خطر کوچک شدن بزرگترین دریاچه‌های جهان!
با افزایش دمای هوا ناشی از تغییرات اقلیمی، برخی از بزرگترین دریاچه‌ها، رودخانه‌ها و دریاهای جهان باگذشت زمان در حال کوچک‌تر و خشک شدن هستند. زمانی که مقدار آب مصرفی بشر بیش از میزان آب تولیدی باشد که طبیعت وارد چرخه محیط‌زیست می‌کند، مجموع ذخایر آبی کاهش می‌یابد. به‌این‌ترتیب بسیاری از بزرگترین دریاچه‌ها، رودخانه‌ها و دریا‌ها فصل‌به‌فصل در مواجهه با گرم شدن زمین ناشی از تغییرات اقلیمی و به دلیل افزایش تقاضا کوچک‌تر می‌شوند. هنگامی‌که ما از آب بیشتری نسبت به آنچه به اکوسیستم بازمی‌گردد استفاده می‌کنیم، درواقع عرضه کلی را کاهش می‌دهیم. این معادله ساده واقعیت هولناک دریاچه‌ها، رودخانه‌ها و دریاهای در حال خشک شدن را توضیح می‌دهد.
دریاچه‌ها یکی از منابع مهم آبی در جهان محسوب می‌شوند و بخش‌های وسیعی از کره زمین را به خود اختصاص داده‌اند. نتایج یک تحقیق نشان داده است که حدود ۳۰۴ میلیون دریاچه و تالاب در سراسر کره زمین وجود دارد که البته حدود ۹۱ درصد آن‌ها زیر یک هکتار مساحت دارند و باتوجه به اینکه خاورمیانه در خط مقدم بحران جهانی آب و هوایی قرار دارد و درجه حرارت آن در برخی از مناطق از مرز 50 درجه سانتی‌گراد عبور می‌کند؛ دمای بالا همراه با خشکسالی‌های متوالی، الگوهای بارش نامنظم و سوءمدیریت محیط‌زیست، خطر جبران‌ناپذیری را بر مناظر طبیعی و ساختارهای جغرافیای خاورمیانه به‌وجود آورده است. مهم‌ترین آن‌ها دریاچه‌های منطقه هستند که به‌دلیل ترکیبی از اثرات مانند جریان کم‌آب‌های سطحی و تبخیر در حال کوچک شدن هستند. برنامه‌ریزی ضعیف زیست‌محیطی، مانند تغییر مسیر آب از نهرها و رودخانه‌هایی که دریاچه‌ها را تغذیه می‌کنند هم بر سطح آب تأثیر داشته است. عواقب آن محدود به کمبود آب نیست. بلکه شامل تأثیرات مخرب بر معیشت و افزایش شوری خواهد شد که باعث می‌شود ماهی‌ها و دیگر آبزیان در دریاچه‌ها نتوانند زنده بمانند. با افزایش جمعیت در سراسر خاورمیانه و افزایش تقاضا برای آب شیرین و منابع غذایی، سرنوشت دریاچه‌های این منطقه می‌تواند پیامدهای چشمگیری داشته باشد.
دریاچه ارومیه با افزایش دما، تبخیر قابل‌توجهی را تجربه می‌کند
از سویی واقعیت این است که شواهد علمی نشان می‌دهد دمای هوا در ایران به‌طور متوسط بیش از سایر نقاط جهان افزایش‌یافته است و بارش هم دچار تغییر شده، به‌طور مثال روزهایی که بارش قابل‌توجه وجود دارد، دمای هوا دچار افت محسوسی شده است. اگرچه روند کاهش روزهای بارانی خیلی واضح نیست اما روند افزایش دما به‌طورقطع در ایران روشن و اثبات‌شده است و در این اقلیم خشک و نیمه‌خشک، ناهنجاری‌های اقلیمی به شکل قابل‌توجهی مشهود است. با تغییرات آب‌وهوایی در جهان و مسائل مربوط به مدیریت ناکارآمد، برخی کشورها ازجمله ایران با مسائل متعددی ازجمله کوچک شدن تعداد قابل‌توجهی از دریاچه‌ها و رودخانه‌ها تا فرونشست زمین، سیل و خشکسالی مواجه شده‌اند. دریاچه هامون در شرق، دریاچه‌های پریشان و شادگان در جنوب و زاینده‌رود در مرکز به دلیل سوء مدیریت و تغییرات اقلیمی درخطر خشکیدگی قرار دارند.
