منشأ آلودگی هوا در هاله ای از غبار
گروه اجتماعی- حسن طباطبایی
آلودگی هوا راه تنفس شهروندان ساکن کلان‌شهرها را مسدود کرده و بی‌عملی دستگاه‌های مختلف در مسیر کاهش این پدیده، مشکلات را صدچندان کرده است. در این میان اظهارات متفاوت و متناقضی منتشرشده که هیچ‌یک از آن‌ها درنهایت به روشن شدن مسئله منجر نشده است و به‌رغم آنکه مقام‌ها و نهادهای مسئول عوامل آلودگی هوا را به‌خوبی می‌شناسند، اما هرسال با ارائه اطلاعات متضاد و مبهم تلاش می‌کنند، بر واقعیت سرپوش بگذارند.
دستکم روی کاغذ مشخص است که در بخش حملونقل، وسایل نقلیه فرسوده و قدیمی هوا را آلوده می‌کنند و کیفیت بنزین تولیدی نیز پایین است و در تشدید آلودگی سهم دارد و آن‌طور که برخی کارشناسان می‌گویند، «مقدار بنزن در بنزین تولیدی ایران از استانداردهای جهانی چندین برابر بیشتر است.» افزون بر این، برخی نیروگاهها مازوت می‌سوزانند و این‌همه به دلیل فقدان سرمایه‌گذاری و برنامه‌ریزی و مدیریت نادرست است.
گزارش‌های رسمی نیز از سهم 60 درصدی منابع متحرک و سهم 40 درصدی منابع ثابت در پایتخت و برخی کلان‌شهرها حکایت دارد. هرچند این موضوع محل بحث و اختلاف است و برخی از مسئولان افزایش مصرف مازوت در نیروگاهها و صنایع را قبول ندارند و درمجموع اظهارات متعدد مقامات مسئول، فاقد همخوانی و تناسب با یکدیگر است. از یک‌سو علی سلاجقه، رئیس سازمان محیط‌زیست می‌گوید، «در‌حال‌حاضر ما در سه استان تهران، البرز و اصفهان اصلا بحث مازوت‌سوزی نداریم، ولی در بحث شازند همان روز که ما به‌عنوان امین مردم این را گفتیم و اعلام کردیم تا آن موقع سوخت مازوت انجام نشده بود. همان روز با توجه به اینکه کمبود گاز به‌وجود آمده بود، خود وزارت نفت با وزارت نیرو هماهنگ کردند و گفتند کمبود گاز به‌عنوان سوخت سالم برای کشور وجود دارد، آمدند در اطلاعیه‌ای از سوی شرکت‌های ملی گاز و برق در استان اعلام کردند و گفتند باتوجه به اینکه سوخت نداریم و سهمیه سوخت این مناطق هم تمام شده، به‌دلیل آنکه مردم با مشکل مواجه نشوند ناچاریم از مازوت استفاده کنیم که این اتفاق افتاد. اما واقعا دولت رویکردش این است تمام نیروگاهها و پتروپالایشگاه‌هایی که در مجاورت مناطق جمعیتی هستند تا حد امکان از مازوت استفاده نکنند و این شروع شده است.» سلاجقه از سوی دیگر ۲۹ آذر ۱۴۰۲ سوزاندن مازوت در پالایشگاه‌ها و نیروگاه‌های کشور را تأیید کرده، البته سوزاندن مازوت را اتفاقی مرسوم در تمام دنیا دانسته و عنوان کرده است: «وقتی نتوانیم سوخت مناسب تأمین کنیم، باید به سمت سوخت‌های جایگزین برویم.»
او گفته است: «اگر شرایط اقلیمی کمک کند، با این سمت‌وسویی که گرفته شده است، حداقل تا ۱۰ سال آینده دیگر این روزها در تهران تجربه نخواهد شد.» بی‌تردید منوط کردن حل این معضل به تغییر شرایط آب‌و‌هوایی ازنظر کارشناسان محیط‌زیست پذیرفته نیست، آن‌هم در شرایطی که مهدی پیرهادی، رئیس کمیسیون سلامت، محیط‌زیست و خدمات شهری شورای شهر تهران، 12 آذرماه از کتمان مازوت‌سوزی در نیروگاهها از سوی دولت و تشدید آلودگی‌ها انتقاد کرده است، با این توضیح که تیرماه ۱۴۰۲ نیز علی خضريان، سخنگوی كميسيون اصل ۹۰ با اشاره به گزارش اين كميسيون درباره آلودگی هوا گفته بود: «وزارت نيرو در تأمین برق موردنیاز كشور نه‌تنها از انرژی‌های تجديدپذير استفاده نكرده كه به دليل شرايط خاص تحريمی كشور، مصرف مازوت در حال افزايش است و از ۱۶ نيروگاه كشور، ۱۴ نيروگاه مصرف مازوت دارند.»
گویی مسئولان بابیان اظهارات متناقض، به دنبال دست‌به‌سر کردن افکار عمومی هستند تا بادی و بارانی از آسمان نازل شود و مسئله در میان سایر دغدغه‌ها گم شود. فرآوری مازوت کم‌سولفور کوچک‌ترین اقدامی است که باید انجام داد. مهم‌تر از آن اما برنامه‌ریزی بلندمدت برای بدیل‌های دیگری همچون انرژی خورشیدی و دیگر انرژی‌های پاک است. بااین‌وجود برنامه‌ریزی برای مدیریت منابع و انرژی در میان مسئولان به‌ندرت دیده می‌شود. متخصصان محیط‌زیست در گفت‌وگو با «رسانه‌ها» می‌گویند: «در نیروگاهها باید در درازمدت جایگزینی به وجود می‌آمد تا این بحران ایجاد نشود. نیروگاه‌هایی که تولید برق می‌کنند باید یا با گاز یا سیکل‌های ترکیبی یا نیروگاه‌های بادی و خورشیدی به‌مرور جایگزین می‌شدند. زیرا با توجه به جغرافیای پراکنده و آفتابی ایران این امکان وجود داشت. اکنون بسیاری از کشورهای اطراف خلیج‌فارس در حال انجام این پروژه‌ها هستند. شهر دبی در امارات بزرگ‌ترین مزرعه آفتابی جهان را داشته و الان مراکش دست بالا را دارد. هند هم برنامه‌ریزی‌های گسترده‌ای انجام داده و به اهدافش هم نزدیک شده و قرار است تا سال ۲۰۲۵ مزرعه آفتابی را در هند بسازند که با هزینه پایین تولید انجام‌شده. حتی می‌خواهند این را جایگزین سوخت‌های فسیلی کنند.»
