روشی که مطالعات مختلف درباره موفقیت‌آمیز بودن آن نظری قطعی ندارند؛
بارورسازی ابرها ناتوان در برابر خشکسالی
گروه اجتماعی
چشممان همیشه به آسمان است تا ببارد. هیچ‌گاه نپذیرفته‌ایم سهم ایران ما از آسمان همین است؛ همین اقلیم خشک و نیمه‌خشک که متوسط بارش سالانه آن ٢۵٠ میلی‌متر است و تازه این عدد در سال‌های اخیر به ٢٣٠ میلی‌متر هم کاهش یافته است. این عدم پذیرش ما را به جستجوی راهکار‌هایی برای فرار از خشکسالی واداشته، همچون بارورسازی ابرها که در جهان همچنان دوران آزمون و خطا را طی می‌کند و هنوز بشر نتوانسته در این زمینه راهی مطمئن را ابداع کند. ایران نیز همانند سایر کشورها، در این زمینه کوشش‌هایی کرده است؛ اما امید واهی به بارورسازی ابرها برای خروج از خشکسالی، بیش از این که با واقعیت همخوانی داشته باشد، چیزی شبیه یک رویاست.
ایده کلی باروری ابرها ساده است: «به‌طور طبیعی، قطرات کوچک آب داخل ابرها به‌هم می‌پیوندند، بزرگ و سنگین می‌شوند و سقوط می‌کنند. اگر در شرایط خاص، کریستال‌های یخی به ابر سرد یا مواد نم‌گیر به ابرهای گرم وارد شود، قطرات بزرگ شکل گرفته و ابر، امکان باریدن پیدا می‌کند. وارد کردن ذرات خارجی یا به روش هوایی (پرواز با هواپیما) و یا به روش زمینی (با بهره‌گیری از ابزاری به نام ژنراتورهای زمینی و پرتاب توپ و موشک) انجام می‌شود.»
تلاش برای ایجاد باران مصنوعی در ایران، سابقه‌ای ۵۰ ساله دارد. وقتی در سال ۱۳۴۷ قانون آب و نحوه ملی شدن آن به تصویب رسید، باروری ابرها به‌عهده وزارت آب و برق (یا همان وزارت نیروی امروز) گذاشته شد. از سال ۱۳۵۳ تا پیش از انقلاب اسلامی، وزارت نیرو با همکاری یک شرکت کانادایی از یک فروند هواپیما و یک ژنراتور زمینی استفاده کرد تا ماده‌ای به نام یدور نقره‌ای را در ابرهای حوالی پایتخت پخش کند. پس از آن در خلال سال‌های ۱۳۶۷ تا ۱۳۷۵ نیز باروری ابرها در اطراف شیرکوه استان یزد به اجرا درآمد و گزارشی از میزان موفقیت آن در دست نیست.
«مرکز ملی تحقیقات و مطالعات باروری ابرها» در میانه دهه ۷۰ در یزد راه‌اندازی و سه پروژه با همکاری روسیه در مناطق مرکزی و استان گیلان اجرا شد. بعد از آن پروژه مستقل باروری ابرها اواخر بهار و اوایل تابستان ۱۳۸۷ در استان گیلان کلید خورد. این مرکز چندین طرح و پروژه دیگر را هم در مناطق مختلف اجرا و مدعی شد اقداماتش به طور میانگین افزایش ۱۰ درصدی بارش‌ها را به دنبال داشته است. براین اساس افزایش بیش از ۱۲ درصدی بارندگی در استان فارس، بیش از ۱۷ درصدی در استان مرکزی، بیش از ۱۹ درصدی در استان های اصفهان و یزد و بیش از ۲۶ درصدی در کرمان و قم نتیجه این پروژه اعلام شد و پس از آن هم رسانه ها بر روی انتشار خبرهایی از این دست کمتر مانور دادند.
اگرچه بیش از ۵۰ کشور جهان با صرف مبالغی کلان پروژه بارورسازی ابرها را به امید رهایی از خشکسالی‌های طولانی و مکرر اجرایی کرده‌اند؛ اما نتایج آن به‌صورت علمی مورد تایید جامعه علمی قرار نگرفته و طبق گزارشی که روزنامه گاردین منتشر کرده: «کارشناسان با بررسی و مطالعه این پروژه‌ها، متوجه شده‌اند که باروری ابرها نمی‌تواند نوشدارویی برای درمان خشکسالی‌هسا باشد و در اجرا نیز با مصائبی روبه رو است. فقط ابرهایی خاص را در شرایطی خاص می‌توان بارور کرد، فعالیت‌هایی که حتی اگر موفق باشند، تضمینی برای شکست دادن خشکسالی نخواهند بود.»
تاثیر بارورسازی ابرها در جبران کم‌بارشی
به هر روی کمبود منابع آب و مدیریت نا‌بخردانه آن و خشکسالی‌های متوالی باعث شده است تا نیاز به آب روزبه‌روز بیشتر شود. آیا در چنین شرایطی دستکاری و باروری مصنوعی ابرها می‌تواند در جبران کم‌بارشی موثر باشد؟ پرسشی که احد وظیفه، رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی کشور در پاسخ به آن، می‌گوید: «چنین امکانی وجود ندارد. در هیچ کجای دنیا بارورسازی به‌عنوان روشی برای از بین بردن خشکسالی و کم‌بارشی معرفی نشده است، کما اینکه نتایج اجرای این پروژه در هیچ کشوری، حذف کم‌بارشی را نشان نمی‌دهد. در جنوب غرب آمریکا که با خشکسالی بسیار شدیدی دست‌به‌گریبان است، این پروژه اجرایی شده و همچنان کم‌بارشی ادامه‌دارد. در کشور ما نیز به همین ترتیب است، سالیان قبل در یزد بارورسازی ابرها انجام شد و در‌نهایت به نتایج ملموسی که بتواند کمبود آب را جبران کند، منتهی نشد. بنابراین ادعاهای صورت گرفته در این زمینه بیشتر جنبه تحقیقاتی دارد و در حوزه عملیاتی نمی‌توان به نتایج آن امیدوار بود.»
