بسیاری از کالاهای پلاستیکی متداول و دورریختنی، جایگزینهای مناسبی دارند
هر دقیقه یک کامیون پلاستیک!
شاید سوژه «لزوم کاهش مصرف پلاستیک» زیادی تکراری و کلیشهای به نظر برسد، اما واقعیت این است که از چنان اهمیتی برخوردار است که باید بارها و بارها در رسانهها این موضوع منعکس شود، اینکه بسیاری از کالاهای پلاستیکی که مصرف میکنیم ضروری نیستند. تا به حال به این فکر کردهاید که آیا واقعا برای نوشیدن به نِی پلاستیکی احتیاج دارید؟ نِی تنها یکی از این کالاهای یکبار مصرفِ غیرضروری است. نوبت پلاستیک که میشود فقط باید به اندازه نیاز مصرف کرد. بسیاری از کالاهای پلاستیکی متداول و دورریختنی جایگزینهای مناسبی دارند. شاید بد نباشد این بار پیش از مصرفِ یک کالای پلاستیکی از خود بپرسیم: «آیا به آن احتیاج دارم، آیا میتوانم از کالای دیگری استفاده کنم؟»
اگرچه هدف از معرفیِ کیسههای پلاستیکی، کاهش نیاز به پاکتهای کاغذی بود که برای تولید آنها بخشهایی از جنگلها قربانی میشدند اما اکنون این کیسهها به مثابه علاجی بدتر از بیماری به جان تمدّن ما افتادهاند. از چاله درآمدن و به چاه افتادن با استفاده از راه حلهای مهندسی، یکی از رایجترین اشتباههای بشر بوده است. بزرگترین خطای ما چشم پوشی از ضرورتِ اولویّتبندی در یافتن مطلوبات زندگی بوده؛ چراکه حرکت کورکورانه به سمت مصرف، بدون در نظر گرفتن تبعات آن، نه تنها مسیر سعادت مادّی نیست، بلکه مشکلات عدیدهای را پیشِ روی ما گذاشته و خواهد گذاشت. پلاستیک دهههاست که تبدیل به مشکلی بزرگ برای جهان کنونی شده است. در آغاز، این قابلیت شکلپذیری آن بود که بسیار مورد توجه قرار گرفت. این قابلیت که امکان استفاده از آن را در تولید محصولات گوناگونی میداد، در ترکیب با مقاومت و هزینه تولیدی بسیار پایین، توجهات بسیاری را به سمت خود جلب کرد. بنابراین تقریبا همه مردم جهان، روزانه درگیر استفاده از پلاستیک هستند. پرکاربردترین استفاده از آن در بستهبندی کالاهاست. حدود 25 درصد از کل پلاستیک مصرفی در جهان، صرف این موضوع میشود. اما میزان بازیافت و جمعآوری دوباره پلاستیک صرفشده برای این کار، بسیار اندک است. البته این هنوز بخش خوب ماجراست. بیش از یکسوم کل پلاستیک استفادهشده برای بستهبندی، اصلا وارد سیستم جمعآوری زباله در جهان نمیشود. یعنی این میزان پلاستیک، در طبیعت به حال خود رها میشوند.
کارشناسان معتقدند، در جهانی که مصرف پلاستیک اجتنابناپذیر شده هر یک از ما خواهناخواه گاهی مجبور به استفاده از پلاستیک هستیم، چرا که حذف کامل پلاستیک از زندگی روزمره کار یک روز و یک شب نیست و در اغلب موارد بازیافت پلاستیک نیز امکانپذیر نیست. دلیل اصلی این مسئله، این است که بسیاری از انواع پلاستیکهای یکبارمصرف که بهطور گستردهای برای بستهبندی و سایر کاربردها استفاده میشوند، قابل بازیافت نیستند. پلاستیکها حاوی پلیمرهایی هستند که پیوندهای شیمیایی غیرقابل برگشتی تشکیل میدهند و نمیتوان آنها را به صورت سازگار با محیط زیست و مقرونبهصرفه ذوب کرد یا شکل داد. پلاستیکهای مرکب چندلایه، کاغذ بستهبندی پوششدار و فیلمهای چسبناک در زندگی روزمره بهطور گستردهای استفاده میشوند، اما هیچکدام از آنها قابل بازیافت نیستند.