«مازوت، نفت سنگین یا نفت کوره یکی از هیدروکربن‌های نفتی است که در مراحل پالایش نفت خام، حاصل تقطیر جزءبه‌جزء آن پس از نفتا و بنزین و نفت سفید تولید می‌شود و چون سیاه است، نفت سیاه نیز نامیده می‌شود. این ماده ارزان‌ترین سوخت فسیلی است و برای کوره‌ها، حمام‌ها، تنور نانوایی‌ها، موتور‌های دیزلی، کشتیرانی، کامیون‌ها و خودروهای بزرگ، مراکز تجاری و صنعتی و برخی نیروگاهها استفاده می‌شود. مازوت اما بسیار آلوده‌کننده‌تر از سوخت گاز طبیعی است و اغلب به‌مثابه سوخت پشتیبان برای اوج‌گیری نیروگاهها در مواردی که گاز طبیعی موجود نیست استفاده می‌شود. وقتی مازوت می‌سوزد دی‌اکسید گوگرد تولید می‌کند و این گاز سرطان‌زاست، باعث بروز بیماری‌های قلبی، عصبی و تنفسی و بیماری‌های علاج ناپذیر است. هوا و محیط‌زیست را آلوده می‌کند و سبب می‌گردد باران اسیدی ببارد. حتی در کشورهای توسعه‌یافته‌ای که نفت هم دارند، بخش زیادی از درآمدهای نفتی‌شان را صرف پیدا کردن منابع انرژی جدید، خودروهای پاک، توسعه ناوگان حملونقل عمومی پاک می‌کنند که همه به‌مرورزمان بتواند مصرف سوخت‌های فسیلی را کاهش دهد.»
طبق استانداردهای بین‌المللی میزان گوگرد ناشی از سوخت مازوت نباید بیش از نیم درصد باشد، درحالی‌که این میزان در ایران ۳/۵ درصد است. یعنی ۷ برابر از استانداردهای بین‌المللی بیشتر است و با انتشار روزانه ۱۵ هزار بشکه گوگرد خالص در هوا برابری می‌کند.
کاربرد مازوت در نیروگاهها و صنایع بسیار قدمت دارد و برخی شواهد نشان می‌دهد که صنایع کوچک نیز به خاطر انبار شدن مازوت و گران بودن گاز از سوخت مازوت استفاده می‌کنند. این صنایع در اطراف شهرها مستقر هستند و باعث تولید حجم بالای دی‌اکسید گوگرد در شهرها می‌شوند و سلامت مردم را به خطر می‌اندازند.
شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران در خصوص توزیع و مصرف مازوت در نیروگاهها عنوان کرده است: این شرکت تنها تأمین‌کننده سوخت جایگزین است تا در شرایط قطعی گاز تأمین پایدار برق به مخاطره نیفتد. این سوخت جایگزین بر اساس قانون شامل نفت‌گاز و نفت کوره می‌شود و همواره تلاش شده تا نفت‌گاز (گازوئیل) سوخت اصلی باشد و نفت کوره (مازوت) تنها در شرایط اضطرار مورد استفاده قرار گیرد.
بااینکه ناصر اسکندری، معاون راهبردی شرکت برق با استناد بر اطلاعات استخراج شده از نرم‌افزار سوخت کشور، میزان مازوت مصرفی نیروگاه‌های اطراف تهران از سال ۱۳۹۳ تاکنون صفر درصد دانسته و مطرح کرده است، افزایش شاخص دی اکسید گوگرد طی ماه‌های اخیر به دلیل مصرف سوخت مازوت در نیروگاه‌های اطراف تهران نبوده است. محمدصادق حسنوند، رئیس
مرکز تحقیقات آلودگی هوای دانشگاه علوم پزشکی تهران با اشاره به اینکه غلظت آلاینده دی‌اکسید گوگرد در هوای تهران نشانه مصرف مازوت است، تأکید کرده، قطعا مازوت سوزی اتفاق می‌افتد و سازمان حفاظت محیط‌زیست به‌جای اینکه طرف مردم باشد از صنایع حمایت می‌کند.
بااین‌وجود معاون راهبردی شرکت برق همچنان مصر است که مسئله آلودگی هوای کلان‌شهرها ازجمله تهران ناشی از پارامتر ذرات ۲/۵ پی پی ام بوده که به استناد اطلاعات درج‌شده در ترازنامه انرژی، حدود ۸۱ درصد از آلایندگی ناشی از ذرات مرتبط با بخش حملونقل است؛ همچنین بر اساس اطلاعات ترازنامه انرژی کشور، سهم آلاینده ذرات ناشی از احتراق مازوت با احتساب صنایع تولیدکننده سیمان و نیروگاهها در حدود ۱/۹ درصد است ازاین‌رو منبع افزایش آلودگی هوا در تهران و یا سایر کلان‌شهرها را باید در منابعی به غیر احتراق ناشی از مصرف مازوت جستجو کرد.