وظیفه در گفت‌و‌گو با «رسالت» توضیح می‌دهد: «پروژه بارورسازی از دهه ١٩٤٠ در جنوب غرب آمریکا آغاز شده و برخی معتقدند می‌توان ابرها را بارور و به افزایش منطقه ابری یا طولانی شدن زمان بارش و افزایش شدت آن کمک کرد؛ به این مفهوم که سیستم‌های طبیعی را به گونه‌ای با افزایش هستک‌های میعان تعدیل نمود تا به این طریق حجم ابر افزایش یافته، بارندگی‌ها تشدید شده و زمان آن طولانی‌تر شود. یک سری از روش‌ها، امواج الکترومغناطیسی را به جو هدایت کرده و باعث یونیزه شدن محیط ابری می‌شوند، در این صورت مولکول‌های ابر، به دلیل آنکه حاوی قطرات آب هستند، دو قطبی شده و موجب شکل‌گیری و یا تشدید بارش خواهد شد. مطالعات مختلف، در نمونه‌های اولیه که با ایجاد هستک‌های میعان درون ابر انجام می‌شود، نتایج متفاوتی را نشان می‌دهد و هنوز همه به‌ویژه جامعه هواشناسی بر میزان تاثیر آن اتفاق نظر ندارند. از میان ٢٠٠ کشور دنیا، در بیش از ۵٠ کشور ازجمله جنوب غرب آمریکا، روسیه، ایران، استرالیا، چین، تایلند، آفریقای جنوبی، عربستان و امارات متحده عربی بارورسازی ابرها صورت گرفته، و به علت عدم قطعیت و نبود داده‌های یقینی، نمی‌توان تاثیر بارورسازی را به اثبات رساند. برخی از شرکت‌ها نیز نمونه‌هایی را بارور و اعلام کرده‌اند، ١٠ تا ٢٠ درصد بارندگی افزایش یافته و نتایج برخی مطالعات به همین آمار اشاره دارد، در عین حال میزان موفقیت‌آمیز بودن بارورسازی ابر حتی در بهترین شرایط و در جنوب غرب آمریکا که منطقه کوهستانی است، 1.5 درصد اعلام‌شده که عدد بسیار پایینی است. بنابراین به خاطر همین عدم قطعیت‌ها، نتیجه‌بخش بودن بارورسازی مورد تایید و توافق همه صاحب‌نظران نیست. از سوی دیگر این مقوله در همه‌جا، لزوما به نتیجه بهتر منجر نمی‌شود.»
سازمان جهانی هواشناسی: بارورسازی روشی برای طرف کردن خشکسالی نیست
رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی کشور، اقلیم خاورمیانه را برای بارورسازی ابرها مناسب ندانسته و می‌گوید: «اقلیم خاورمیانه و شمال آفریقا به نسبت سایر مناطق دنیا منبع خیزش گردوخاک است، از این‌رو سیستم‌های مهاجم و جبهه‌های سرد و گرم، براثر وزش باد و مستعد بودن سطح زمین برای خیزش گردوغبار حاوی مقدار زیادی هستک‌های میعانات طبیعی هستند که توسط باد از سطح زمین برداشته شده و به تراز‌های بالا‌تر جو منتقل می‌شوند. برای این پرسش که آیا افزودن ماده مصنوعی در بارورسازی چنین ابری موثر است یا خیر، هنوز پاسخ قانع کننده‌ای وجود ندارد. لذا هم بارورسازی وهم انجام آن در منطقه خاورمیانه زیرسوال است و باید به‌صورت تحقیقی، باتوجه به اصول و مبانی علم هواشناسی و فیزیک جبر، با ارائه اعداد و ارقام و به شکل علمی نشان داد این اقدام تا چه حدی موثر است. در غیر این صورت طرح ادعاهای واهی، مورد پذیرش جامعه علمی و اهل فن نخواهد بود. این را هم باید در نظر داشت که علیرغم انتشار نتایج مطالعات متعدد، سازمان جهانی هواشناسی در سال ٢٠١٨ بیانیه‌ای صادر و در آن به صراحت اعلام کرده است، بارورسازی روشی برای طرف کردن خشکسالی نیست و در بهترین حالت نباید امیدوار بود که با چنین اقدامی کمبود آب جبران شده و یا تامین شود. این موضوع به‌عنوان ابزاری در کنار سایر ابزار‌ها شاید بتواند در حوزه ای محدود و منطقه‌ای کوهستانی، میزان بارش به‌ویژه بارش برف را در بالای کوه تقویت کرده و بین ١٠ تا ١۵ درصد افزایش دهد. ولی در مجموع این مسئله با اما و اگر‌های فراوانی همراه است، به این دلیل که سیستم جو و هواشناسی بسیار پیچیده بوده و عوامل زیادی در آن دخیل است و به‌راحتی قابل شناسایی و اندازه‌گیری نیستند. همین عدم قطعیت‌ها باعث شده در این مورد که آیا، کم‌و زیاد شدن بارش‌ها ماحصل بارورسازی و یا تغییر‌پذیری طبیعی سیستم ابر است، نتوانیم به نتیجه روشنی برسیم.»