بسیاری از کالاهای پلاستیکی که مصرف میکنیم ضروری نیستند
درعین حال باید توجه کرد که بسیاری از کالاهای پلاستیکی که مصرف میکنیم ضروری نیستند. تا به حال به این فکر کردهاید که آیا واقعا برای نوشیدن به نِی پلاستیکی احتیاج دارید؟ نِی تنها یکی از این کالاهای یکبار مصرفِ غیرضروری است. نوبت پلاستیک که میشود فقط باید به اندازه نیاز مصرف کرد. بسیاری از کالاهای پلاستیکی متداول و دورریختنی جایگزینهای مناسبی دارند. شاید بد نباشد این بار پیش از مصرفِ یک کالای پلاستیکی از خود بپرسیم: «آیا به آن احتیاج دارم؟ آیا میتوانم از کالای دیگری استفاده کنم؟»
یکی از مهمترین عوامل تشدیدکننده مصرف کالاهای پلاستیکی عمرِ کوتاه استفاده از آنهاست. وقتی یک نِی را در مهمانی یا پیکنیک استفاده میکنیم آن را دور میاندازیم و شخص دومی هم نمیتواند از نِی ما استفاده کند. بعد از خرید خوراکیهایی که بستهبندی پلاستیکی دارند به محض باز کردن بستهبندی آن را دور میاندازیم و حتی متوجه تولید زباله نمیشویم.
بارها برای همه ما پیش آمده که هنگام خرید میوه و سبزیجات، هر یک از انواع میوه را در کیسههای پلاستیکیِ جداگانه ریختهایم تا وزنکردن جداگانه میوهها آسانتر شود و شاهد بودهایم که نفر روبهروی ما در صف، پس از بستهبندی هر یک از انواع میوه در کیسههای جداگانه، همه کیسهها را دوباره و برای اطمینان در کیسه پلاستیکی بزرگتری قرار داده تا حمل آن آسانتر شود. این تجربه روزمره و مصرف این مقدار پلاستیک عادی نیست، هر چند شاید عادی به نظر برسد.
هرچقدر رفاه زندگی بشر در سالهای اخیر بیشتر شده پلاستیک نقش مؤثرتری در زندگی روزمره انسانها ایفا کرده است، اما پیشبینی میشود که محیط زیست در آینده به سختی بتواند جان سالم از آلودگیهای زبالههای پلاستیکی به در ببرد.
بر اساس پژوهش مجمع جهانی اقتصاد که در ابتدای سال ۲۰۱۶ میلادی منتشر شد، در هر دقیقه معادل یک کامیونِ زباله پلاستیک در آب اقیانوسها رها میشود. اگر به همین روند ادامه دهیم این رقم به دو کامیون در سال ۲۰۳۰ و چهار کامیون در سال ۲۰۵۰ افزایش پیدا خواهد کرد. این به این معناست که با این روند در سال ۲۰۵۰ وزن پلاستیک موجود در اقیانوسهای جهان از وزن ماهیهای موجود در آن بیشتر خواهد بود. بر اساس این پژوهش تنها ۱۴ درصد از پلاستیک مورد استفاده برای بستهبندی کالاها در جهان برای بازیافت جمعآوری میشوند و تنها ۲ درصد از آن برای بستهبندی، دوباره مورد استفاده قرار میگیرد.
بسیاری از جانوران دریایی نمیتوانند اشیای پلاستیکی و غذا را از یکدیگر تشخیص دهند
مطابق تحقیقات انجامشده، بیشتر پلاستیکها از جنس بادوام هستند و صدها سال طول میکشد تا به خودی خود تجزیه شوند. قیمت ارزان و استحکام کیسههای پلاستیکی برای حمل یا بستهبندی اجناس مختلف، علت اصلی میل انسانها به استفاده از پلاستیک عنوان میشود. ناگفته نماند که همین کیسههای پلاستیکی به دلیل مصرف روزانه و عمومیشان، تقریبا یکبارمصرف هستند و به سرعت تبدیل به زبالههایی میشوند که گاه غیرقابل بازیافت بوده و مشکلات محیط زیستی فراوانی را به بار میآورند.
«بسیاری از جانوران دریایی نمیتوانند اشیای پلاستیکی و غذا را از یکدیگر تشخیص دهند. جانورانی که به اشتباه اشیای پلاستیکی را میبلعند غالبا از گرسنگی جانشان را از دست میدهند چرا که پلاستیک نه تنها هضم نمیشود، بلکه حجم معده آنها را پر کرده و باعث میشود نتوانند غذای واقعیشان را بخورند. پرندگان و بهخصوص لاکپشتهای دریایی ممکن است در زائدههای پلاستیکی برای مدتها گیر کرده و این باعث اختلال در رشد و همینطور حرکت آنها شود. اگر هیچیک از این موارد اتفاق نیفتد و جانوران دریایی قابلیت کامل تشخیص زبالههای پلاستیکی را داشته باشند، باز هم وجود این زبالهها در آب اقیانوسها مضر است. تجزیه پلاستیک به مرور زمان آن را به چنان ذرات ریزی تبدیل میکند که بعد از وارد شدن به جریان خون جانوران دریایی حتی ممکن است به سفره ما و شما راه پیدا کند.»(1)
تصور عمومی بر این است که پلاستیکهای مورد استفاده در زندگی روزمره بسیار با ثبات هستند. اما یافتههای پژوهشی حاکی از این است که پلاستیک رها شده در اقیانوس تحت تأثیر آب، آفتاب و عوامل زیستمحیطیِ دیگر تجزیه میشود و سبب آلودگی زیستمحیطی دیگری است که بشر را تا به آینده همراهی خواهد کرد. این فرآیند تجزیه منجر به انتشار ذراتی در آب میشود که در محدوده
میلیگرم قابل رصد هستند. بیسفنول اِی و پیاِس اولیگومر موادی هستند که انتشارشان پس از تجزیه پلاستیک اسباب نگرانی پژوهشگران را فراهم آوردهاند. این مواد شیمیایی باعث اختلال در عملکرد هورمونها و فرآیند تولید مثل حیوانات آبزی میشوند.