از بنزین بی‌کیفیت پتروشیمی تا گازوئیل پرگوگرد
کم نیستند روزهایی که شرکت کنترل کیفیت هوا وضعیت هوای پایتخت و برخی کلان‌شهرها را قرمز و نارنجی اعلام می‌کند، بااینحال تنها دلیل آلودگی هوا، مازوت نیست و داریوش گل‌علیزاده، رئیس مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان محیط‌زیست دراین‌باره گفته است: علت آلودگی هوا همان دلایل سال‌های قبل است، سهم منابع متحرک و ثابت در هر کلان‌شهر متفاوت است. در این سال‌ها به تعداد منابع متحرک اضافه شده، سال گذشته در منابع متحرک یک‌میلیون و ۴۷۰ هزار دستگاه خودرو در سطح کشور شماره‌گذاری شده است و فقط در شهر تهران ۶۵۰ هزار خودرو شماره‌گذاری شده و وارد معبر شده‌اند. این در حالی است که در سال گذشته تنها ۲۰ هزار و ۸۰۰ خودرو اسقاط شد و امسال در ۶ ماهه اول سال حدود ۳۵ هزار خودرو اسقاط شد، هرسال به تعداد خودروها و سن آن‌ها اضافه می‌شود.
وی در همین زمینه افزوده است: «حملونقل عمومی به‌ویژه در حوزه اتوبوس که پیمایش بیشتر و سن بالایی دارند، باید موردتوجه قرار گیرد. حدود ۸۰ تا ۸۵ درصد اتوبوس‌ها، سن‌شان بالای ۲۰ سال و فرسوده هستند. این سن بالا باعث‌می‌شود که مصرف سوخت بیشتر و انتشار آلاینده‌ها بالاتر برود.» بنابراین اگر از همین فردا مازوت سوزانده نشود، بازهم براثر شدت آلاینده‌ها نفس کلان‌شهرها در سینه حبس می‌شود. گرچه طی سال‌های اخیر حساسیت افکار عمومی نسبت به سهم مازوت در آلودگی هوا افزایش یافته است، ولی نباید این نکته را ازنظر دور داشت که خودروهای فاقد استاندارد و بی‌کیفیت داخلی و همچنین بنزین پتروشیمی سهم پررنگی در تولید آلاینده‌ها دارند. گازوئيل مورداستفاده هم تا ۱۰۰ برابر بیش از حجم مجاز گوگرد منتشر می‌کند و طبیعتا این حجم از گازوئیل تولیدی توسط اتوبوس‌ها و کامیون‌های فرسوده، در کنار بنزین بی‌کیفیت پتروشیمی موجب شده آلودگی هوا مشکل پرتکرار کلان‌شهرها باشد.
مهدی چمران، رئیس شورای شهر تهران نیز پیش‌تر، استاندارد نبودن گازوئیل مصرفی کامیون‌ها را یکی از دلایل آلودگی هوای پایتخت دانست و گفت: میزان آلایندگی این سوخت در ایران صد برابر بیشتر از استانداردهای جهانی است و افزود: مشخص نیست گازوئیلی که برای سوخت اتوبوس‌های شهری داده می‌شود، چه استانداردی درزمینه آلایندگی دارد. سال گذشته هم مسئولان ذی‌ربط به این مهم اذعان کرده بودند که گازوئیل مصرفی کیفیت نگران‌کننده‌ای دارد و چندان با مازوت‌سوزی فرقی ندارد و حسین شهیدی، مدیرعامل سابق شرکت کنترل کیفیت هوای تهران درهمین‌باره و در گفت‌وگو با خبرآنلاین عنوان کرده بود: محتوای گوگرد گازوئیلی که در تهران استفاده می‌شود، زیر 50 پی پی ام است، ولی گازوئیلی که مورداستفاده کارخانه‌هاست، مقدار گوگرد بیشتری دارد و حتی میزان آن به ۷ هزار پی پی ام
هم می‌رسد. به نظر می‌رسد که عامل افزایش گوگرد در هوا که منجر به این سطح از آلودگی شده، مربوط به مشکلات جانبی گازوئیل (اعم از کیفیت آن) است.
مازوت سوزی یا زباله‌سوزی؟
در این میان، باید به پسماندسوزی در اطراف شهر تهران و آلودگی ناشی از آن‌هم اشاره کرد. پسماندسوزی‌های گسترده در کهریزک، باقرشهر و حاشیه‌های شهرستان ری که در تشدید آلودگی هوا در هفته‌های اخیر بسیار نقش داشته است و در شرایطی که سمیه رفیعی، رئیس فراکسیون محیط‌زیست مجلس شورای اسلامی بر اساس نظر کارشناسان به سهم
۱۰ تا ۲۰ درصد زباله‌سوزی در آلودگی هوای تهران اشاره و تأکید کرده، پس از شناسایی پهنه‌های آتش‌سوزی، نهادها و مقام‌های قضائی باید به‌طور جد به این موضوع ورود کنند. محمدصادق حسنوند، رئیس مرکز تحقیقات آلودگی هوای دانشگاه علوم پزشکی تهران با اشاره به اینکه باید غلظت آلاینده دی‌اکسید گوگرد در هوای پایتخت را به مصرف مازوت منتسب کرد، گفته است: «در چنین شرایطی پرداختن به مسائلی مانند زباله‌سوزی که البته بی‌تأثیر نیست، سبب به حاشیه رفتن عوامل اصلی آلودگی می‌شود.» مسئله‌ای که باری دیگر از ضد‌و‌نقیض‌گویی‌های مسئولان درباره منشأ و علل اصلی آلودگی هوا پرده برمی‌دارد. حسنوند، برخلاف اظهارات رفیعی، معتقد است: درنظرگرفتن میزان سهم زباله‌سوزی در آلودگی هوا در یک بازدید میدانی مشخص نمی‌شود و نمی‌توان برای آن سهم حدود ٢٠درصدی در نظر گرفت و با توجه به اینکه مطالعه جدید و جامعی در این خصوص انجام نشده است، نمی‌توان سهم مشخصی برای زباله‌سوزی در آلودگی هوا تعیین کرد اما برآورد می‌شود که سهم آن حدود ۵ درصد باشد. تردیدی نیست که پسماندسوزی هرگز به نقطه پایان نرسیده است و گازهای سمی ناشی از آن همواره محل بحث و بررسی بوده و به دلیل کم‌اعتنایی به مقوله مهم بازیافت پسماند و فرآیند ناقص و ناکارآمد دفع زباله و استفاده از روش‌هایی همچون زباله‌سوزی و دفن غیراصولی پسماند، سهم قابل‌توجهی از تشدید آلودگی هوا به این مسئله پیوند داده شده است. این موضوع از سوی داریوش
گل علیزاده، رئیس مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط‌زیست مورد تأکید قرارگرفته، اینکه پسماندسوزی در حاشیه شهرهای بزرگ برشدت آلودگی هوا اضافه می‌کند و بر اساس بند ۲۰ قانون هوای پاک، انباشت پسماندهای بیمارستانی و صنعتی در معابر عمومی و فضای باز یا سوزاندن آن‌ها و انباشتن پسماندهای خانگی و ساختمانی در معابر عمومی و فضای باز خارج از مکان‌های تعیین‌شده توسط شهرداری‌ها و دهیاری‌ها یا سوزاندن آن‌ها و همچنین سوزاندن بقایای گیاهی اراضی زراعی پس از برداشت محصول ممنوع است. متأسفانه در اطراف کلان‌شهرها به‌ویژه تهران شاهد اقداماتی همچون پسماندسوزی هستیم. این پسماندها، گازهای آلاینده منتشر می‌کنند.