سهم ما از آسمان همین خشکسالی‌هاست
حسین ثنایی‌نژاد، مدرس دانشگاه فردوسی و دکتری آب‌و‌هواشناسی در‌این‌باره به «رسالت» می‌گوید: «بارورسازی ابرها در علم هواشناسی سال‌هاست که به‌عنوان یکی از موضوعات مهم تحقیقاتی در سطح جهان مورد‌توجه است و در مورد میزان اثرگذاری آن اختلاف‌نظر‌هایی وجود دارد و همچنان در پیشرفته‌ترین کشور‌های دنیای نتوانسته‌اند راهی قطعی و مطمئن برای بارش ابرها ارائه کنند. بارور کردن ابرها در شماری از کشورها آزمایش شده و برخی از آنها همچون کانادا و روسیه برای کاهش خسارات ناشی‌از تگرگ، روش‌های تولید باران مصنوعی را اجرا کرده و موفق شده‌اند پیش از بارش تگرگ، آن را به باران بدل کنند؛ اما در بسیاری از نقاط دیگر جهان مثل مناطقی در آمریکا، این روش‌ها به نتایج مطلوبی نرسیده است. در شماری از مقاله‌های علمی، دلیل این عدم موفقیت، غیرقابل کنترل بودن شرایط محیطی، متفاوت بودن این شرایط و نیز محدود بودن اطلاعات و دانش کنونی بشر ذکر شده است با‌این‌وجود باروری ابرها باهدف استحصال آب؛ به منظور مبارزه با خشکسالی و افزایش میزان آب دریافتی، اساسا قابل تصور نیست. اینکه وزارت نیرو اعلام کرده عملیات باروری ابرها در هشت استان کشور با هدف ایجاد بارندگی برای استحصال آب در حال انجام است. این کار مبنای علمی نداشته و به جز هدر دادن بودجه ثمری ندارد.»
ثنایی‌نژاد با اشاره به مراحل شکل‌گیری بارندگی عنوان می‌کند: «بارش شامل مراحل مختلفی است و ابتدا باید وجود بخار آب در جو به اشباع برسد و پس از آن، هسته‌های متراکمی در هوا برای امکان تشکیل قطره وجود داشته باشد. پس‌از‌آن شرایط نا‌پایدار در جو باید به گونه‌ای باشد تا قطرات تشکیل شده؛ رشد یافته و آنقدر بزرگ شوند که بتوانند بر دو نیروی اصطکاک هوا و نیروی شناوری (ارشمیدسی) غلبه کرده و فرو بریزند. باید دمای لایه هوای زیر ابر به قدری پایین باشد که باعث تبخیر میان راهی نشده و قطرات به زمین برسند. باروری ابرها صرفا پاشیدن هسته تراکم به داخل ابر است. بدین معنی که باید تمام شرایط دیگر برای بارش مهیا باشند و عدم بارش به خاطر عدم وجود هسته‌های تراکم باشد. هسته‌های تراکم عبارت از کانی‌ها و گرد‌و‌غبار‌های معلق در داخل جو است که همه می‌دانیم چیزی که در کشور ما زیاد است گردوغبار است. به همین دلیل بسیار بعید به نظر می‌رسد ابرهایی که بر روی کشور ما قرار می‌گیرند، نباریدنشان به خاطر نبودن هسته تراکم باشد. براین اساس باروری ابرها در ایران کاری بیهوده و فاقد پشتوانه علمی است و استفاده از این تکنیک برای استحصال آب در کشور‌های دیگر معمول نیست.»
این مدرس دانشگاه خاطرنشان می‌کند: «سهم ما از آسمان همین خشکسالی‌هاست و باید با اقلیم‌مان سازگار شویم. بارندگی عرض‌های میانه حاصل فعالیت سیکلون‌هایی است که در این مناطق شکل می‌گیرند. سیکلون‌هایی که ایران را تحت تاثیر خود دارند، عموما در حوزهٔ دریای مدیترانه تشکیل می‌شوند. اگرچه گاهی سیستم‌هایی هم با عبور از روی دریای سرخ به منطقهٔ جنوبی و مرکزی ایران می‌رسند و در آنجا بارندگی‌هایی را ایجاد می‌کنند و گاهی هم مونسون‌هایی از اقیانوس هند به جنوب شرقی کشور می‌آیند. مسیر غالب سیکلون‌های مدیترانه‌ای اصولا از داخل کشور ما نمی‌گذرد. در‌واقع ما در حاشیه مسیر عبور این سیکلون‌ها هستیم. به همین دلیل، هر گاه این سیکلون‌ها از منطقهٔ قفقاز به سمت جنوب منحرف شوند، بارندگی خواهیم داشت و در شرایط معمول حرکت آنها، چیزی به ما نمی‌رسد. علاوه بر این، به‌خاطر فاصلهٔ کشور ما از منطقهٔ اصلیِ تشکیل این سیکلون‌ها، که دریای مدیترانه است، منطقهٔ ما در مراحل آخر فعالیت این سیکلون‌ها واقع است و در نتیجه، بارندگی کم‌تری از همان‌هایی که به هر‌حال هر از چندی از کشور ما عبور می‌کنند، دریافت می‌نماید. همین سیکلون‌ها از قضا در فعال‌ترین فاز خودشان از روی ترکیه عبور می‌کنند و باعث بارندگی زیاد در آنجا می‌شوند. به‌عبارتی، سهم ما از آسمان همین است. یعنی بارندگی کم‌و اقلیم خشک و نیمه‌خشک. این تقدیر طبیعت است. در این اقلیم به دلیلی که ذکر شد وقتی حرکت سیکلون‌ها از مسیر اصلی‌شان به قسمت‌های شمالی‌تر منتقل می‌شود، ما خشکسالی‌های شدیدی را تجربه می‌کنیم. مانند همین چند سالی که گذشت.»
