برگزاری نشست ویژه مجمع جهانی اقتصاد در ریاض
چهار گام برای توسعه اقتصاد هوشمند در غرب آسیا و شمال آفریقا
منطقه غرب آسیا و شمال آفریقا (MENA) با چالش‌های متعددی مانند تنش‌های نظامی، مشکلات اقتصادی، مسائل انسانی و تغییرات آب‌وهوایی مواجه است. از سوی دیگر، این معضلات با نبود اتحاد و همبستگی میان کشورهای عضو تشدید می‌شود. در چنین شرایطی، موضوع توسعه اقتصاد هوشمند در این منطقه، به محور بحث بسیاری از کارشناسان بدل شده است. نشست ویژه مجمع جهانی اقتصاد در شهر ریاض واقع در عربستان سعودی، به همین مسئله اختصاص داشت. به عقیده بسیاری از متخصصان، دولت‌های منطقه غرب آسیا و شمال آفریقا باید در این شرایط راهی برای بقا در عصر جدید اقتصادی که می‌توان آن را عصر اقتصادهای هوشمند نامید، بیابند.اقتصادهای هوشمند به اقتصادهایی اشاره دارد که از فناوری‌های پیشرفته مانند هوش مصنوعی، شبکه‌های ۵G، اینترنت اشیا و سایر سیستم‌های هوشمند استفاده می‌کنند. این اقتصادها با بهره‌گیری از این فناوری‌ها توانایی دارند که بهره‌وری را افزایش دهند، نوآوری‌های بیشتری ایجاد کنند و چالش‌های اجتماعی و اقتصادی را بهتر مدیریت نمایند. هدف این اقتصادها ایجاد یک بازار کارآمدتر، پایدارتر و متعادل‌تر از طریق استفاده هماهنگ و جامع از فناوری‌های نوین است.
به عقیده کارشناسان، ایده پشت اقتصادهای هوشمند این است که اگر سیستم‌های هوشمند متعددی مانند هوش مصنوعی، شبکه‌های ۵G و اینترنت اشیا با هم کار کنند، دستاوردها و نوآوری‌های بسیار بیشتری ارائه می‌دهند. با این حال، این فناوری‌ها در حال حاضر به‌طور جداگانه در حال توسعه هستند. هوش مصنوعی، به ویژه مدل‌های هوش مصنوعی مولد، توجه زیادی را به خود جلب کرده‌اند و انتظار می‌رود، تا جایی توسعه یابند که به‌طور قابل‌توجهی بهره‌وری و رشد را افزایش دهند، افراد را توانمند سازند و به چالش‌های اجتماعی بزرگ پاسخ‌گو باشند.
اگرچه منطقه غرب آسیا و شمال آفریقا مانند بسیاری از نقاط دیگر جهان در پذیرش ابزارهای اقتصاد هوشمند انسجام و استراتژی منسجمی ندارد، اما این موضوع مانع پیشرفت برخی از بخش‌های منطقه نشده است. پیش‌بینی‌ها حاکی از آن است که ارزش هوش مصنوعی در منطقه می‌تواند تا سال ۲۰۳۰ به ۳۲۰ میلیارد دلار برسد. عربستان سعودی در همین راستا و در ماه مارس یک صندوق سرمایه‌گذاری ۴۰ میلیارد دلاری را به توسعه هوش مصنوعی اختصاص داد.