نکته مهم گل علیزاده در گفت‌وگو با «ایسنا» این است که «پسماندسوزی عامل اصلی آلودگی هوا نیست بلکه موجب تشدید این پدیده می‌شود و در برخی از مواقع شاخص کیفیت هوا را در شرایط ناسالم قرار می‌دهد.» بنابراین نباید از سهم منابع متحرک مانند خودروها و مشکلات ناشی از ذرات معلق کمتر از دوونیم میکرون که حملونقل را از منابع اصلی آن ذکر کرده‌اند و یا مصرف سوخت نامناسب در نیروگاهها غفلت کرد. به همه این موارد باید ترک فعل دستگاه‌های اجرایی را افزود که از عدم‌توجه به اجرای قانون هوای پاک نشئت می‌گیرد، البته به گفته میثم سعیدی مدیرکل روابط‌عمومی سازمان محیط‌زیست، کمبود بودجه، عدم‌وجود سازوکاری برای نظارت سازمان حفاظت محیط‌زیست بر هزینه‌کرد منابع پیش‌بینی‌شده قانون هوای پاک و بی‌توجهی به لزوم توسعه زیرساخت‌ها در این حوزه ازجمله عوامل اصلی تشدید آلودگی هواست که به‌نظر اصلاح قانون و تولی‌گری سازمان محیط‌زیست در حوزه اجرا و تخصیص بودجه می‌تواند به‌عنوان یکی از راهکارهای اصلی کاهش و کنترل آلودگی هوا موردبحث و بررسی نهادهای قانون‌گذار قرار گیرد؛ راهکاری که باعث می‌شود آلودگی هوا در کشور یک پاسخگو داشته باشد.
به‌جای تناقض‌گویی، شفاف‌سازی کنید
بااینحال، مسئله مهم‌تر، شفاف‌سازی مسئولان و صداقت در گفتار است که در اظهارات سیدجعفر تشکری‌هاشمی، رئیس کمیسیون حملونقل ترافیک شورای اسلامی شهر تهران نیز خودنمایی می‌کند. او می‌گوید: مهم نیست چند دستگاه مسئول هستند، مهم این است که وزارت نفت با مردم حرف بزند و پاسخگو باشد و آنالیز سوخت را افشا کند که مردم بفهمند که سوخت پاک استفاده می‌کنند یا کثیف. وزارت صمت هم باید درزمینه خودروهای فرسوده و... پاسخگو باشد. مردم بد‌انند چه سیاستی در پیش گرفته شده است. مشکل خودروی پاک یک‌بار برای همیشه رفع شود، اینکه تصمیم داریم در آینده چه‌کار کنیم مهم نیست. باید برای رفع این مشکل هر چه سریع‌تر کاری کرد. کارخانه‌هایی که مازوت می‌سوزانند باید پاسخگو باشند، نباید مردم قربانی آلودگی هوا شوند. باید تصمیمات اساسی در این زمینه گرفته شود و همه پای‌کار بیایند، این‌روز‌ها اصلا محیط‌زیست کجاست، بیایند توضیح دهند در یک سال گذشته چه کرده‌اند. به‌سادگی آدرس برای آینده ندهند که شاید خودشان هم نباشند. باید افراد زمانی که بر سر کار هستند اقداماتی صورت دهند نه اینکه بگویند قبلی‌ها چه کردند و در آینده قرار است چه اتفاقی بیفتد. در حال حاضر آلودگی هوا جان شهروندان را نشانه گرفته و میزان آمار و مرگ‌و‌میر در این زمینه وجود دارد که بهتر است دستگاه‌های متولی روشن و واضح اعلام کنند درزمینه آلودگی هوا چه کرده‌اند. رئیس کمیسیون حملونقل ترافیک شورای اسلامی شهر تهران معتقد است که مسئولان به‌جای اظهارات متناقض، باید با مردم روشن و واضح سخن بگویند: امروزه از سوخت‌های کثیف در نیروگاهها و کارخانه‌ها استفاده می‌شود و اگر واقعا از سوخت پاک استفاده می‌شود شفاف‌سازی کنند. مسئولین مربوطه در این زمینه باید پاسخ دهند که آیا گازوئیل مصرفی آلوده است یا خیر. سوخت نیروگاهها سوخت گاز است یا سوخت فسیلی، سوخت‌هایی مانند گازوئیل آلوده و مازوت می‌تواند شهر را آلوده کند. وزارت نفت در این زمینه سکوت نکند و به مردم اطمینان دهد که کیفیت سوخت چگونه است. اگر واقعا کیفیت سوخت پایین است، مسئولیت روز‌های آلوده شهر را برعهده گیرند. اگر می‌گویند سوخت‌شان آلوده نیست، آمار و ارقام را اعلام کرده وشفاف‌سازی کنند.