علاوه بر این، تولید پلاستیک شامل مجموعه وسیعی از ترکیبات شیمیایی مختلف است که بسیاری از آنها به عنوان مواد خطرناک شناخته میشوند. بسیاری از مطالعات نشان میدهند که مواد شیمیایی مضر میتوانند طی فرآیندهای بازیافت در پلاستیکها تجمع یابند. بهویژه زمانی که پلاستیک بازیافتی برای بستهبندی مواد غذایی استفاده میشود، نگرانیهایی در مورد انتقال مواد شیمیایی خطرناک به غذا وجود دارد.
ردپای بزرگترین کاربرد پلاستیک در صنایع بستهبندی
«شاید کمتر کسی بداند که هر بطری پلاستیکی برای تجزیهشدن به ۴۵۰ سال زمان نیاز دارد و حتی این تجزیه به معنای از بین رفتن کامل پلاستیک نیست. طی این فرآیند، پلاستیکِ رهاشده در آب اقیانوسها به ذرات ریزی تبدیل میشود که با چشم نامسلح دیده نمیشوند. بیشتر انواع پلاستیک بهصورت طبیعی تجزیه نمیشوند. چوب، گیاهان یا ضایعات غذایی بعد از دفن تحت تأثیر فرآیند «زیستفروسایی» تجزیه میشوند. ساده بگوییم: آنها تحت تأثیر باکتریِ موجود در خاک به ترکیباتی سودمند تبدیل میشوند. اما این باکتریها رابطه خوبی با پلاستیک ندارند و یکی از دلایل علاقه شدید ما به پلاستیک همین مقاومت در برابر تجزیهپذیری است که کیسههای پلاستیکی را به گزینه مناسبی برای نگهداری مواد غذایی تبدیل میکند.»(2)
به گزارش مجمع جهانی اقتصاد، ردپای بزرگترین کاربرد پلاستیک را میتوان در صنایع بستهبندی جستوجو کرد. بستهبندی پلاستیکی به تنهایی ۲۶ درصد از حجم مصرف جهانی پلاستیک را شامل میشود. مسلما این نوع بستهبندی مزایایی دارد که آن را تا این اندازه محبوب کرده است. کاهش هدر رفتن مواد غذایی به واسطه افزایش عمر مفید آن و کاهش مصرف سوخت به واسطه سبکی پلاستیک و تسهیل فرآیند حمل و نقل از جمله مزایای آن هستند. نزدیک به ۹۰ درصد از تولید جهانی پلاستیک با استفاده از سوختهای فسیلی صورت میپذیرد. ۶ درصد از نفت مصرفی سالانه جهان به تولید پلاستیک اختصاص یافته که برابر با میزان جهانیِ نفت مصرفیِ بخش حمل و نقل هوایی است. با ادامه این روندِ رو به افزایش مصرف جهانی پلاستیک این رقم در سال ۲۰۵۰ به ۲۰ درصد خواهد رسید. این آمار و ارقام حاکی از آناند که پلاستیک به رغم مزایای انکارناشدنیاش در رابطه با بهبود بهرهوری از منابع، یکی از عوامل مسلم افزایش تولید گازهای گلخانهای است.
این درحالی است که آنچه کمتر راجع به آن صحبت شده، تأثیر روندِ رو به رشد تولید پلاستیک و در کل، مشتقات مواد پتروشیمی، بر بحران گرمایش زمین است. برای درکِ بهترِ نقشِ پلاستیک در این بحران، باید به پرسشهایی از این قبیل پاسخ داد: چرا از این مواد استفاده میکنیم؟ بیشترین میزانِ رشدِ نیاز به مشتقات پلاستیک را در چه صنایعی شاهد بودهایم؟
کجا و به چه منظور از پلاستیک استفاده میکنیم؟
برای پاسخ به این پرسش باید توضیح داد که چرخه زندگیِ پلاستیک (که شامل نایلون، پلیاِستِر، پلیمِید، پیویسی و… میشود) از نفت خام و گاز آغاز شده، و در نهایت به مکانهایی دور از چشم ختم میشود. صنایع پتروشیمی، علاوه بر پلاستیک و مشتقات آن، محصولاتی مانند کودهای شیمیایی و سموم دفع آفات را نیز ارائه میدهند. تنوع خیرهکننده محصولات پتروشیمی و مشتقات پلاستیک باعث شده که این مواد در بخشهای زیادی از زندگی (محصولات الکترونیکی، وسایل نقلیه، پوشاک، بسته بندیهای غذایی، ساختمانها، کشاورزی و غیره) ریشه دوانده و استفاده از آنها رو به رشد باشد.