منطقه غرب آسیا و شمال آفریقا در حال حاضر از هوش مصنوعی برای حل مشکلات خاصی مانند کمبود منابع آب آشامیدنی استفاده می‌کند. کمبود آب رو به افزایش است و تخمین زده می‌شود که تا سال ۲۰۵۰، این منطقه به ۲۵ میلیارد متر مکعب آب اضافی در سال نیاز داشته باشد. این میزان آب مورد نیاز معادل ۶۵ کارخانه آب‌شیرین‌کنی به اندازه بزرگترین کارخانه جهان در رأس‌الخیر عربستان سعودی است. در حال حاضر، هوش مصنوعی برای کارآمدسازی و کاهش هزینه فرآیند شیرین کردن آب، مورد استفاده قرار می‌گیرد. این فناوری در آینده می‌تواند فرآیند مذکور را بهینه‌تر کند، تأثیرات محیطی آن را کاهش دهد و به شناسایی آسیب‌پذیری‌های زیرساختی کمک نماید.افزایش کاربردهای اقتصاد هوشمند موجب بروز نگرانی‌هایی درباره دسترسی نابرابر و توسعه نامتوازن آن‌ها می‌شود. تمرکز اصلی در منطقه غرب آسیا و شمال آفریقا بر خلیج فارس معطوف است. سرمایه‌گذاری‌های کلانی از سال ۲۰۲۲ در مراکز داده این کشورها انجام شده که پروژه‌های بزرگی به ارزش صدها میلیون دلار ایجاد کرده است. کشورهای ثروتمند حاشیه خلیج فارس همچنین برنامه‌هایی برای مدرن‌سازی خدمات عمومی از طریق فناوری منتشر کرده‌اند و اقداماتی برای ترویج رشد بخش فناوری اطلاعات و ارتباطات، حمایت از پذیرش ۵G، افزایش دسترسی به خدمات دیجیتال برای شهروندان و تصویب قوانین تکمیلی، به ویژه در زمینه داده‌ها و امنیت سایبری، انجام می‌دهند. این در حالی است که فعالیت‌های مشابه در کشورهای فقیرتر منطقه انجام نشده است.
به زعم بسیاری از کارشناسان راهبردپژوه، منطقه غرب آسیا و شمال آفریقا برای بهره‌مندی کامل از مزایای اقتصادهای هوشمند باید چهار تغییر کلیدی را دنبال کند.
گام اول: استفاده از نقاط قوت
اولین تغییر، استفاده از نقاط قوت است. بهره‌مندی از برق ارزان‌قیمت و زمین‌های وسیع و بلااستفاده که ورودی‌های کلیدی مراکز داده هستند، اولین مزیت بزرگ منطقه محسوب می‌شود. کارشناسان معتقدند که این منطقه باید به سرعت انرژی خود را سبز کند و این امر منجر به ایجاد یک بازار انرژی پایدار و کم‌هزینه خواهد شد.این منطقه همچنین با تقویت روابط با کشورها و بلوک‌های متنوع مانند چین، اتحادیه اروپا و ایالات متحده می‌تواند به موقعیت مناسبی برای میزبانی از ساحل سبز (انتقال صنایع به کشورهایی با انرژی پاک) و ساحل دوست (انتقال صنایع به کشورهایی با روابط دوستانه) برای صنایع حیاتی مانند انواع خاصی از نیمه‌هادی‌ها تبدیل شود. کارشناسان مجمع جهانی اقتصاد، یکی از ملزومات گذار به این موقعیت را حذف یارانه‌های سوخت فسیلی می‌دانند. منطقه در این زمینه پیشرفت‌هایی داشته است، اما همچنان سالانه ۵۰۰ تا ۶۰۰ میلیارد دلار خرج می‌کند که این پول می‌تواند برای افزایش امنیت اجتماعی یا سرمایه‌گذاری در اقتصاد هوشمند هزینه شود.
گام دوم: استفاده از هوش مصنوعی به صورت فراگیر و بدون تبعیض
کارشناسان اعتقاد دارند که در گام بعدی، منطقه غرب آسیا و شمال آفریقا باید ابتکارات بیشتری با هدف استفاده فراگیر و بدون تبعیض از هوش مصنوعی اتخاذ کند. در حال حاضر، تنها ۰/۷ درصد از محتوای برتر مدل‌های بزرگ یادگیری زبان (LLM) به زبان عربی تولید می‌شود. ابوظبی در ماه می سال گذشته، مدل هوش مصنوعی خود، موسوم به «Falcon ۴۰B» را به صورت منبع باز منتشر کرد. اولین مدل زبانی بزرگ که از زبان عربی پشتیبانی می‌کند، به نام «Jais» نیز در ژوئیه ۲۰۲۳ منتشر شد و در ماه مارس امسال، توسعه‌دهندگان سعودی مدل «Mulhem» را که با داده‌های سعودی آموزش دیده بود، منتشر کردند.