آلودگی هوا راه تنفس شهروندان ساکن کلان‌شهرها را مسدود کرده و بی‌عملی دستگاه‌های مختلف در مسیر کاهش این پدیده، مشکلات را صدچندان کرده است. در این میان اظهارات متفاوت و متناقضی منتشرشده که هیچ‌یک از آن‌ها درنهایت به روشن شدن مسئله منجر نشده است و به‌رغم آنکه مقام‌ها و نهادهای مسئول عوامل آلودگی هوا را به‌خوبی می‌شناسند، اما هرسال با ارائه اطلاعات متضاد و مبهم تلاش می‌کنند، بر واقعیت سرپوش بگذارند.
دستکم روی کاغذ مشخص است که در بخش حملونقل، وسایل نقلیه فرسوده و قدیمی هوا را آلوده می‌کنند و کیفیت بنزین تولیدی نیز پایین است و در تشدید آلودگی سهم دارد و آن‌طور که برخی کارشناسان می‌گویند، «مقدار بنزن در بنزین تولیدی ایران از استانداردهای جهانی چندین برابر بیشتر است.» افزون بر این، برخی نیروگاهها مازوت می‌سوزانند و این‌همه به دلیل فقدان سرمایه‌گذاری و برنامه‌ریزی و مدیریت نادرست است.
گزارش‌های رسمی نیز از سهم 60 درصدی منابع متحرک و سهم 40 درصدی منابع ثابت در پایتخت و برخی کلان‌شهرها حکایت دارد. هرچند این موضوع محل بحث و اختلاف است و برخی از مسئولان افزایش مصرف مازوت در نیروگاهها و صنایع را قبول ندارند و درمجموع اظهارات متعدد مقامات مسئول، فاقد همخوانی و تناسب با یکدیگر است. از یک‌سو علی سلاجقه، رئیس سازمان محیط‌زیست می‌گوید، «در‌حال‌حاضر ما در سه استان تهران، البرز و اصفهان اصلا بحث مازوت‌سوزی نداریم، ولی در بحث شازند همان روز که ما به‌عنوان امین مردم این را گفتیم و اعلام کردیم تا آن موقع سوخت مازوت انجام نشده بود. همان روز با توجه به اینکه کمبود گاز به‌وجود آمده بود، خود وزارت نفت با وزارت نیرو هماهنگ کردند و گفتند کمبود گاز به‌عنوان سوخت سالم برای کشور وجود دارد، آمدند در اطلاعیه‌ای از سوی شرکت‌های ملی گاز و برق در استان اعلام کردند و گفتند باتوجه به اینکه سوخت نداریم و سهمیه سوخت این مناطق هم تمام شده، به‌دلیل آنکه مردم با مشکل مواجه نشوند ناچاریم از مازوت استفاده کنیم که این اتفاق افتاد. اما واقعا دولت رویکردش این است تمام نیروگاهها و پتروپالایشگاه‌هایی که در مجاورت مناطق جمعیتی هستند تا حد امکان از مازوت استفاده نکنند و این شروع شده است.» سلاجقه از سوی دیگر ۲۹ آذر ۱۴۰۲ سوزاندن مازوت در پالایشگاه‌ها و نیروگاه‌های کشور را تأیید کرده، البته سوزاندن مازوت را اتفاقی مرسوم در تمام دنیا دانسته و عنوان کرده است: «وقتی نتوانیم سوخت مناسب تأمین کنیم، باید به سمت سوخت‌های جایگزین برویم.»
او گفته است: «اگر شرایط اقلیمی کمک کند، با این سمت‌وسویی که گرفته شده است، حداقل تا ۱۰ سال آینده دیگر این روزها در تهران تجربه نخواهد شد.» بی‌تردید منوط کردن حل این معضل به تغییر شرایط آب‌و‌هوایی ازنظر کارشناسان محیط‌زیست پذیرفته نیست، آن‌هم در شرایطی که مهدی پیرهادی، رئیس کمیسیون سلامت، محیط‌زیست و خدمات شهری شورای شهر تهران، 12 آذرماه از کتمان مازوت‌سوزی در نیروگاهها از سوی دولت و تشدید آلودگی‌ها انتقاد کرده است، با این توضیح که تیرماه ۱۴۰۲ نیز علی خضريان، سخنگوی كميسيون اصل ۹۰ با اشاره به گزارش اين كميسيون درباره آلودگی هوا گفته بود: «وزارت نيرو در تأمین برق موردنیاز كشور نه‌تنها از انرژی‌های تجديدپذير استفاده نكرده كه به دليل شرايط خاص تحريمی كشور، مصرف مازوت در حال افزايش است و از ۱۶ نيروگاه كشور، ۱۴ نيروگاه مصرف مازوت دارند.»
گویی مسئولان بابیان اظهارات متناقض، به دنبال دست‌به‌سر کردن افکار عمومی هستند تا بادی و بارانی از آسمان نازل شود و مسئله در میان سایر دغدغه‌ها گم شود. فرآوری مازوت کم‌سولفور کوچک‌ترین اقدامی است که باید انجام داد. مهم‌تر از آن اما برنامه‌ریزی بلندمدت برای بدیل‌های دیگری همچون انرژی خورشیدی و دیگر انرژی‌های پاک است. بااین‌وجود برنامه‌ریزی برای مدیریت منابع و انرژی در میان مسئولان به‌ندرت دیده می‌شود. متخصصان محیط‌زیست در گفت‌وگو با «رسانه‌ها» می‌گویند: «در نیروگاهها باید در درازمدت جایگزینی به وجود می‌آمد تا این بحران ایجاد نشود. نیروگاه‌هایی که تولید برق می‌کنند باید یا با گاز یا سیکل‌های ترکیبی یا نیروگاه‌های بادی و خورشیدی به‌مرور جایگزین می‌شدند. زیرا با توجه به جغرافیای پراکنده و آفتابی ایران این امکان وجود داشت. اکنون بسیاری از کشورهای اطراف خلیج‌فارس در حال انجام این پروژه‌ها هستند. شهر دبی در امارات بزرگ‌ترین مزرعه آفتابی جهان را داشته و الان مراکش دست بالا را دارد. هند هم برنامه‌ریزی‌های گسترده‌ای انجام داده و به اهدافش هم نزدیک شده و قرار است تا سال ۲۰۲۵ مزرعه آفتابی را در هند بسازند که با هزینه پایین تولید انجام‌شده. حتی می‌خواهند این را جایگزین سوخت‌های فسیلی کنند.»