اقلیمِ کم‌باران و وقوع خشکسالی‌ها در اغلب مناطق ایران یک پدیده کاملاً طبیعی است. این شرایط نه جدید است و نه بشر قادر به تغییر آن است. از این رو احد وظیفه، رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی کشور در گفت‌و‌گو با «رسالت» بر سازگاری با خشکسالی تاکید کرده و خاطرنشان می‌کند: «خشکسالی یک سابقه بسیار طولانی در کشور ما دارد و تغییر اقلیم و گرمایش جهانی هم مزید بر علت شده تا اقلیم ایران به سمت خشک تر شدن در حرکت باشد، میانگین بارش در کشور ما ٢۵٠ میلی‌متر است، و طی ده سال اخیر به ٢٣٠ و حتی ٢٠٠ میلی‌متر هم تقلیل یافته، بنابراین کشور پربارشی نیستیم، و سهم ایران، فقط یک سوم متوسط بارندگی های جهان است، براین اساس برای پایداری سرزمین و جلوگیری از تشدید فرونشست و بیابانی شدن، باید با حساسیت بسیار زیاد از اجرای پروژه‌های بدون مطالعه و توسعه بزرگ‌مقیاس خودداری کرد. وزارت نیرو اگر می‌خواهد فعالیت توسعه‌ای انجام دهد، سدی بسازد و آبی انتقال دهد، باید نسبت به عواقب این اقدامات آگاه باشد. اگر به روش‌های گذشته این کار انجام شود به نقطه‌ای می‌رسیم، که از نقطه فعلی صد برابر بدتر است و عواقب آن قابل جبران نخواهد بود، همچنان که رفتار‌های غلط گذشته، درحال حاضر وضعیتی را بوجود آورده است، که غیرقابل تحمل است، همانند خشک شدن دریاچه‌ها که صرفا ماحصل کم‌بارشی نیست، بخش بزرگی از وضعیتی که پدید آمده، نتیجه رفتار‌های ناپسند گذشته است و باید این رفتار‌های غلط را تا حد ممکن اصلاح کرد.»
خطر آدرس غلط دادن به مخاطب
جواد سمیعی، کارشناس ارشد حوزه آب از گروه مهندسی- اجتماعی آبانگاه هم بر سازگاری اقلیمی تاکید و در‌عین‌حال نسبت به القاء تفکرات اشتباه مبنی بر ایجاد باران مصنوعی به‌منظور مقابله با خشکسالی هشدار داده و به «رسالت» می‌گوید: «اخباری که این‌روز‌ها در رابطه با پراکنده کردن ابرها و بارورسازی آنها در شبکه‌های اجتماعی دست به‌دست می‌شود؛ شبه علمی است، به این معنا که به یک سری عبارت‌های علمی استناد می‌شود، اما ادعاهای مطرح‌شده از روش و نگاه علمی به دور است. در این مورد خاص، برمبنای اظهارات اساتید حوزه هواشناسی نمی‌توان از طریق بارورسازی ابرها، معضل آب کشور را حتی تا حدودی حل کرد. در این میان، افرادی که شاید سواد آبی کافی ندارند، این موارد را در فضای مجازی بازنشر می‌کنند، در نقطه مقابل گروهی هم عامدانه، با انتشار این اخبار به‌دنبال نوعی سوء استفاده هستند.»
سمیعی یادآوری می‌کند: «انتشار چنین مطالبی از چند جهت نه‌تنها اشتباه که خطرناک است، نخست آنکه اطلاعات و آدرس غلطی به مخاطب برای نجات آب داده می‌شود. علاوه بر این، باتوجه به شرایط آب‌و‌هوایی کشور و مبتنی بر مطالعات جهانی و ملی، بارورسازی تاثیر بسیار کمی دارد و نباید آن را به‌عنوان مسئله اصلی برای بهبود شرایط آبی قلمداد کرد. کشور ما، با یک بیماری عمیق و بسیار شدید در حوزه آب دست‌به‌گریبان است، و با اقداماتی نظیر بارورسازی ابرها و امثال آن قابل حل نیست. این موارد از جهت دیگری هم خطرناک‌اند، از این جهت که باعث دلخوشی کاذب شده و شهروندان تصور می‌کنند مسئله آب به این صورت حل می‌شود. مدیران هم احساس نمی‌کنند با یک بحران تمام‌عیار مواجه‌اند؛ به این ترتیب، بی‌برنامگی و عدم توازن بین منابع و مصارف ادامه می‌یابد. بسیار مهم است که سواد آبی و تصویر درستی از مسائل این حوزه ارائه شود، تا گمان نکنیم مسئله اصلی ما مواردی همچون بارورسازی ابرهاست. در این رابطه، مهمترین گروه‌هایی که باید به کمک این موضوع بیایند فرهنگیان و نخبگان هستند، آنها می‌توانند سهم بسزایی در شرایط حال حاضر داشته باشند و مسئله آب را به‌درستی ترسیم کنند. از دستگاه‌های ذیربط هم انتظار می‌رود که با اعلام بموقع، شفاف و صریح و نه با کلی‌گویی و ابهام، شایعات و مسائلی از‌این‌دست را ساماندهی کرده و نسبت به آن اعلام موضع کنند. اجازه ندهند عده‌ای سودجو از روی بی‌خبری به نشر مطالبی دست بزنند که از یک سو آدرس غلط است و از سوی دیگر دلخوشی کاذبی ایجاد می‌کند.»
کارشناس ارشد حوزه آب از گروه مهندسی- اجتماعی آبانگاه خاطرنشان می‌کند: «نوسانات آب‌و‌هوایی که بخش قابل توجه آن طبیعی و بخش دیگر آن هم ناشی از تغییرات اقلیمی است، احتمالا در آینده شدید‌تر هم می‌شود، لذا اصلی‌ترین راهکار این است که محدودیت منابع آبی را درک کرده و متناسب با آن در بخش کشاورزی، شرب، صنعت و خدمات، برای کاهش مصارف برنامه‌ریزی عملیاتی و مشارکتی داشته باشیم.
وقتی شرایط ما رو به وخامت می‌رود، چاره کار حفر چاه‌های جدید و یا انتقال آب از دریا نیست و نباید فکر کنیم از طریق راهکار‌هایی مثل بارورسازی ابرها مسئله حل می‌شود. هرچند تکنولوژی‌های جدید با روش علمی می‌توانند به بهبود شرایط کمک کنند اما مسئله اصلی ما توازن بین منابع و مصارف است که تحت عنوان سازگاری با کم‌آبی از آن یاد می‌شود. با‌این‌حال شهر‌های ما در چند سال اخیر که دچار خشکسالی شدید بوده‌ایم با قبل چه تفاوتی کرده و یا در بخش کشاورزی چه تفاوتی به نسبت قبل اعمال شده، پاسخ روشن است، هیچ! فقط فشارمان را به منابع بیشتر کرده‌ایم و این معضل بزرگی است که بیش‌از‌پیش در باتلاق عدم تعادل منابع آب، فرو می‌رویم و حواسمان هم نیست!»