گام سوم: تقویت شراکت‌های عمومی-خصوصی
این نوع فعالیت‌ها مناسب شراکت‌های عمومی-خصوصی هستند، همان‌طور که اعمال تغییرات لازم برای تسهیل اقتصادهای هوشمند در مقیاس وسیع‌تر نیز چنین است. گام سوم بسیار مهم است و نیاز به تغییر بینش قابل توجهی دارد. تغییراتی که در حال انجام است، بسیار بزرگ هستند و نمی‌توان آن‌ها را تنها توسط بخش عمومی مدیریت کرد. از همین روی، بخش خصوصی باید شریک این تحول باشد و با همکاری یک مزیت رقابتی قوی در صحنه جهانی جدید ایجاد کند. بنابراین، اعلام سرمایه‌گذاری ۱/۵ میلیارددلاری مایکروسافت در گروه هوش مصنوعی «G۴۲» ابوظبی گامی در مسیر درست به نظر می‌رسد.
گام چهارم: تقویت انسجام منطقه‌ای
از منظر متخصصان مجمع جهانی اقتصاد، چهارمین گام مهم، تقویت یکپارچگی است. اتحاد منطقه غرب آسیا و شمال آفریقا بسیار کمتر از سایر مناطق جهان است و تنها ۱۸ درصد از نرخ تجارت آن به درون منطقه اختصاص دارد. آن چه منطقه را برای جذب سرمایه‌گذاران مطلوب می‌کند، افزایش مقیاس بازار است. فعالیت متحد منطقه احتمال توسعه فناوری‌هایی که نیازهای منطقه را برآورده می‌کند، افزایش می‌دهد. کشورهای نفت‌خیز این منطقه سرمایه و استعداد لازم برای توسعه این نوع سیاست‌ها را دارند؛ اما ابتدا باید این سیاست‌ها در بین آن‌ها گسترش یابد.
اتحاد می‌تواند، دستاوردها را به طور مساوی‌تر در سرتاسر منطقه تقسیم کند و موجب پیشرفت همه آن‌ها شود. برای مثال، مراکش اخیراً مرکز بین‌المللی هوش مصنوعی را افتتاح کرده است که هدف آن تبدیل کشور به قطب منطقه‌ای هوش مصنوعی است. بخش‌های هوش مصنوعی و فناوری تونس نیز پیشرفت‌های قابل توجهی داشته‌اند.
واضح است که اقتصادهای هوشمند می‌توانند به منطقه کمک کنند تا به برخی از چالش‌های اساسی خود فائق آید. این ظرفیت به شرطی که فناوری‌ها به صورت جامع توسعه یابند وکشورهای منطقه با هم همکاری کند، می‌تواند تحقق یابد. عدم پیگیری این مهم، تهدیدی برای تشدید مشکلات موجود و توقف پیشرفت‌های گسترده‌تر است.
به عقیده کارشناسان، ایده پشت اقتصادهای هوشمند این است که اگر سیستم‌های هوشمند متعددی مانند هوش مصنوعی، شبکه‌های ۵G و اینترنت اشیا با هم کار کنند، دستاوردها و نوآوری‌های بسیار بیشتری ارائه می‌دهند. با این حال، این فناوری‌ها در حال حاضر به‌طور جداگانه در حال توسعه هستند. هوش مصنوعی، به ویژه مدل‌های هوش مصنوعی مولد، توجه زیادی را به خود جلب کرده‌اند و انتظار می‌رود، تا جایی توسعه یابند که به‌طور قابل‌توجهی بهره‌وری و رشد را افزایش دهند، افراد را توانمند سازند و به چالش‌های اجتماعی بزرگ پاسخ‌گو باشند.