دریاچه ارومیه نیز به‌عنوان بزرگترین دریاچه خاورمیانه و یکی از بزرگترین دریاچه‌های فوق شور جهان- به میزان قابل‌توجهی کوچک‌شده است. منطقه حوضه آبریز ارومیه و استان‌های آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی بیشتر از متوسط کشور افزایش دما را تجربه کرده‌اند. افزایش دما به معنای افزایش تبخیر است. پیکره‌های آبی مانند دریاچه ارومیه که عمق کمی دارند، با افزایش دما تبخیر قابل‌توجهی را تجربه می‌کنند و به خاطر تغییر اقلیم این تبخیر بیشتر نیز خواهد شد. تغییر روندهای بارندگی هم در این زمینه حائز اهمیت است. بر پایه پژوهش‌ها، این مقوله دلیل اصلی کاهش ۱/۰۵ تریلیون لیتری از مقدار آب در دریاچه ارومیه است. هرچند سدسازی‌ها، هم‌زمان راه ورود آب بیشتر به این دریاچه را بسته‌اند و دریاچه ارومیه مانند اورال، در شرف تغییر است؛ اقلیمی که سرزنده و لبریز از حیات بود، به بستری خشک برای تولید ریزگرد بدل می‌شود. طوفان‌های ریزگرد یا نمک، درنهایت از بستر خشک این دریاچه‌ها حیات را تا صدها کیلومتر دورتر از آن، به خطر می‌اندازد.
نیمی از بزرگترین دریاچه‌های جهان در حال از دست دادن آب هستند
برهمین اساس یک مطالعه در مقیاس بزرگ، بحران آب‌وهوا و گرم شدن زمین را منعکس کرده و هشدار می‌دهد که بیش از نیمی از بزرگترین دریاچه‌ها و مخازن جهان در حال از دست دادن آب هستند و تغییرات آب‌وهوایی و مصرف انسان، محرک‌های اصلی به شمار می‌روند. طبق مطالعه منتشرشده در مجله ساینس حدود یک‌چهارم جمعیت جهان یا دومیلیاردنفری که در حوضه دریاچه‌های در حال خشک شدن زندگی می‌کنند، به‌طور مستقیم تحت تأثیر این موضوع قرارگرفته‌اند و بسیاری از مناطق در سال‌های اخیر با کمبود مواجه شده‌اند. ناامنی آب در حال حاضر یک مشکل جدی است و صدها میلیون نفر در سراسر جهان دسترسی مطمئن به آب سالم ندارند. مقصر هم کسی نیست به‌جز خود بشر که با کمک به افزایش گرمای زمین و نیز استفاده ناپایدار منابع آب در حوزه کشاورزی و صنعت، در حال تهی کردن ذخایر آب روی زمین است. دستکم ۸۷ درصد منابع آب شیرین زمین در دریاچه‌ها ذخیره‌شده‌اند، و از اوایل دهه 1990، دریاچه‌ها عمدتا به دلیل تغییرات آب‌وهوایی، شدت گرفتن نگرانی‌ها در مورد آب برای کشاورزی، انرژی آبی و مصارف انسانی کوچک‌شده‌اند. این‌یک مشکل بزرگ برای مردمی است که برای آب آشامیدنی و آبیاری به دریاچه‌ها وابسته هستند. خشک شدن دریاچه‌ها همچنین بقای اکوسیستم‌های محلی و پرندگان مهاجر را تهدید می‌کند و حتی می‌تواند به طوفان‌های گردوغبار زیان‌بار منجر شود. تیمی از پژوهشگران بین‌المللی در مجله ساینس گزارش دادند نزدیک به سه دهه است که برخی از مهم‌ترین منابع آب شیرین جهان -از دریای خزر بین اروپا و آسیا تا دریاچه تیتیکاکا در آمریکای جنوبی- حدود 22 گیگاتن در سال آب خود را از دست می‌دهند.