چشممان همیشه به آسمان است تا ببارد. هیچ‌گاه نپذیرفته‌ایم سهم ایران ما از آسمان همین است؛ همین اقلیم خشک و نیمه‌خشک که متوسط بارش سالانه آن ٢۵٠ میلی‌متر است و تازه این عدد در سال‌های اخیر به ٢٣٠ میلی‌متر هم کاهش یافته است. این عدم پذیرش ما را به جستجوی راهکار‌هایی برای فرار از خشکسالی واداشته، همچون بارورسازی ابرها که در جهان همچنان دوران آزمون و خطا را طی می‌کند و هنوز بشر نتوانسته در این زمینه راهی مطمئن را ابداع کند. ایران نیز همانند سایر کشورها، در این زمینه کوشش‌هایی کرده است؛ اما امید واهی به بارورسازی ابرها برای خروج از خشکسالی، بیش از این که با واقعیت همخوانی داشته باشد، چیزی شبیه یک رویاست.
ایده کلی باروری ابرها ساده است: «به‌طور طبیعی، قطرات کوچک آب داخل ابرها به‌هم می‌پیوندند، بزرگ و سنگین می‌شوند و سقوط می‌کنند. اگر در شرایط خاص، کریستال‌های یخی به ابر سرد یا مواد نم‌گیر به ابرهای گرم وارد شود، قطرات بزرگ شکل گرفته و ابر، امکان باریدن پیدا می‌کند. وارد کردن ذرات خارجی یا به روش هوایی (پرواز با هواپیما) و یا به روش زمینی (با بهره‌گیری از ابزاری به نام ژنراتورهای زمینی و پرتاب توپ و موشک) انجام می‌شود.»
تلاش برای ایجاد باران مصنوعی در ایران، سابقه‌ای ۵۰ ساله دارد. وقتی در سال ۱۳۴۷ قانون آب و نحوه ملی شدن آن به تصویب رسید، باروری ابرها به‌عهده وزارت آب و برق (یا همان وزارت نیروی امروز) گذاشته شد. از سال ۱۳۵۳ تا پیش از انقلاب اسلامی، وزارت نیرو با همکاری یک شرکت کانادایی از یک فروند هواپیما و یک ژنراتور زمینی استفاده کرد تا ماده‌ای به نام یدور نقره‌ای را در ابرهای حوالی پایتخت پخش کند. پس از آن در خلال سال‌های ۱۳۶۷ تا ۱۳۷۵ نیز باروری ابرها در اطراف شیرکوه استان یزد به اجرا درآمد و گزارشی از میزان موفقیت آن در دست نیست.
«مرکز ملی تحقیقات و مطالعات باروری ابرها» در میانه دهه ۷۰ در یزد راه‌اندازی و سه پروژه با همکاری روسیه در مناطق مرکزی و استان گیلان اجرا شد. بعد از آن پروژه مستقل باروری ابرها اواخر بهار و اوایل تابستان ۱۳۸۷ در استان گیلان کلید خورد. این مرکز چندین طرح و پروژه دیگر را هم در مناطق مختلف اجرا و مدعی شد اقداماتش به طور میانگین افزایش ۱۰ درصدی بارش‌ها را به دنبال داشته است. براین اساس افزایش بیش از ۱۲ درصدی بارندگی در استان فارس، بیش از ۱۷ درصدی در استان مرکزی، بیش از ۱۹ درصدی در استان های اصفهان و یزد و بیش از ۲۶ درصدی در کرمان و قم نتیجه این پروژه اعلام شد و پس از آن هم رسانه ها بر روی انتشار خبرهایی از این دست کمتر مانور دادند.
اگرچه بیش از ۵۰ کشور جهان با صرف مبالغی کلان پروژه بارورسازی ابرها را به امید رهایی از خشکسالی‌های طولانی و مکرر اجرایی کرده‌اند؛ اما نتایج آن به‌صورت علمی مورد تایید جامعه علمی قرار نگرفته و طبق گزارشی که روزنامه گاردین منتشر کرده: «کارشناسان با بررسی و مطالعه این پروژه‌ها، متوجه شده‌اند که باروری ابرها نمی‌تواند نوشدارویی برای درمان خشکسالی‌هسا باشد و در اجرا نیز با مصائبی روبه رو است. فقط ابرهایی خاص را در شرایطی خاص می‌توان بارور کرد، فعالیت‌هایی که حتی اگر موفق باشند، تضمینی برای شکست دادن خشکسالی نخواهند بود.»
تاثیر بارورسازی ابرها در جبران کم‌بارشی
به هر روی کمبود منابع آب و مدیریت نا‌بخردانه آن و خشکسالی‌های متوالی باعث شده است تا نیاز به آب روزبه‌روز بیشتر شود. آیا در چنین شرایطی دستکاری و باروری مصنوعی ابرها می‌تواند در جبران کم‌بارشی موثر باشد؟ پرسشی که احد وظیفه، رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی کشور در پاسخ به آن، می‌گوید: «چنین امکانی وجود ندارد. در هیچ کجای دنیا بارورسازی به‌عنوان روشی برای از بین بردن خشکسالی و کم‌بارشی معرفی نشده است، کما اینکه نتایج اجرای این پروژه در هیچ کشوری، حذف کم‌بارشی را نشان نمی‌دهد. در جنوب غرب آمریکا که با خشکسالی بسیار شدیدی دست‌به‌گریبان است، این پروژه اجرایی شده و همچنان کم‌بارشی ادامه‌دارد. در کشور ما نیز به همین ترتیب است، سالیان قبل در یزد بارورسازی ابرها انجام شد و در‌نهایت به نتایج ملموسی که بتواند کمبود آب را جبران کند، منتهی نشد. بنابراین ادعاهای صورت گرفته در این زمینه بیشتر جنبه تحقیقاتی دارد و در حوزه عملیاتی نمی‌توان به نتایج آن امیدوار بود.»