«گسترش استفاده از پلاستیک در صنعت خودروسازی به دلیل سبک بودن این ماده است، که به کاهش مصرف سوخت کمک میکند. در بخش ساخت و ساز، خصوصیاتی همچون ضد زنگ بودن، مقاومت و عایق حرارتی بودنِ پلاستیک، سبب گسترش استفاده از آن شده است. از این رو، بخشی از گسترشِ مصرفِ این ماده، به کاهش مصرفِ انرژی کمک کرده است. امّا در صنعت تولید پوشاک و بسته بندی مواد غذایی، واقعیّت کمی نگران کننده است.»(3)
بخش قابل توجهی از مصرف کنندگان، اطلاع دقیقی از مبدأ موادی که برای تولید لباسهایشان به کار رفته است، ندارند. پلیاِستر، پلیمید، نایلون، و… همه الیافی مصنوعی هستند که در دسته بندیِ اطلسِ پلاستیک، از مشتقات پلاستیک محسوب شده، و تولید آنها (فرآیندی که طیِ آن مقدار زیادی انرژی و هزاران نوع مادّه شیمیایی مصرف میشود) وابسته به نفت، گاز و صنایع پتروشیمی است.
پیوند صنعت پوشاک و صنایع پتروشیمی، و ارتباط این دو با گازهای گلخانهای
«صنعت پوشاک سالانه ۶۲ میلیون تُن پلاستیک از مجموعِ ۴۳۸ میلیون تُن نیاز جهانی را به خود اختصاص میدهد. طبق گزارش اطلس پلاستیک، در سال ۲۰۱۷ چیزی در حدود ۷۰ درصد کل الیاف، طی فرآیندهایی تولید شدهاند که به نحوی نیازمند استفاده از مواد شیمیایی بوده است. در این بین پلیاِستر (یکی از مشتقات پلاستیک) با سهم ۸۰ درصد، رتبه اول را به خود اختصاص داده است. حجم تولید پلیاِستر از مرز ۵۳ میلیون تُن در سال گذشته، و هم اینک در حال رشد است. امّا تولید این مواد چه خطراتی برای محیط زیست داشته و چه تأثیری بر فرآیند تغییر اقلیم میگذارد؟»(4)
افزایش توانایی تولید، افزایش توانایی صنعت حمل و نقل و به تبعِ آن افزایش حجم تجارت جهانی، پایین بودن هزینه کارگر در کشورهای جهان سوم، و نیز اشباع ناپذیری نیاز ما به مُدهای جدید لباس، همه دست به دست هم دادهاند که انقلابی در صنعت پوشاک رخ دهد. طولِ زمانِ دورههای فصلی لباس (نوعی از لباس که برای یک فصل مناسب تلقی میشود) از ۶ ماه، به حدود یک هفته کاهش پیدا کرده است. این بدین معناست که در کشورهای پیشرفته، خرید لباس اکنون به جای هر 6 ماه یک بار، به صورت هفتگی انجام میشود. این در حالیست که تولیدِ الیاف مصنوعی برای برآورده کردن نیاز تمدّن ما به پوشاک و مُد هفتگی، سالانه ۷۰۶ میلیارد کیلوگرم دیاکسید کربن را وارد جو زمین میکند؛ چیزی برابر با آلودگی سالانه ۱۴۹ میلیون خودرو، یا کربن ذخیره شده در ۲۳۴میلیون هکتار جنگل!
چه باید کرد؟
تنها راه در دسترس مقابله با این وضعیت، تشویق مردم به کاهش استفاده از پلاستیک است و مهمتر از همه فرهنگسازی برای استفاده از مواد تجدیدپذیر برای حمل کالا یا بستهبندی آن است. البته علاج این مشکل را نه در آستین اقتصاددانان میتوان جست ، و نه در آستین مهندسان. ضروریات زندگی در رفاه را باید به واسطه بازکاوی ارزشها، در هر آنچه که بسترسازِ ۱۰ هزار سال تمدنِ شکوفا بوده جُست. امید بستن به فنآوریهایی که هنوز وجود ندارند (تمام انواع پلاستیک قابل بازیافت نیستند) و یا چشم انتظار ماندن برای گسترش فنآوریهایی که اکنون در دسترس همگان نیستند (تمام انواع قابل بازیافت پلاستیک، عملا بازیافت نمیشوند) برای بازیافتِ پسماندهایِ مصرفهایِ غیر ضروریِ ما، شانه خالی کردن از زیرِ بارِ مسئولیتِ انسانیِ ماست؛ مسئولیتی که شاید به ما آموزش داده نشده، امّا غیر قابل انکار است: حفاظت از محیط زیستی که نه متعلق به یک گروه، نه متعلق به یک کشور، و نه متعلق به یک نسل، بلکه سرمایهای با ارزش و حسّاس، و از جمله حقوق اساسی همه جهانیان است.