مجله ساینس در این مطالعه با استفاده از داده‌های سال ۱۹۷۲ میلادی از بزرگترین دریاچه‌های زمین، همچنین سه دهه مشاهدات ماهواره‌ای؛ داده‌های اقلیمی و مدل‌های هیدرولوژیکی، می‌نویسد: «دانشمندان تقریبا دو هزار دریاچه بزرگ را با استفاده از اندازه‌گیری‌های ماهواره‌ای همراه با الگوهای آب‌وهوایی و هیدرولوژیک ارزیابی کردند. تیم پژوهشگران بین‌المللی 250 هزار تصویر ماهواره‌ای از مناطق دریاچه را که از سال 1992 تا 2020 گرفته‌شده بود، برای بررسی منطقه و سطح آب 1972 پهنه آبی نگاه کردند. بررسی دقیق این دو هزار دریاچه از بزرگترین دریاچه‌های جهان نشان داد که آن‌ها سالانه حدود 21.5 تریلیون لیتر آب از دست می‌دهند. آنچه آن‌ها دریافتند این بود که استفاده ناپایدار انسان، تغییر در میزان بارندگی و روان‌آب، رسوب‌گذاری و افزایش دما، سطح دریاچه‌ها را در جهان پایین آورده است و 53 درصد از دریاچه‌های جهان در طول آن دوره کاهش ذخیره آب را تجربه کرده‌اند. این دریاچه‌ها 96 درصد از کل ذخیره دریاچه‌های طبیعی زمین و 83 درصد از مخازن را تشکیل می‌دهند. کاهش حجم خالص در دریاچه‌های طبیعی تا حد زیادی به گرم شدن آب‌وهوا، افزایش تبخیر و سوءمصرف انسان نسبت داده می‌شود؛ در این میان، رسوب‌گذاری یکی از دلایل اصلی تلفات ذخیره‌سازی در مخازن است.»
برمبنای یافته‌های این مطالعه، اگر سری به هرکدام از دریاچه‌های ایران بزنیم، خشکیدگی را شاهد خواهیم بود. از دریاچه ارومیه که در محاصره سدها خشک‌تر شده است تا دریای خزر که در بخش‌های شمالی و شرقی‌اش، شاهد عقب‌نشینی آب است. اظهارات مدیرکل دفتر بررسی و مقابله با آلودگی‌های دریایی سازمان حفاظت محیط‌زیست بر این تحلیل استوار است که «براساس سناریو بدبینانه افزایش دما، گازهای گلخانه‌ای، افزایش شدت تابش خورشید و کاهش بارندگی؛ ورودی آب دریای خزر کاهش می‌یابد که منظور کاهش سطح رودخانه ولگاست. درنتیجه روند کاهش تراز آب تا چندین سال آینده ادامه خواهد داشت. پیش‌بینی بسیار بدبینانه‌تر کاهش ۱۸ متری تراز آب دریای خزر است. پیش‌بینی بینابینی هم وجود دارد. این پیش‌بینی می‌گوید سطح آب بارها افزایش پیدا می‌کند و در کنارش تبخیر هم وجود دارد و باوجود اینکه مقداری تراز آب دریای خزر کاهش پیدا کند اما در تراز متوسط باقی می‌ماند.»
در همین حال سپتامبر سال میلادی دو سال گذشته، اداره ملی هوانوردی و فضای دولت فدرال آمریکا یا ناسا نیز نسبت به عقب‌نشینی گسترده سواحل دریای خزر هشدار داده بود.
مجله ساینس در ادامه، تبخیر آب و کاهش دبی رودخانه‌های منتهی به دریا خزر را عامل اصلی عقب‌نشینی آن در شمال و شرق این دریاچه معرفی کرده است: «دریای خزر، بزرگترین دریاچه جهان، شاهد ۴۹ درصد کاهش کلی و ۷۱ درصد کاهش حجم خالص خود بوده است. خرس قطبی، پاندا یا یوژپلنگ ایرانی، نماد ویرانی زیست‌بوم‌های جهان هستند، چون این جانواران که در صدر هرم غذایی هستند، درخطر انقراض قرارگرفته‌اند. این حیوانات نماد نابودی کلیت یک زیست‌بوم هستند، چون وقتی صدر هرم غذایی درخطر قرارگرفته باشد، یعنی بخش‌های دیگر این هرم نیز درخطر نابودی هستند. نبود غذا زندگی این جانوران را تهدید می‌کند. در دریای خزر، فوک نماد این دریاچه و زیست‌بوم‌های آن است که در صدر هرم غذایی قرار دارد و به‌جز انسان، دشمنی مهلک در زیست‌بوم خود نمی‌شناسد. در دسامبر گذشته، جنازه دستکم ۲۵۰۰ فوک دریایی به سواحل روسیه در دریای خزر رسید. نشانه‌ای از درگذشت هزاران فوک در این دریاچه، بدون آنکه نشانه‌ای از دخالت آدمی در مرگ آن‌ها پیدا شود. جمعیت این فوک‌ها که این گونه‌شان فقط در سواحل دریای خزر، ازجمله در ایران دیده می‌شود، بین ۲۷۰ تا ۳۰۰ هزار تخمین زده‌شده است. جانوری که به‌شدت درخطر انقراض قرار دارد.»