وظیفه در گفت‌و‌گو با «رسالت» توضیح می‌دهد: «پروژه بارورسازی از دهه ١٩٤٠ در جنوب غرب آمریکا آغاز شده و برخی معتقدند می‌توان ابرها را بارور و به افزایش منطقه ابری یا طولانی شدن زمان بارش و افزایش شدت آن کمک کرد؛ به این مفهوم که سیستم‌های طبیعی را به گونه‌ای با افزایش هستک‌های میعان تعدیل نمود تا به این طریق حجم ابر افزایش یافته، بارندگی‌ها تشدید شده و زمان آن طولانی‌تر شود. یک سری از روش‌ها، امواج الکترومغناطیسی را به جو هدایت کرده و باعث یونیزه شدن محیط ابری می‌شوند، در این صورت مولکول‌های ابر، به دلیل آنکه حاوی قطرات آب هستند، دو قطبی شده و موجب شکل‌گیری و یا تشدید بارش خواهد شد. مطالعات مختلف، در نمونه‌های اولیه که با ایجاد هستک‌های میعان درون ابر انجام می‌شود، نتایج متفاوتی را نشان می‌دهد و هنوز همه به‌ویژه جامعه هواشناسی بر میزان تاثیر آن اتفاق نظر ندارند. از میان ٢٠٠ کشور دنیا، در بیش از ۵٠ کشور ازجمله جنوب غرب آمریکا، روسیه، ایران، استرالیا، چین، تایلند، آفریقای جنوبی، عربستان و امارات متحده عربی بارورسازی ابرها صورت گرفته، و به علت عدم قطعیت و نبود داده‌های یقینی، نمی‌توان تاثیر بارورسازی را به اثبات رساند. برخی از شرکت‌ها نیز نمونه‌هایی را بارور و اعلام کرده‌اند، ١٠ تا ٢٠ درصد بارندگی افزایش یافته و نتایج برخی مطالعات به همین آمار اشاره دارد، در عین حال میزان موفقیت‌آمیز بودن بارورسازی ابر حتی در بهترین شرایط و در جنوب غرب آمریکا که منطقه کوهستانی است، 1.5 درصد اعلام‌شده که عدد بسیار پایینی است. بنابراین به خاطر همین عدم قطعیت‌ها، نتیجه‌بخش بودن بارورسازی مورد تایید و توافق همه صاحب‌نظران نیست. از سوی دیگر این مقوله در همه‌جا، لزوما به نتیجه بهتر منجر نمی‌شود.»
سازمان جهانی هواشناسی: بارورسازی روشی برای طرف کردن خشکسالی نیست
رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی کشور، اقلیم خاورمیانه را برای بارورسازی ابرها مناسب ندانسته و می‌گوید: «اقلیم خاورمیانه و شمال آفریقا به نسبت سایر مناطق دنیا منبع خیزش گردوخاک است، از این‌رو سیستم‌های مهاجم و جبهه‌های سرد و گرم، براثر وزش باد و مستعد بودن سطح زمین برای خیزش گردوغبار حاوی مقدار زیادی هستک‌های میعانات طبیعی هستند که توسط باد از سطح زمین برداشته شده و به تراز‌های بالا‌تر جو منتقل می‌شوند. برای این پرسش که آیا افزودن ماده مصنوعی در بارورسازی چنین ابری موثر است یا خیر، هنوز پاسخ قانع کننده‌ای وجود ندارد. لذا هم بارورسازی وهم انجام آن در منطقه خاورمیانه زیرسوال است و باید به‌صورت تحقیقی، باتوجه به اصول و مبانی علم هواشناسی و فیزیک جبر، با ارائه اعداد و ارقام و به شکل علمی نشان داد این اقدام تا چه حدی موثر است. در غیر این صورت طرح ادعاهای واهی، مورد پذیرش جامعه علمی و اهل فن نخواهد بود. این را هم باید در نظر داشت که علیرغم انتشار نتایج مطالعات متعدد، سازمان جهانی هواشناسی در سال ٢٠١٨ بیانیه‌ای صادر و در آن به صراحت اعلام کرده است، بارورسازی روشی برای طرف کردن خشکسالی نیست و در بهترین حالت نباید امیدوار بود که با چنین اقدامی کمبود آب جبران شده و یا تامین شود. این موضوع به‌عنوان ابزاری در کنار سایر ابزار‌ها شاید بتواند در حوزه ای محدود و منطقه‌ای کوهستانی، میزان بارش به‌ویژه بارش برف را در بالای کوه تقویت کرده و بین ١٠ تا ١۵ درصد افزایش دهد. ولی در مجموع این مسئله با اما و اگر‌های فراوانی همراه است، به این دلیل که سیستم جو و هواشناسی بسیار پیچیده بوده و عوامل زیادی در آن دخیل است و به‌راحتی قابل شناسایی و اندازه‌گیری نیستند. همین عدم قطعیت‌ها باعث شده در این مورد که آیا، کم‌و زیاد شدن بارش‌ها ماحصل بارورسازی و یا تغییر‌پذیری طبیعی سیستم ابر است، نتوانیم به نتیجه روشنی برسیم.»
