشانند.
– ساخت پارگا در مناطق مرتعی: عشایر در مراتع برای سکونت خانوادۀ خود، در مراتع از معماری اتاقکهای چوبی و کلبههای چوبی بهره میگیرند و سقف آن را با چوب و سیاهچادر میپوشانند ولی از ورقهای حلبی یا گالوانیزه به لحاظ انعکاس نور و ایجاد صدا در مواقع بارانی، استفاده نمیکنند.
تأمین علوفۀ موردنیاز دامها
– ذخیرهسازی پوشال گندمزارها برای مصرف گلۀ گوسفندان در زمستان.
– برداشت و ذخیرهسازی علوفۀ تولیدی در مراتع بهاری.
– ذخیرهسازی کاه و ساقه شالی برنج در انبارهای علوفه جهت تعلیف دام سنگین در زمستان.
– ذخیرهسازی انواع میوههای جنگلی نظیر سیب و گلابی جنگلی.
– ذخیرهسازی دانههای بلوط جهت تعلیف زمستانۀ دام.
– برداشت برگ درختان بلوط و ممرز و ذخیرهسازی آنها جهت تعلیف دام سنگین.
– ذخیرهسازی کرف جهت مصرف دام سبک در زمستان .
– تأمین علوفه برای دامهای سنگین و گوسفندان از بوتۀ گیاه خاس در صورت تداوم بارش برف سنگین.
– تأمین علوفۀ موردنیاز برهها از گیاهان انگلی درختان نظیر برگ سبز داردوست و دارواش.
– تأمین علوفه برای برهها از برگ گیاه جل در صورت نیاز و تداوم بارش برف.
باورداشتهای بومی در راستای حفاظت از منابع طبیعی و محیطزیست
– انتخاب دشتبان در فصل رویش بهار و مراقبت دشتبان از مراتع جهت پیشگیری از برداشت احتمالی علوفه و ورود خارج از فصل دامها به مراتع.
– اعمال قانون ممنوعیت چرای دام از مهر تا نیمۀ خرداد در مراتع.
– عدم برداشت علوفه مراتع در فصل بهار و پاییز.
– عدم برداشت علوفه از مراتع بوسیلۀ دستگاههای علفتراش به لحاظ ایجاد سروصدای ناهنجار در فصل زادآوری پرندگان و احتمال کفتراشی و ریشهکنی علوفه.
– عدم ایجاد سروصدا در هنگام چرای دام در عرصههای جنگلی در فصل بهار و پاییز.
– عدم انتخاب مسیر تردد گله در کریدورهای حرکتی جانوران حیاتوحش به جهت پیشگیری از رویارویی با جانوران وحشی.
– عدم حرکت و تردد گله درمسیر حرکتی مارالها و شوکاها به لحاظ عدم مواجهۀ سگان گله با این جانوران و ایجاد خطر توسط سگان گله برای آنان.
– عدم ایجاد آثار تراورسی متعدد در شیبهای فرسایشی.
– عدم تردد عمودی گلۀ گوسفندان از مسیرهای لغزشی در فصل بارندگی.
– برداشت برگ درختان بدون قطع تاج درخت که معمولاً چندین شاخۀ اصلی را در کنار سرشاخه اصلی محافظت میکنند.
– عدم افروختن آتش در مراتع و زیر بوتههای گیاهان مرتعی نظیر گون و …
– عدم استفاده از ورقهای گالوانیزه و براق در پوشش سقف مساکن عشایری به جهت پیشگیری از انعکاس نور خورشید در روز که موجب کوری موقت پرندگان دشتی و نیز تمرکز نور انعکاسی روی سطح مرتع و بروز حریق میشود.
– تلاش جهت عدم مواجهه با حیوانات وحشی نظیر خرس،گرگ، روباه و حتی پرندگان شکاری و عدم شکار آنها.
– دور ساختن حیواناتوحشی با استفاده از عوامل طبیعی در گوسفندسراها و مناطق سکونتگاهی، نظیر ساخت نمادهای سنگی مرتفع و هم قد انسان بالغ جهت ترساندن حیوانات.
– عدم دورریز پسماندهای غذایی و … در مناطق مختلف که موجب نزدیکی حیوانات وحشی به سکونتگاه عشایری شود.
– نزدیک نشدن به آشیانۀ پرندگان دشتی در فصل زادآوری و احترام قائل شدن اسطورهوار برای پرندگان دشتی آوازخوان.
– تأمین هیزم موردنیاز اجاق و بخاری مساکن از سرشاخۀ درختان ریشهکن شده در مناطق جنگلی.
– تأمین چوب موردنیاز برای افروختن تنور از سرشاخههای برداشت شده برای تعلیف دامها.
– بذرپاشی و کوددهی مراتع هنگام کوچ پاییزه از مرتع به ییلاق و عدم برداشت علوفه در پاییز جهت حفظ پوشش مطلوب خاک پیش از فرارسیدن فصل سرما.
– نصب آبشخورهای مخصوص بر روی چشمههای مراتع و حرکت دادن دامها در فواصل زمانی مناسب بهسمت آبشخور بهگونهای که جریان آب چشمه در آبشخور کم نشود.
– مدیریت تعداد دام در فصل خشکسالی و کم کردن تعداد دام به جهت مدیریت منابع علوفهای چراگاهها و مراتع.
– عدم تجاوز به حریم مراتع مُشاعی عشایر همجوار.
– عدم جابهجایی بینحوزهای آب چشمهها در مراتع و درههای منتهی به حوزههای مختلف.
– عدم ریشهکنی و برداشت تجاری گیاهان دارویی و پرکاربرد موردنیاز صنایع داروسازی یا عطاریها
پینوشت:
1- مجله صنوبر- سعید شفقتی چروده
تیتر خبرها
تیترهای روزنامه