پینوشتها:
1-حسام میثاقی-اقیانوسی سرشار از پلاستیک
2-حسام میثاقی- اقیانوسی سرشار از پلاستیک
3- بهروز شاکری فرد ،کارشناس ارشد اقتصاد بینالملل است
4- بهروز شاکری فرد، کارشناس ارشد اقتصاد بینالملل است
اگرچه هدف از معرفیِ کیسههای پلاستیکی، کاهش نیاز به پاکتهای کاغذی بود که برای تولید آنها بخشهایی از جنگلها قربانی میشدند اما اکنون این کیسهها به مثابه علاجی بدتر از بیماری به جان تمدّن ما افتادهاند. از چاله درآمدن و به چاه افتادن با استفاده از راه حلهای مهندسی، یکی از رایجترین اشتباههای بشر بوده است. بزرگترین خطای ما چشم پوشی از ضرورتِ اولویّتبندی در یافتن مطلوبات زندگی بوده؛ چراکه حرکت کورکورانه به سمت مصرف، بدون در نظر گرفتن تبعات آن، نه تنها مسیر سعادت مادّی نیست، بلکه مشکلات عدیدهای را پیشِ روی ما گذاشته و خواهد گذاشت. پلاستیک دهههاست که تبدیل به مشکلی بزرگ برای جهان کنونی شده است. در آغاز، این قابلیت شکلپذیری آن بود که بسیار مورد توجه قرار گرفت. این قابلیت که امکان استفاده از آن را در تولید محصولات گوناگونی میداد، در ترکیب با مقاومت و هزینه تولیدی بسیار پایین، توجهات بسیاری را به سمت خود جلب کرد. بنابراین تقریبا همه مردم جهان، روزانه درگیر استفاده از پلاستیک هستند. پرکاربردترین استفاده از آن در بستهبندی کالاهاست. حدود 25 درصد از کل پلاستیک مصرفی در جهان، صرف این موضوع میشود. اما میزان بازیافت و جمعآوری دوباره پلاستیک صرفشده برای این کار، بسیار اندک است. البته این هنوز بخش خوب ماجراست. بیش از یکسوم کل پلاستیک استفادهشده برای بستهبندی، اصلا وارد سیستم جمعآوری زباله در جهان نمیشود. یعنی این میزان پلاستیک، در طبیعت به حال خود رها میشوند.
کارشناسان معتقدند، در جهانی که مصرف پلاستیک اجتنابناپذیر شده هر یک از ما خواهناخواه گاهی مجبور به استفاده از پلاستیک هستیم، چرا که حذف کامل پلاستیک از زندگی روزمره کار یک روز و یک شب نیست و در اغلب موارد بازیافت پلاستیک نیز امکانپذیر نیست. دلیل اصلی این مسئله، این است که بسیاری از انواع پلاستیکهای یکبارمصرف که بهطور گستردهای برای بستهبندی و سایر کاربردها استفاده میشوند، قابل بازیافت نیستند. پلاستیکها حاوی پلیمرهایی هستند که پیوندهای شیمیایی غیرقابل برگشتی تشکیل میدهند و نمیتوان آنها را به صورت سازگار با محیط زیست و مقرونبهصرفه ذوب کرد یا شکل داد. پلاستیکهای مرکب چندلایه، کاغذ بستهبندی پوششدار و فیلمهای چسبناک در زندگی روزمره بهطور گستردهای استفاده میشوند، اما هیچکدام از آنها قابل بازیافت نیستند.
بسیاری از کالاهای پلاستیکی که مصرف میکنیم ضروری نیستند
درعین حال باید توجه کرد که بسیاری از کالاهای پلاستیکی که مصرف میکنیم ضروری نیستند. تا به حال به این فکر کردهاید که آیا واقعا برای نوشیدن به نِی پلاستیکی احتیاج دارید؟ نِی تنها یکی از این کالاهای یکبار مصرفِ غیرضروری است. نوبت پلاستیک که میشود فقط باید به اندازه نیاز مصرف کرد. بسیاری از کالاهای پلاستیکی متداول و دورریختنی جایگزینهای مناسبی دارند. شاید بد نباشد این بار پیش از مصرفِ یک کالای پلاستیکی از خود بپرسیم: «آیا به آن احتیاج دارم؟ آیا میتوانم از کالای دیگری استفاده کنم؟»
یکی از مهمترین عوامل تشدیدکننده مصرف کالاهای پلاستیکی عمرِ کوتاه استفاده از آنهاست. وقتی یک نِی را در مهمانی یا پیکنیک استفاده میکنیم آن را دور میاندازیم و شخص دومی هم نمیتواند از نِی ما استفاده کند. بعد از خرید خوراکیهایی که بستهبندی پلاستیکی دارند به محض باز کردن بستهبندی آن را دور میاندازیم و حتی متوجه تولید زباله نمیشویم.