سهم ما از آسمان همین خشکسالی‌هاست
حسین ثنایی‌نژاد، مدرس دانشگاه فردوسی و دکتری آب‌و‌هواشناسی در‌این‌باره به «رسالت» می‌گوید: «بارورسازی ابرها در علم هواشناسی سال‌هاست که به‌عنوان یکی از موضوعات مهم تحقیقاتی در سطح جهان مورد‌توجه است و در مورد میزان اثرگذاری آن اختلاف‌نظر‌هایی وجود دارد و همچنان در پیشرفته‌ترین کشور‌های دنیای نتوانسته‌اند راهی قطعی و مطمئن برای بارش ابرها ارائه کنند. بارور کردن ابرها در شماری از کشورها آزمایش شده و برخی از آنها همچون کانادا و روسیه برای کاهش خسارات ناشی‌از تگرگ، روش‌های تولید باران مصنوعی را اجرا کرده و موفق شده‌اند پیش از بارش تگرگ، آن را به باران بدل کنند؛ اما در بسیاری از نقاط دیگر جهان مثل مناطقی در آمریکا، این روش‌ها به نتایج مطلوبی نرسیده است. در شماری از مقاله‌های علمی، دلیل این عدم موفقیت، غیرقابل کنترل بودن شرایط محیطی، متفاوت بودن این شرایط و نیز محدود بودن اطلاعات و دانش کنونی بشر ذکر شده است با‌این‌وجود باروری ابرها باهدف استحصال آب؛ به منظور مبارزه با خشکسالی و افزایش میزان آب دریافتی، اساسا قابل تصور نیست. اینکه وزارت نیرو اعلام کرده عملیات باروری ابرها در هشت استان کشور با هدف ایجاد بارندگی برای استحصال آب در حال انجام است. این کار مبنای علمی نداشته و به جز هدر دادن بودجه ثمری ندارد.»
ثنایی‌نژاد با اشاره به مراحل شکل‌گیری بارندگی عنوان می‌کند: «بارش شامل مراحل مختلفی است و ابتدا باید وجود بخار آب در جو به اشباع برسد و پس از آن، هسته‌های متراکمی در هوا برای امکان تشکیل قطره وجود داشته باشد. پس‌از‌آن شرایط نا‌پایدار در جو باید به گونه‌ای باشد تا قطرات تشکیل شده؛ رشد یافته و آنقدر بزرگ شوند که بتوانند بر دو نیروی اصطکاک هوا و نیروی شناوری (ارشمیدسی) غلبه کرده و فرو بریزند. باید دمای لایه هوای زیر ابر به قدری پایین باشد که باعث تبخیر میان راهی نشده و قطرات به زمین برسند. باروری ابرها صرفا پاشیدن هسته تراکم به داخل ابر است. بدین معنی که باید تمام شرایط دیگر برای بارش مهیا باشند و عدم بارش به خاطر عدم وجود هسته‌های تراکم باشد. هسته‌های تراکم عبارت از کانی‌ها و گرد‌و‌غبار‌های معلق در داخل جو است که همه می‌دانیم چیزی که در کشور ما زیاد است گردوغبار است. به همین دلیل بسیار بعید به نظر می‌رسد ابرهایی که بر روی کشور ما قرار می‌گیرند، نباریدنشان به خاطر نبودن هسته تراکم باشد. براین اساس باروری ابرها در ایران کاری بیهوده و فاقد پشتوانه علمی است و استفاده از این تکنیک برای استحصال آب در کشور‌های دیگر معمول نیست.»
این مدرس دانشگاه خاطرنشان می‌کند: «سهم ما از آسمان همین خشکسالی‌هاست و باید با اقلیم‌مان سازگار شویم. بارندگی عرض‌های میانه حاصل فعالیت سیکلون‌هایی است که در این مناطق شکل می‌گیرند. سیکلون‌هایی که ایران را تحت تاثیر خود دارند، عموما در حوزهٔ دریای مدیترانه تشکیل می‌شوند. اگرچه گاهی سیستم‌هایی هم با عبور از روی دریای سرخ به منطقهٔ جنوبی و مرکزی ایران می‌رسند و در آنجا بارندگی‌هایی را ایجاد می‌کنند و گاهی هم مونسون‌هایی از اقیانوس هند به جنوب شرقی کشور می‌آیند. مسیر غالب سیکلون‌های مدیترانه‌ای اصولا از داخل کشور ما نمی‌گذرد. در‌واقع ما در حاشیه مسیر عبور این سیکلون‌ها هستیم. به همین دلیل، هر گاه این سیکلون‌ها از منطقهٔ قفقاز به سمت جنوب منحرف شوند، بارندگی خواهیم داشت و در شرایط معمول حرکت آنها، چیزی به ما نمی‌رسد. علاوه بر این، به‌خاطر فاصلهٔ کشور ما از منطقهٔ اصلیِ تشکیل این سیکلون‌ها، که دریای مدیترانه است، منطقهٔ ما در مراحل آخر فعالیت این سیکلون‌ها واقع است و در نتیجه، بارندگی کم‌تری از همان‌هایی که به هر‌حال هر از چندی از کشور ما عبور می‌کنند، دریافت می‌نماید. همین سیکلون‌ها از قضا در فعال‌ترین فاز خودشان از روی ترکیه عبور می‌کنند و باعث بارندگی زیاد در آنجا می‌شوند. به‌عبارتی، سهم ما از آسمان همین است. یعنی بارندگی کم‌و اقلیم خشک و نیمه‌خشک. این تقدیر طبیعت است. در این اقلیم به دلیلی که ذکر شد وقتی حرکت سیکلون‌ها از مسیر اصلی‌شان به قسمت‌های شمالی‌تر منتقل می‌شود، ما خشکسالی‌های شدیدی را تجربه می‌کنیم. مانند همین چند سالی که گذشت.»
اقلیمِ کم‌باران و وقوع خشکسالی‌ها در اغلب مناطق ایران یک پدیده کاملاً طبیعی است. این شرایط نه جدید است و نه بشر قادر به تغییر آن است. از این رو احد وظیفه، رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی کشور در گفت‌و‌گو با «رسالت» بر سازگاری با خشکسالی تاکید کرده و خاطرنشان می‌کند: «خشکسالی یک سابقه بسیار طولانی در کشور ما دارد و تغییر اقلیم و گرمایش جهانی هم مزید بر علت شده تا اقلیم ایران به سمت خشک تر شدن در حرکت باشد، میانگین بارش در کشور ما ٢۵٠ میلی‌متر است، و طی ده سال اخیر به ٢٣٠ و حتی ٢٠٠ میلی‌متر هم تقلیل یافته، بنابراین کشور پربارشی نیستیم، و سهم ایران، فقط یک سوم متوسط بارندگی های جهان است، براین اساس برای پایداری سرزمین و جلوگیری از تشدید فرونشست و بیابانی شدن، باید با حساسیت بسیار زیاد از اجرای پروژه‌های بدون مطالعه و توسعه بزرگ‌مقیاس خودداری کرد. وزارت نیرو اگر می‌خواهد فعالیت توسعه‌ای انجام دهد، سدی بسازد و آبی انتقال دهد، باید نسبت به عواقب این اقدامات آگاه باشد. اگر به روش‌های گذشته این کار انجام شود به نقطه‌ای می‌رسیم، که از نقطه فعلی صد برابر بدتر است و عواقب آن قابل جبران نخواهد بود، همچنان که رفتار‌های غلط گذشته، درحال حاضر وضعیتی را بوجود آورده است، که غیرقابل تحمل است، همانند خشک شدن دریاچه‌ها که صرفا ماحصل کم‌بارشی نیست، بخش بزرگی از وضعیتی که پدید آمده، نتیجه رفتار‌های ناپسند گذشته است و باید این رفتار‌های غلط را تا حد ممکن اصلاح کرد.»