«مازوت، نفت سنگین یا نفت کوره یکی از هیدروکربن‌های نفتی است که در مراحل پالایش نفت خام، حاصل تقطیر جزءبه‌جزء آن پس از نفتا و بنزین و نفت سفید تولید می‌شود و چون سیاه است، نفت سیاه نیز نامیده می‌شود. این ماده ارزان‌ترین سوخت فسیلی است و برای کوره‌ها، حمام‌ها، تنور نانوایی‌ها، موتور‌های دیزلی، کشتیرانی، کامیون‌ها و خودروهای بزرگ، مراکز تجاری و صنعتی و برخی نیروگاهها استفاده می‌شود. مازوت اما بسیار آلوده‌کننده‌تر از سوخت گاز طبیعی است و اغلب به‌مثابه سوخت پشتیبان برای اوج‌گیری نیروگاهها در مواردی که گاز طبیعی موجود نیست استفاده می‌شود. وقتی مازوت می‌سوزد دی‌اکسید گوگرد تولید می‌کند و این گاز سرطان‌زاست، باعث بروز بیماری‌های قلبی، عصبی و تنفسی و بیماری‌های علاج ناپذیر است. هوا و محیط‌زیست را آلوده می‌کند و سبب می‌گردد باران اسیدی ببارد. حتی در کشورهای توسعه‌یافته‌ای که نفت هم دارند، بخش زیادی از درآمدهای نفتی‌شان را صرف پیدا کردن منابع انرژی جدید، خودروهای پاک، توسعه ناوگان حملونقل عمومی پاک می‌کنند که همه به‌مرورزمان بتواند مصرف سوخت‌های فسیلی را کاهش دهد.»
طبق استانداردهای بین‌المللی میزان گوگرد ناشی از سوخت مازوت نباید بیش از نیم درصد باشد، درحالی‌که این میزان در ایران ۳/۵ درصد است. یعنی ۷ برابر از استانداردهای بین‌المللی بیشتر است و با انتشار روزانه ۱۵ هزار بشکه گوگرد خالص در هوا برابری می‌کند.
کاربرد مازوت در نیروگاهها و صنایع بسیار قدمت دارد و برخی شواهد نشان می‌دهد که صنایع کوچک نیز به خاطر انبار شدن مازوت و گران بودن گاز از سوخت مازوت استفاده می‌کنند. این صنایع در اطراف شهرها مستقر هستند و باعث تولید حجم بالای دی‌اکسید گوگرد در شهرها می‌شوند و سلامت مردم را به خطر می‌اندازند.
شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران در خصوص توزیع و مصرف مازوت در نیروگاهها عنوان کرده است: این شرکت تنها تأمین‌کننده سوخت جایگزین است تا در شرایط قطعی گاز تأمین پایدار برق به مخاطره نیفتد. این سوخت جایگزین بر اساس قانون شامل نفت‌گاز و نفت کوره می‌شود و همواره تلاش شده تا نفت‌گاز (گازوئیل) سوخت اصلی باشد و نفت کوره (مازوت) تنها در شرایط اضطرار مورد استفاده قرار گیرد.
بااینکه ناصر اسکندری، معاون راهبردی شرکت برق با استناد بر اطلاعات استخراج شده از نرم‌افزار سوخت کشور، میزان مازوت مصرفی نیروگاه‌های اطراف تهران از سال ۱۳۹۳ تاکنون صفر درصد دانسته و مطرح کرده است، افزایش شاخص دی اکسید گوگرد طی ماه‌های اخیر به دلیل مصرف سوخت مازوت در نیروگاه‌های اطراف تهران نبوده است. محمدصادق حسنوند، رئیس
مرکز تحقیقات آلودگی هوای دانشگاه علوم پزشکی تهران با اشاره به اینکه غلظت آلاینده دی‌اکسید گوگرد در هوای تهران نشانه مصرف مازوت است، تأکید کرده، قطعا مازوت سوزی اتفاق می‌افتد و سازمان حفاظت محیط‌زیست به‌جای اینکه طرف مردم باشد از صنایع حمایت می‌کند.
بااین‌وجود معاون راهبردی شرکت برق همچنان مصر است که مسئله آلودگی هوای کلان‌شهرها ازجمله تهران ناشی از پارامتر ذرات ۲/۵ پی پی ام بوده که به استناد اطلاعات درج‌شده در ترازنامه انرژی، حدود ۸۱ درصد از آلایندگی ناشی از ذرات مرتبط با بخش حملونقل است؛ همچنین بر اساس اطلاعات ترازنامه انرژی کشور، سهم آلاینده ذرات ناشی از احتراق مازوت با احتساب صنایع تولیدکننده سیمان و نیروگاهها در حدود ۱/۹ درصد است ازاین‌رو منبع افزایش آلودگی هوا در تهران و یا سایر کلان‌شهرها را باید در منابعی به غیر احتراق ناشی از مصرف مازوت جستجو کرد.