بارها برای همه ما پیش آمده که هنگام خرید میوه و سبزیجات، هر یک از انواع میوه را در کیسههای پلاستیکیِ جداگانه ریختهایم تا وزنکردن جداگانه میوهها آسانتر شود و شاهد بودهایم که نفر روبهروی ما در صف، پس از بستهبندی هر یک از انواع میوه در کیسههای جداگانه، همه کیسهها را دوباره و برای اطمینان در کیسه پلاستیکی بزرگتری قرار داده تا حمل آن آسانتر شود. این تجربه روزمره و مصرف این مقدار پلاستیک عادی نیست، هر چند شاید عادی به نظر برسد.
هرچقدر رفاه زندگی بشر در سالهای اخیر بیشتر شده پلاستیک نقش مؤثرتری در زندگی روزمره انسانها ایفا کرده است، اما پیشبینی میشود که محیط زیست در آینده به سختی بتواند جان سالم از آلودگیهای زبالههای پلاستیکی به در ببرد.
بر اساس پژوهش مجمع جهانی اقتصاد که در ابتدای سال ۲۰۱۶ میلادی منتشر شد، در هر دقیقه معادل یک کامیونِ زباله پلاستیک در آب اقیانوسها رها میشود. اگر به همین روند ادامه دهیم این رقم به دو کامیون در سال ۲۰۳۰ و چهار کامیون در سال ۲۰۵۰ افزایش پیدا خواهد کرد. این به این معناست که با این روند در سال ۲۰۵۰ وزن پلاستیک موجود در اقیانوسهای جهان از وزن ماهیهای موجود در آن بیشتر خواهد بود. بر اساس این پژوهش تنها ۱۴ درصد از پلاستیک مورد استفاده برای بستهبندی کالاها در جهان برای بازیافت جمعآوری میشوند و تنها ۲ درصد از آن برای بستهبندی، دوباره مورد استفاده قرار میگیرد.
بسیاری از جانوران دریایی نمیتوانند اشیای پلاستیکی و غذا را از یکدیگر تشخیص دهند
مطابق تحقیقات انجامشده، بیشتر پلاستیکها از جنس بادوام هستند و صدها سال طول میکشد تا به خودی خود تجزیه شوند. قیمت ارزان و استحکام کیسههای پلاستیکی برای حمل یا بستهبندی اجناس مختلف، علت اصلی میل انسانها به استفاده از پلاستیک عنوان میشود. ناگفته نماند که همین کیسههای پلاستیکی به دلیل مصرف روزانه و عمومیشان، تقریبا یکبارمصرف هستند و به سرعت تبدیل به زبالههایی میشوند که گاه غیرقابل بازیافت بوده و مشکلات محیط زیستی فراوانی را به بار میآورند.
«بسیاری از جانوران دریایی نمیتوانند اشیای پلاستیکی و غذا را از یکدیگر تشخیص دهند. جانورانی که به اشتباه اشیای پلاستیکی را میبلعند غالبا از گرسنگی جانشان را از دست میدهند چرا که پلاستیک نه تنها هضم نمیشود، بلکه حجم معده آنها را پر کرده و باعث میشود نتوانند غذای واقعیشان را بخورند. پرندگان و بهخصوص لاکپشتهای دریایی ممکن است در زائدههای پلاستیکی برای مدتها گیر کرده و این باعث اختلال در رشد و همینطور حرکت آنها شود. اگر هیچیک از این موارد اتفاق نیفتد و جانوران دریایی قابلیت کامل تشخیص زبالههای پلاستیکی را داشته باشند، باز هم وجود این زبالهها در آب اقیانوسها مضر است. تجزیه پلاستیک به مرور زمان آن را به چنان ذرات ریزی تبدیل میکند که بعد از وارد شدن به جریان خون جانوران دریایی حتی ممکن است به سفره ما و شما راه پیدا کند.»(1)
تصور عمومی بر این است که پلاستیکهای مورد استفاده در زندگی روزمره بسیار با ثبات هستند. اما یافتههای پژوهشی حاکی از این است که پلاستیک رها شده در اقیانوس تحت تأثیر آب، آفتاب و عوامل زیستمحیطیِ دیگر تجزیه میشود و سبب آلودگی زیستمحیطی دیگری است که بشر را تا به آینده همراهی خواهد کرد. این فرآیند تجزیه منجر به انتشار ذراتی در آب میشود که در محدوده
میلیگرم قابل رصد هستند. بیسفنول اِی و پیاِس اولیگومر موادی هستند که انتشارشان پس از تجزیه پلاستیک اسباب نگرانی پژوهشگران را فراهم آوردهاند. این مواد شیمیایی باعث اختلال در عملکرد هورمونها و فرآیند تولید مثل حیوانات آبزی میشوند.