اگرچه منطقه غرب آسیا و شمال آفریقا مانند بسیاری از نقاط دیگر جهان در پذیرش ابزارهای اقتصاد هوشمند انسجام و استراتژی منسجمی ندارد، اما این موضوع مانع پیشرفت برخی از بخش‌های منطقه نشده است. پیش‌بینی‌ها حاکی از آن است که ارزش هوش مصنوعی در منطقه می‌تواند تا سال ۲۰۳۰ به ۳۲۰ میلیارد دلار برسد. عربستان سعودی در همین راستا و در ماه مارس یک صندوق سرمایه‌گذاری ۴۰ میلیارد دلاری را به توسعه هوش مصنوعی اختصاص داد.
منطقه غرب آسیا و شمال آفریقا در حال حاضر از هوش مصنوعی برای حل مشکلات خاصی مانند کمبود منابع آب آشامیدنی استفاده می‌کند. کمبود آب رو به افزایش است و تخمین زده می‌شود که تا سال ۲۰۵۰، این منطقه به ۲۵ میلیارد متر مکعب آب اضافی در سال نیاز داشته باشد. این میزان آب مورد نیاز معادل ۶۵ کارخانه آب‌شیرین‌کنی به اندازه بزرگترین کارخانه جهان در رأس‌الخیر عربستان سعودی است. در حال حاضر، هوش مصنوعی برای کارآمدسازی و کاهش هزینه فرآیند شیرین کردن آب، مورد استفاده قرار می‌گیرد. این فناوری در آینده می‌تواند فرآیند مذکور را بهینه‌تر کند، تأثیرات محیطی آن را کاهش دهد و به شناسایی آسیب‌پذیری‌های زیرساختی کمک نماید.افزایش کاربردهای اقتصاد هوشمند موجب بروز نگرانی‌هایی درباره دسترسی نابرابر و توسعه نامتوازن آن‌ها می‌شود. تمرکز اصلی در منطقه غرب آسیا و شمال آفریقا بر خلیج فارس معطوف است. سرمایه‌گذاری‌های کلانی از سال ۲۰۲۲ در مراکز داده این کشورها انجام شده که پروژه‌های بزرگی به ارزش صدها میلیون دلار ایجاد کرده است. کشورهای ثروتمند حاشیه خلیج فارس همچنین برنامه‌هایی برای مدرن‌سازی خدمات عمومی از طریق فناوری منتشر کرده‌اند و اقداماتی برای ترویج رشد بخش فناوری اطلاعات و ارتباطات، حمایت از پذیرش ۵G، افزایش دسترسی به خدمات دیجیتال برای شهروندان و تصویب قوانین تکمیلی، به ویژه در زمینه داده‌ها و امنیت سایبری، انجام می‌دهند. این در حالی است که فعالیت‌های مشابه در کشورهای فقیرتر منطقه انجام نشده است.
به زعم بسیاری از کارشناسان راهبردپژوه، منطقه غرب آسیا و شمال آفریقا برای بهره‌مندی کامل از مزایای اقتصادهای هوشمند باید چهار تغییر کلیدی را دنبال کند.
گام اول: استفاده از نقاط قوت
اولین تغییر، استفاده از نقاط قوت است. بهره‌مندی از برق ارزان‌قیمت و زمین‌های وسیع و بلااستفاده که ورودی‌های کلیدی مراکز داده هستند، اولین مزیت بزرگ منطقه محسوب می‌شود. کارشناسان معتقدند که این منطقه باید به سرعت انرژی خود را سبز کند و این امر منجر به ایجاد یک بازار انرژی پایدار و کم‌هزینه خواهد شد.این منطقه همچنین با تقویت روابط با کشورها و بلوک‌های متنوع مانند چین، اتحادیه اروپا و ایالات متحده می‌تواند به موقعیت مناسبی برای میزبانی از ساحل سبز (انتقال صنایع به کشورهایی با انرژی پاک) و ساحل دوست (انتقال صنایع به کشورهایی با روابط دوستانه) برای صنایع حیاتی مانند انواع خاصی از نیمه‌هادی‌ها تبدیل شود. کارشناسان مجمع جهانی اقتصاد، یکی از ملزومات گذار به این موقعیت را حذف یارانه‌های سوخت فسیلی می‌دانند. منطقه در این زمینه پیشرفت‌هایی داشته است، اما همچنان سالانه ۵۰۰ تا ۶۰۰ میلیارد دلار خرج می‌کند که این پول می‌تواند برای افزایش امنیت اجتماعی یا سرمایه‌گذاری در اقتصاد هوشمند هزینه شود.