از بنزین بی‌کیفیت پتروشیمی تا گازوئیل پرگوگرد
کم نیستند روزهایی که شرکت کنترل کیفیت هوا وضعیت هوای پایتخت و برخی کلان‌شهرها را قرمز و نارنجی اعلام می‌کند، بااینحال تنها دلیل آلودگی هوا، مازوت نیست و داریوش گل‌علیزاده، رئیس مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان محیط‌زیست دراین‌باره گفته است: علت آلودگی هوا همان دلایل سال‌های قبل است، سهم منابع متحرک و ثابت در هر کلان‌شهر متفاوت است. در این سال‌ها به تعداد منابع متحرک اضافه شده، سال گذشته در منابع متحرک یک‌میلیون و ۴۷۰ هزار دستگاه خودرو در سطح کشور شماره‌گذاری شده است و فقط در شهر تهران ۶۵۰ هزار خودرو شماره‌گذاری شده و وارد معبر شده‌اند. این در حالی است که در سال گذشته تنها ۲۰ هزار و ۸۰۰ خودرو اسقاط شد و امسال در ۶ ماهه اول سال حدود ۳۵ هزار خودرو اسقاط شد، هرسال به تعداد خودروها و سن آن‌ها اضافه می‌شود.
وی در همین زمینه افزوده است: «حملونقل عمومی به‌ویژه در حوزه اتوبوس که پیمایش بیشتر و سن بالایی دارند، باید موردتوجه قرار گیرد. حدود ۸۰ تا ۸۵ درصد اتوبوس‌ها، سن‌شان بالای ۲۰ سال و فرسوده هستند. این سن بالا باعث‌می‌شود که مصرف سوخت بیشتر و انتشار آلاینده‌ها بالاتر برود.» بنابراین اگر از همین فردا مازوت سوزانده نشود، بازهم براثر شدت آلاینده‌ها نفس کلان‌شهرها در سینه حبس می‌شود. گرچه طی سال‌های اخیر حساسیت افکار عمومی نسبت به سهم مازوت در آلودگی هوا افزایش یافته است، ولی نباید این نکته را ازنظر دور داشت که خودروهای فاقد استاندارد و بی‌کیفیت داخلی و همچنین بنزین پتروشیمی سهم پررنگی در تولید آلاینده‌ها دارند. گازوئيل مورداستفاده هم تا ۱۰۰ برابر بیش از حجم مجاز گوگرد منتشر می‌کند و طبیعتا این حجم از گازوئیل تولیدی توسط اتوبوس‌ها و کامیون‌های فرسوده، در کنار بنزین بی‌کیفیت پتروشیمی موجب شده آلودگی هوا مشکل پرتکرار کلان‌شهرها باشد.
مهدی چمران، رئیس شورای شهر تهران نیز پیش‌تر، استاندارد نبودن گازوئیل مصرفی کامیون‌ها را یکی از دلایل آلودگی هوای پایتخت دانست و گفت: میزان آلایندگی این سوخت در ایران صد برابر بیشتر از استانداردهای جهانی است و افزود: مشخص نیست گازوئیلی که برای سوخت اتوبوس‌های شهری داده می‌شود، چه استانداردی درزمینه آلایندگی دارد. سال گذشته هم مسئولان ذی‌ربط به این مهم اذعان کرده بودند که گازوئیل مصرفی کیفیت نگران‌کننده‌ای دارد و چندان با مازوت‌سوزی فرقی ندارد و حسین شهیدی، مدیرعامل سابق شرکت کنترل کیفیت هوای تهران درهمین‌باره و در گفت‌وگو با خبرآنلاین عنوان کرده بود: محتوای گوگرد گازوئیلی که در تهران استفاده می‌شود، زیر 50 پی پی ام است، ولی گازوئیلی که مورداستفاده کارخانه‌هاست، مقدار گوگرد بیشتری دارد و حتی میزان آن به ۷ هزار پی پی ام
هم می‌رسد. به نظر می‌رسد که عامل افزایش گوگرد در هوا که منجر به این سطح از آلودگی شده، مربوط به مشکلات جانبی گازوئیل (اعم از کیفیت آن) است.
مازوت سوزی یا زباله‌سوزی؟
در این میان، باید به پسماندسوزی در اطراف شهر تهران و آلودگی ناشی از آن‌هم اشاره کرد. پسماندسوزی‌های گسترده در کهریزک، باقرشهر و حاشیه‌های شهرستان ری که در تشدید آلودگی هوا در هفته‌های اخیر بسیار نقش داشته است و در شرایطی که سمیه رفیعی، رئیس فراکسیون محیط‌زیست مجلس شورای اسلامی بر اساس نظر کارشناسان به سهم
۱۰ تا ۲۰ درصد زباله‌سوزی در آلودگی هوای تهران اشاره و تأکید کرده، پس از شناسایی پهنه‌های آتش‌سوزی، نهادها و مقام‌های قضائی باید به‌طور جد به این موضوع ورود کنند. محمدصادق حسنوند، رئیس مرکز تحقیقات آلودگی هوای دانشگاه علوم پزشکی تهران با اشاره به اینکه باید غلظت آلاینده دی‌اکسید گوگرد در هوای پایتخت را به مصرف مازوت منتسب کرد، گفته است: «در چنین شرایطی پرداختن به مسائلی مانند زباله‌سوزی که البته بی‌تأثیر نیست، سبب به حاشیه رفتن عوامل اصلی آلودگی می‌شود.» مسئله‌ای که باری دیگر از ضد‌و‌نقیض‌گویی‌های مسئولان درباره منشأ و علل اصلی آلودگی هوا پرده برمی‌دارد. حسنوند، برخلاف اظهارات رفیعی، معتقد است: درنظرگرفتن میزان سهم زباله‌سوزی در آلودگی هوا در یک بازدید میدانی مشخص نمی‌شود و نمی‌توان برای آن سهم حدود ٢٠درصدی در نظر گرفت و با توجه به اینکه مطالعه جدید و جامعی در این خصوص انجام نشده است، نمی‌توان سهم مشخصی برای زباله‌سوزی در آلودگی هوا تعیین کرد اما برآورد می‌شود که سهم آن حدود ۵ درصد باشد. تردیدی نیست که پسماندسوزی هرگز به نقطه پایان نرسیده است و گازهای سمی ناشی از آن همواره محل بحث و بررسی بوده و به دلیل کم‌اعتنایی به مقوله مهم بازیافت پسماند و فرآیند ناقص و ناکارآمد دفع زباله و استفاده از روش‌هایی همچون زباله‌سوزی و دفن غیراصولی پسماند، سهم قابل‌توجهی از تشدید آلودگی هوا به این مسئله پیوند داده شده است. این موضوع از سوی داریوش
گل علیزاده، رئیس مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط‌زیست مورد تأکید قرارگرفته، اینکه پسماندسوزی در حاشیه شهرهای بزرگ برشدت آلودگی هوا اضافه می‌کند و بر اساس بند ۲۰ قانون هوای پاک، انباشت پسماندهای بیمارستانی و صنعتی در معابر عمومی و فضای باز یا سوزاندن آن‌ها و انباشتن پسماندهای خانگی و ساختمانی در معابر عمومی و فضای باز خارج از مکان‌های تعیین‌شده توسط شهرداری‌ها و دهیاری‌ها یا سوزاندن آن‌ها و همچنین سوزاندن بقایای گیاهی اراضی زراعی پس از برداشت محصول ممنوع است. متأسفانه در اطراف کلان‌شهرها به‌ویژه تهران شاهد اقداماتی همچون پسماندسوزی هستیم. این پسماندها، گازهای آلاینده منتشر می‌کنند.