دریای خزر به‌سرعت کوچک می‌شود
ناسا هم در گزارش خود با اشاره به مسئله انقراض حیواناتی که حیاتشان به آب گره‌خورده می‌گوید:«آب‌های کم‌عمقِ شمال خزر، لبریز از نرم‌تنان، سخت‌پوستان، ماهی‌ها و پرندگان است. فوک‌ها، توله‌های خود را روی یخ زمستانی که معمولا فقط در این قسمت شمالی از دریاچه شکل می‌گیرد، پرورش می‌دهد. همه این موجودات برای حیات خود به آب سالم این دریاچه وابسته هستند. بااین‌حال، دریای خزر به‌سرعت کوچک می‌شود.»
مطابق دو تصویر ناسا که یکی در ۱۹ سپتامبر ۲۰۲۲ و دیگری در ۲۰ سپتامبر ۲۰۰۶ گرفته‌شده، عقب‌نشینی دریا در این دو تصویر، به‌طور تکان‌دهنده‌ای واضح است. بررسی داده‌های ماهواره‌ای به ناسا نشان داده است که از میانه دهه ۱۹۹۰ میلادی، دریای خزر در حال عقب‌نشینی در سواحل شمالی و شرقی خود است. ناسا احتمال می‌دهد افزایش دمای ناشی از گرمایش زمین، به تبخیر این زمین‌ها کمک کرده و آن‌ها را از آب دریا تهی ساخته است. ناسا به پژوهشی که در مجله علمی ساینس منتشرشده است اشاره و پیش‌بینی می‌کند که تا سال ۲۱۰۰ میلادی، سطح آب دریای خزر می‌تواند هشت‌تا ۳۰ متر دیگر عقب‌نشینی کند. استفاده یا انحراف آب برای فعالیت‌های انسانی نیز یکی دیگر از عوامل اصلی کاهش آب در خزر است. دانشمندان با در نظر گرفتن این عامل دریافتند هفت متر عقب‌نشینی آب این دریاچه‌ها وابسته به عامل انسانی است و تنها درگذر قرن بیستم، آب این دریاچه پنج‌متر عقب‌نشینی کرده است.
مبتنی بر مطالعه مجله ساینس هرسال، در حدود ۲۱/۵ تریلیون لیتر (هزارهزار میلیارد لیتر) از مقدار آب دریاچه‌های زمین کم می‌شود. یعنی درگذر سال‌های ۱۹۹۲ تا ۲۰۲۰ میلادی، معادل کل مصرف آب ایالات‌متحده آمریکا در سال ۲۰۱۵ میلادی، از آب دریاچه‌های زمین کاسته شده و 56 درصد از کاهش میزان دریاچه‌های طبیعی ناشی از گرم شدن آب‌وهوا و مصرف بیش‌ازحد انسان است که سهم گرمایش جهانی بسیار زیاد است. دانشمندان آب‌وهوا به‌طورکلی فکر می‌کنند که مناطق خشک جهان در اثر تغییرات اقلیمی خشک‌تر، و مناطق مرطوب، مرطوب‌تر می‌شوند؛ اما این مطالعه نشان داد که حتی در مناطق مرطوب نیز، از دست دادن حجم قابل‌توجهی از آب مشهود است. حتی دریاچه‌ها در مناطقی که بارندگی بیشتری دارند نیز خشک می‌شوند. اتمسفرِ تشنه ناشی از گرمای هوا، آب بیشتری را می‌بلعد و تبخیر می‌کند؛ همچنین جامعه تشنه، آب را از دریاچه‌ها به سمت کشاورزی، نیروگاه‌ها و منابع آشامیدنی هدایت می‌کند. پیش‌تر بسیاری از ردپاهای انسانی و تغییرات اقلیمی بر تلفات آب دریاچه‌ها ناشناخته بودند، مانند خشک شدن دریاچه گود زره در افغانستان و دریاچه مار چیکیتا در آرژانتین. این مطالعه دلیل سومی را بیان می‌کند که آن را «طبیعی‌تر» می‌نامند، یعنی کاهش آب به دلیل الگوهای بارندگی و تغییرات روان‌آب رودخانه. اما حتی این عامل نیز ممکن است معلول تغییرات آب‌وهوایی باشد. بر اساس این مطالعه، علت اصلی کاهش حدود 1.05 تریلیون لیتر دریاچه ارومیه در سال نیز همین موضوع است.