گام دوم: استفاده از هوش مصنوعی به صورت فراگیر و بدون تبعیض
کارشناسان اعتقاد دارند که در گام بعدی، منطقه غرب آسیا و شمال آفریقا باید ابتکارات بیشتری با هدف استفاده فراگیر و بدون تبعیض از هوش مصنوعی اتخاذ کند. در حال حاضر، تنها ۰/۷ درصد از محتوای برتر مدل‌های بزرگ یادگیری زبان (LLM) به زبان عربی تولید می‌شود. ابوظبی در ماه می سال گذشته، مدل هوش مصنوعی خود، موسوم به «Falcon ۴۰B» را به صورت منبع باز منتشر کرد. اولین مدل زبانی بزرگ که از زبان عربی پشتیبانی می‌کند، به نام «Jais» نیز در ژوئیه ۲۰۲۳ منتشر شد و در ماه مارس امسال، توسعه‌دهندگان سعودی مدل «Mulhem» را که با داده‌های سعودی آموزش دیده بود، منتشر کردند.
گام سوم: تقویت شراکت‌های عمومی-خصوصی
این نوع فعالیت‌ها مناسب شراکت‌های عمومی-خصوصی هستند، همان‌طور که اعمال تغییرات لازم برای تسهیل اقتصادهای هوشمند در مقیاس وسیع‌تر نیز چنین است. گام سوم بسیار مهم است و نیاز به تغییر بینش قابل توجهی دارد. تغییراتی که در حال انجام است، بسیار بزرگ هستند و نمی‌توان آن‌ها را تنها توسط بخش عمومی مدیریت کرد. از همین روی، بخش خصوصی باید شریک این تحول باشد و با همکاری یک مزیت رقابتی قوی در صحنه جهانی جدید ایجاد کند. بنابراین، اعلام سرمایه‌گذاری ۱/۵ میلیارددلاری مایکروسافت در گروه هوش مصنوعی «G۴۲» ابوظبی گامی در مسیر درست به نظر می‌رسد.
گام چهارم: تقویت انسجام منطقه‌ای
از منظر متخصصان مجمع جهانی اقتصاد، چهارمین گام مهم، تقویت یکپارچگی است. اتحاد منطقه غرب آسیا و شمال آفریقا بسیار کمتر از سایر مناطق جهان است و تنها ۱۸ درصد از نرخ تجارت آن به درون منطقه اختصاص دارد. آن چه منطقه را برای جذب سرمایه‌گذاران مطلوب می‌کند، افزایش مقیاس بازار است. فعالیت متحد منطقه احتمال توسعه فناوری‌هایی که نیازهای منطقه را برآورده می‌کند، افزایش می‌دهد. کشورهای نفت‌خیز این منطقه سرمایه و استعداد لازم برای توسعه این نوع سیاست‌ها را دارند؛ اما ابتدا باید این سیاست‌ها در بین آن‌ها گسترش یابد.
اتحاد می‌تواند، دستاوردها را به طور مساوی‌تر در سرتاسر منطقه تقسیم کند و موجب پیشرفت همه آن‌ها شود. برای مثال، مراکش اخیراً مرکز بین‌المللی هوش مصنوعی را افتتاح کرده است که هدف آن تبدیل کشور به قطب منطقه‌ای هوش مصنوعی است. بخش‌های هوش مصنوعی و فناوری تونس نیز پیشرفت‌های قابل توجهی داشته‌اند.
واضح است که اقتصادهای هوشمند می‌توانند به منطقه کمک کنند تا به برخی از چالش‌های اساسی خود فائق آید. این ظرفیت به شرطی که فناوری‌ها به صورت جامع توسعه یابند وکشورهای منطقه با هم همکاری کند، می‌تواند تحقق یابد. عدم پیگیری این مهم، تهدیدی برای تشدید مشکلات موجود و توقف پیشرفت‌های گسترده‌تر است.