نکته مهم گل علیزاده در گفت‌وگو با «ایسنا» این است که «پسماندسوزی عامل اصلی آلودگی هوا نیست بلکه موجب تشدید این پدیده می‌شود و در برخی از مواقع شاخص کیفیت هوا را در شرایط ناسالم قرار می‌دهد.» بنابراین نباید از سهم منابع متحرک مانند خودروها و مشکلات ناشی از ذرات معلق کمتر از دوونیم میکرون که حملونقل را از منابع اصلی آن ذکر کرده‌اند و یا مصرف سوخت نامناسب در نیروگاهها غفلت کرد. به همه این موارد باید ترک فعل دستگاه‌های اجرایی را افزود که از عدم‌توجه به اجرای قانون هوای پاک نشئت می‌گیرد، البته به گفته میثم سعیدی مدیرکل روابط‌عمومی سازمان محیط‌زیست، کمبود بودجه، عدم‌وجود سازوکاری برای نظارت سازمان حفاظت محیط‌زیست بر هزینه‌کرد منابع پیش‌بینی‌شده قانون هوای پاک و بی‌توجهی به لزوم توسعه زیرساخت‌ها در این حوزه ازجمله عوامل اصلی تشدید آلودگی هواست که به‌نظر اصلاح قانون و تولی‌گری سازمان محیط‌زیست در حوزه اجرا و تخصیص بودجه می‌تواند به‌عنوان یکی از راهکارهای اصلی کاهش و کنترل آلودگی هوا موردبحث و بررسی نهادهای قانون‌گذار قرار گیرد؛ راهکاری که باعث می‌شود آلودگی هوا در کشور یک پاسخگو داشته باشد.
به‌جای تناقض‌گویی، شفاف‌سازی کنید
بااینحال، مسئله مهم‌تر، شفاف‌سازی مسئولان و صداقت در گفتار است که در اظهارات سیدجعفر تشکری‌هاشمی، رئیس کمیسیون حملونقل ترافیک شورای اسلامی شهر تهران نیز خودنمایی می‌کند. او می‌گوید: مهم نیست چند دستگاه مسئول هستند، مهم این است که وزارت نفت با مردم حرف بزند و پاسخگو باشد و آنالیز سوخت را افشا کند که مردم بفهمند که سوخت پاک استفاده می‌کنند یا کثیف. وزارت صمت هم باید درزمینه خودروهای فرسوده و... پاسخگو باشد. مردم بد‌انند چه سیاستی در پیش گرفته شده است. مشکل خودروی پاک یک‌بار برای همیشه رفع شود، اینکه تصمیم داریم در آینده چه‌کار کنیم مهم نیست. باید برای رفع این مشکل هر چه سریع‌تر کاری کرد. کارخانه‌هایی که مازوت می‌سوزانند باید پاسخگو باشند، نباید مردم قربانی آلودگی هوا شوند. باید تصمیمات اساسی در این زمینه گرفته شود و همه پای‌کار بیایند، این‌روز‌ها اصلا محیط‌زیست کجاست، بیایند توضیح دهند در یک سال گذشته چه کرده‌اند. به‌سادگی آدرس برای آینده ندهند که شاید خودشان هم نباشند. باید افراد زمانی که بر سر کار هستند اقداماتی صورت دهند نه اینکه بگویند قبلی‌ها چه کردند و در آینده قرار است چه اتفاقی بیفتد. در حال حاضر آلودگی هوا جان شهروندان را نشانه گرفته و میزان آمار و مرگ‌و‌میر در این زمینه وجود دارد که بهتر است دستگاه‌های متولی روشن و واضح اعلام کنند درزمینه آلودگی هوا چه کرده‌اند. رئیس کمیسیون حملونقل ترافیک شورای اسلامی شهر تهران معتقد است که مسئولان به‌جای اظهارات متناقض، باید با مردم روشن و واضح سخن بگویند: امروزه از سوخت‌های کثیف در نیروگاهها و کارخانه‌ها استفاده می‌شود و اگر واقعا از سوخت پاک استفاده می‌شود شفاف‌سازی کنند. مسئولین مربوطه در این زمینه باید پاسخ دهند که آیا گازوئیل مصرفی آلوده است یا خیر. سوخت نیروگاهها سوخت گاز است یا سوخت فسیلی، سوخت‌هایی مانند گازوئیل آلوده و مازوت می‌تواند شهر را آلوده کند. وزارت نفت در این زمینه سکوت نکند و به مردم اطمینان دهد که کیفیت سوخت چگونه است. اگر واقعا کیفیت سوخت پایین است، مسئولیت روز‌های آلوده شهر را برعهده گیرند. اگر می‌گویند سوخت‌شان آلوده نیست، آمار و ارقام را اعلام کرده وشفاف‌سازی کنند.