علاوه بر این، تولید پلاستیک شامل مجموعه وسیعی از ترکیبات شیمیایی مختلف است که بسیاری از آنها به عنوان مواد خطرناک شناخته میشوند. بسیاری از مطالعات نشان میدهند که مواد شیمیایی مضر میتوانند طی فرآیندهای بازیافت در پلاستیکها تجمع یابند. بهویژه زمانی که پلاستیک بازیافتی برای بستهبندی مواد غذایی استفاده میشود، نگرانیهایی در مورد انتقال مواد شیمیایی خطرناک به غذا وجود دارد.
ردپای بزرگترین کاربرد پلاستیک در صنایع بستهبندی
«شاید کمتر کسی بداند که هر بطری پلاستیکی برای تجزیهشدن به ۴۵۰ سال زمان نیاز دارد و حتی این تجزیه به معنای از بین رفتن کامل پلاستیک نیست. طی این فرآیند، پلاستیکِ رهاشده در آب اقیانوسها به ذرات ریزی تبدیل میشود که با چشم نامسلح دیده نمیشوند. بیشتر انواع پلاستیک بهصورت طبیعی تجزیه نمیشوند. چوب، گیاهان یا ضایعات غذایی بعد از دفن تحت تأثیر فرآیند «زیستفروسایی» تجزیه میشوند. ساده بگوییم: آنها تحت تأثیر باکتریِ موجود در خاک به ترکیباتی سودمند تبدیل میشوند. اما این باکتریها رابطه خوبی با پلاستیک ندارند و یکی از دلایل علاقه شدید ما به پلاستیک همین مقاومت در برابر تجزیهپذیری است که کیسههای پلاستیکی را به گزینه مناسبی برای نگهداری مواد غذایی تبدیل میکند.»(2)
به گزارش مجمع جهانی اقتصاد، ردپای بزرگترین کاربرد پلاستیک را میتوان در صنایع بستهبندی جستوجو کرد. بستهبندی پلاستیکی به تنهایی ۲۶ درصد از حجم مصرف جهانی پلاستیک را شامل میشود. مسلما این نوع بستهبندی مزایایی دارد که آن را تا این اندازه محبوب کرده است. کاهش هدر رفتن مواد غذایی به واسطه افزایش عمر مفید آن و کاهش مصرف سوخت به واسطه سبکی پلاستیک و تسهیل فرآیند حمل و نقل از جمله مزایای آن هستند. نزدیک به ۹۰ درصد از تولید جهانی پلاستیک با استفاده از سوختهای فسیلی صورت میپذیرد. ۶ درصد از نفت مصرفی سالانه جهان به تولید پلاستیک اختصاص یافته که برابر با میزان جهانیِ نفت مصرفیِ بخش حمل و نقل هوایی است. با ادامه این روندِ رو به افزایش مصرف جهانی پلاستیک این رقم در سال ۲۰۵۰ به ۲۰ درصد خواهد رسید. این آمار و ارقام حاکی از آناند که پلاستیک به رغم مزایای انکارناشدنیاش در رابطه با بهبود بهرهوری از منابع، یکی از عوامل مسلم افزایش تولید گازهای گلخانهای است.
این درحالی است که آنچه کمتر راجع به آن صحبت شده، تأثیر روندِ رو به رشد تولید پلاستیک و در کل، مشتقات مواد پتروشیمی، بر بحران گرمایش زمین است. برای درکِ بهترِ نقشِ پلاستیک در این بحران، باید به پرسشهایی از این قبیل پاسخ داد: چرا از این مواد استفاده میکنیم؟ بیشترین میزانِ رشدِ نیاز به مشتقات پلاستیک را در چه صنایعی شاهد بودهایم؟
کجا و به چه منظور از پلاستیک استفاده میکنیم؟
برای پاسخ به این پرسش باید توضیح داد که چرخه زندگیِ پلاستیک (که شامل نایلون، پلیاِستِر، پلیمِید، پیویسی و… میشود) از نفت خام و گاز آغاز شده، و در نهایت به مکانهایی دور از چشم ختم میشود. صنایع پتروشیمی، علاوه بر پلاستیک و مشتقات آن، محصولاتی مانند کودهای شیمیایی و سموم دفع آفات را نیز ارائه میدهند. تنوع خیرهکننده محصولات پتروشیمی و مشتقات پلاستیک باعث شده که این مواد در بخشهای زیادی از زندگی (محصولات الکترونیکی، وسایل نقلیه، پوشاک، بسته بندیهای غذایی، ساختمانها، کشاورزی و غیره) ریشه دوانده و استفاده از آنها رو به رشد باشد.