خطر آدرس غلط دادن به مخاطب
جواد سمیعی، کارشناس ارشد حوزه آب از گروه مهندسی- اجتماعی آبانگاه هم بر سازگاری اقلیمی تاکید و در‌عین‌حال نسبت به القاء تفکرات اشتباه مبنی بر ایجاد باران مصنوعی به‌منظور مقابله با خشکسالی هشدار داده و به «رسالت» می‌گوید: «اخباری که این‌روز‌ها در رابطه با پراکنده کردن ابرها و بارورسازی آنها در شبکه‌های اجتماعی دست به‌دست می‌شود؛ شبه علمی است، به این معنا که به یک سری عبارت‌های علمی استناد می‌شود، اما ادعاهای مطرح‌شده از روش و نگاه علمی به دور است. در این مورد خاص، برمبنای اظهارات اساتید حوزه هواشناسی نمی‌توان از طریق بارورسازی ابرها، معضل آب کشور را حتی تا حدودی حل کرد. در این میان، افرادی که شاید سواد آبی کافی ندارند، این موارد را در فضای مجازی بازنشر می‌کنند، در نقطه مقابل گروهی هم عامدانه، با انتشار این اخبار به‌دنبال نوعی سوء استفاده هستند.»
سمیعی یادآوری می‌کند: «انتشار چنین مطالبی از چند جهت نه‌تنها اشتباه که خطرناک است، نخست آنکه اطلاعات و آدرس غلطی به مخاطب برای نجات آب داده می‌شود. علاوه بر این، باتوجه به شرایط آب‌و‌هوایی کشور و مبتنی بر مطالعات جهانی و ملی، بارورسازی تاثیر بسیار کمی دارد و نباید آن را به‌عنوان مسئله اصلی برای بهبود شرایط آبی قلمداد کرد. کشور ما، با یک بیماری عمیق و بسیار شدید در حوزه آب دست‌به‌گریبان است، و با اقداماتی نظیر بارورسازی ابرها و امثال آن قابل حل نیست. این موارد از جهت دیگری هم خطرناک‌اند، از این جهت که باعث دلخوشی کاذب شده و شهروندان تصور می‌کنند مسئله آب به این صورت حل می‌شود. مدیران هم احساس نمی‌کنند با یک بحران تمام‌عیار مواجه‌اند؛ به این ترتیب، بی‌برنامگی و عدم توازن بین منابع و مصارف ادامه می‌یابد. بسیار مهم است که سواد آبی و تصویر درستی از مسائل این حوزه ارائه شود، تا گمان نکنیم مسئله اصلی ما مواردی همچون بارورسازی ابرهاست. در این رابطه، مهمترین گروه‌هایی که باید به کمک این موضوع بیایند فرهنگیان و نخبگان هستند، آنها می‌توانند سهم بسزایی در شرایط حال حاضر داشته باشند و مسئله آب را به‌درستی ترسیم کنند. از دستگاه‌های ذیربط هم انتظار می‌رود که با اعلام بموقع، شفاف و صریح و نه با کلی‌گویی و ابهام، شایعات و مسائلی از‌این‌دست را ساماندهی کرده و نسبت به آن اعلام موضع کنند. اجازه ندهند عده‌ای سودجو از روی بی‌خبری به نشر مطالبی دست بزنند که از یک سو آدرس غلط است و از سوی دیگر دلخوشی کاذبی ایجاد می‌کند.»
کارشناس ارشد حوزه آب از گروه مهندسی- اجتماعی آبانگاه خاطرنشان می‌کند: «نوسانات آب‌و‌هوایی که بخش قابل توجه آن طبیعی و بخش دیگر آن هم ناشی از تغییرات اقلیمی است، احتمالا در آینده شدید‌تر هم می‌شود، لذا اصلی‌ترین راهکار این است که محدودیت منابع آبی را درک کرده و متناسب با آن در بخش کشاورزی، شرب، صنعت و خدمات، برای کاهش مصارف برنامه‌ریزی عملیاتی و مشارکتی داشته باشیم.
وقتی شرایط ما رو به وخامت می‌رود، چاره کار حفر چاه‌های جدید و یا انتقال آب از دریا نیست و نباید فکر کنیم از طریق راهکار‌هایی مثل بارورسازی ابرها مسئله حل می‌شود. هرچند تکنولوژی‌های جدید با روش علمی می‌توانند به بهبود شرایط کمک کنند اما مسئله اصلی ما توازن بین منابع و مصارف است که تحت عنوان سازگاری با کم‌آبی از آن یاد می‌شود. با‌این‌حال شهر‌های ما در چند سال اخیر که دچار خشکسالی شدید بوده‌ایم با قبل چه تفاوتی کرده و یا در بخش کشاورزی چه تفاوتی به نسبت قبل اعمال شده، پاسخ روشن است، هیچ! فقط فشارمان را به منابع بیشتر کرده‌ایم و این معضل بزرگی است که بیش‌از‌پیش در باتلاق عدم تعادل منابع آب، فرو می‌رویم و حواسمان هم نیست!»