«گسترش استفاده از پلاستیک در صنعت خودروسازی به دلیل سبک بودن این ماده است، که به کاهش مصرف سوخت کمک میکند. در بخش ساخت و ساز، خصوصیاتی همچون ضد زنگ بودن، مقاومت و عایق حرارتی بودنِ پلاستیک، سبب گسترش استفاده از آن شده است. از این رو، بخشی از گسترشِ مصرفِ این ماده، به کاهش مصرفِ انرژی کمک کرده است. امّا در صنعت تولید پوشاک و بسته بندی مواد غذایی، واقعیّت کمی نگران کننده است.»(3)
بخش قابل توجهی از مصرف کنندگان، اطلاع دقیقی از مبدأ موادی که برای تولید لباسهایشان به کار رفته است، ندارند. پلیاِستر، پلیمید، نایلون، و… همه الیافی مصنوعی هستند که در دسته بندیِ اطلسِ پلاستیک، از مشتقات پلاستیک محسوب شده، و تولید آنها (فرآیندی که طیِ آن مقدار زیادی انرژی و هزاران نوع مادّه شیمیایی مصرف میشود) وابسته به نفت، گاز و صنایع پتروشیمی است.
پیوند صنعت پوشاک و صنایع پتروشیمی، و ارتباط این دو با گازهای گلخانهای
«صنعت پوشاک سالانه ۶۲ میلیون تُن پلاستیک از مجموعِ ۴۳۸ میلیون تُن نیاز جهانی را به خود اختصاص میدهد. طبق گزارش اطلس پلاستیک، در سال ۲۰۱۷ چیزی در حدود ۷۰ درصد کل الیاف، طی فرآیندهایی تولید شدهاند که به نحوی نیازمند استفاده از مواد شیمیایی بوده است. در این بین پلیاِستر (یکی از مشتقات پلاستیک) با سهم ۸۰ درصد، رتبه اول را به خود اختصاص داده است. حجم تولید پلیاِستر از مرز ۵۳ میلیون تُن در سال گذشته، و هم اینک در حال رشد است. امّا تولید این مواد چه خطراتی برای محیط زیست داشته و چه تأثیری بر فرآیند تغییر اقلیم میگذارد؟»(4)
افزایش توانایی تولید، افزایش توانایی صنعت حمل و نقل و به تبعِ آن افزایش حجم تجارت جهانی، پایین بودن هزینه کارگر در کشورهای جهان سوم، و نیز اشباع ناپذیری نیاز ما به مُدهای جدید لباس، همه دست به دست هم دادهاند که انقلابی در صنعت پوشاک رخ دهد. طولِ زمانِ دورههای فصلی لباس (نوعی از لباس که برای یک فصل مناسب تلقی میشود) از ۶ ماه، به حدود یک هفته کاهش پیدا کرده است. این بدین معناست که در کشورهای پیشرفته، خرید لباس اکنون به جای هر 6 ماه یک بار، به صورت هفتگی انجام میشود. این در حالیست که تولیدِ الیاف مصنوعی برای برآورده کردن نیاز تمدّن ما به پوشاک و مُد هفتگی، سالانه ۷۰۶ میلیارد کیلوگرم دیاکسید کربن را وارد جو زمین میکند؛ چیزی برابر با آلودگی سالانه ۱۴۹ میلیون خودرو، یا کربن ذخیره شده در ۲۳۴میلیون هکتار جنگل!
چه باید کرد؟
تنها راه در دسترس مقابله با این وضعیت، تشویق مردم به کاهش استفاده از پلاستیک است و مهمتر از همه فرهنگسازی برای استفاده از مواد تجدیدپذیر برای حمل کالا یا بستهبندی آن است. البته علاج این مشکل را نه در آستین اقتصاددانان میتوان جست ، و نه در آستین مهندسان. ضروریات زندگی در رفاه را باید به واسطه بازکاوی ارزشها، در هر آنچه که بسترسازِ ۱۰ هزار سال تمدنِ شکوفا بوده جُست. امید بستن به فنآوریهایی که هنوز وجود ندارند (تمام انواع پلاستیک قابل بازیافت نیستند) و یا چشم انتظار ماندن برای گسترش فنآوریهایی که اکنون در دسترس همگان نیستند (تمام انواع قابل بازیافت پلاستیک، عملا بازیافت نمیشوند) برای بازیافتِ پسماندهایِ مصرفهایِ غیر ضروریِ ما، شانه خالی کردن از زیرِ بارِ مسئولیتِ انسانیِ ماست؛ مسئولیتی که شاید به ما آموزش داده نشده، امّا غیر قابل انکار است: حفاظت از محیط زیستی که نه متعلق به یک گروه، نه متعلق به یک کشور، و نه متعلق به یک نسل، بلکه سرمایهای با ارزش و حسّاس، و از جمله حقوق اساسی همه جهانیان است.
پینوشتها:
1-حسام میثاقی-اقیانوسی سرشار از پلاستیک
2-حسام میثاقی- اقیانوسی سرشار از پلاستیک
3- بهروز شاکری فرد ،کارشناس ارشد اقتصاد بینالملل است
4- بهروز شاکری فرد، کارشناس ارشد اقتصاد بینالملل است