نویسندگان این مطالعه معتقدند، که کاهش آب دریاچه‌ها به این معنی نیست که مناطق مختلف جهان به‌طور ناگهانی بدون آب آشامیدنی می‌مانند؛ بااین‌حال، ممکن است به رقابت بیشتر برای آب دریاچه که علاوه بر آشامیدن، در انرژی برق‌آبی و تفریحاتی مانند قایق‌سواری استفاده می‌شود، بینجامد.
فانگ‌فانگ یائو، پژوهشگر ارشد این مطالعه و دانشمند آب‌وهوا در دانشگاه کلرادو، عنوان کرده است: «کاهش بیش از نیمی از وسعت دریاچه‌ها در درجه اول به مصرف انسان یا سیگنال‌های غیرمستقیم انسانی از طریق گرم شدن آب‌وهوا نسبت داده می‌شود.» بن لیونه، آب‌شناس دانشگاه کلرادو و یکی دیگر از نویسندگان این مطالعه نیز گفته است که انحراف آب از دریاچه‌ها -که یک عامل مستقیم انسانی برای خشک شدن سطح دریاچه‌هاست- احتمالا بزرگ‌تر و قابل‌توجه‌تر است زیرا «این قابلیت را دارد که واقعا چشم‌انداز را تغییر دهد». البته عامل غیرمستقیم انسانی (هوای گرم‌تر به دلیل تغییرات آب‌وهوایی)، یک اثر پوششی جهانی است که به‌نوعی بر همه‌چیز یا مکان‌های بیشتری تأثیر می‌گذارد.
در همین حال باید اشاره کرد به اینکه، دریاچه مونو کالیفرنیا نمونه خوبی از کوچک شدن دریاچه است. دریاچه مید در آمریکا هم دوسوم آب خود را بین سال‌های 1992 تا 2020 ازدست‌داده، درحالی‌که دریاچه نمک بزرگ نیز به میزان قابل‌توجهی کاهش‌یافته است. دریاچه‌های بزرگ از سال 1992 تا 2013 به‌طور قابل‌توجهی کاهش یافتند و سپس فلات شدند. دریاچه‌های گرمسیری مرطوب در آمازون و همچنین دریاچه‌های قطب شمال، آب خود را ازدست‌داده‌اند که روندی بسیار گسترده‌تر از پیش‌بینی‌ها را نشان می‌دهد. حتی مناطقی که به دلیل تغییرات آب‌وهوایی مرطوب‌تر می‌شوند، آب دریاچه‌ها را از دست می‌دهند، زیرا هوای گرم‌تر رطوبت بیشتری را از دریاچه‌ها می‌کشد. این بدان معناست که آب بیشتری در هوا وجود دارد، که می‌تواند به‌صورت باران یا برف ببارد، اما «ممکن است درنهایت به‌صورت باران در دوردست‌ها، خارج از حوضه‌ای که تبخیر شده یا حتی بالای اقیانوس اتفاق بیفتد.»
مبتنی بر مطالعه منتشرشده در مجله ساینس، باید بیشتر نگران دریاچه‌هایی بود که ازنظر اکولوژیکی مهم‌اند. براین اساس وضعیت دریاچه ارومیه، دریای مرده و دریای سالتون بسیار نگران‌کننده است و استفاده ناپایدار انسان در کنار تغییرات آب و هوایی باعث خشک شدن دریاچه‌ها می‌شود و می‌تواند از دست دادن آب در جو را افزایش دهد.
دریاچه‌ها یکی از منابع مهم آبی در جهان محسوب می‌شوند و بخش‌های وسیعی از کره زمین را به خود اختصاص داده‌اند. نتایج یک تحقیق نشان داده است که حدود ۳۰۴ میلیون دریاچه و تالاب در سراسر کره زمین وجود دارد که البته حدود ۹۱ درصد آن‌ها زیر یک هکتار مساحت دارند و باتوجه به اینکه خاورمیانه در خط مقدم بحران جهانی آب و هوایی قرار دارد و درجه حرارت آن در برخی از مناطق از مرز 50 درجه سانتی‌گراد عبور می‌کند؛ دمای بالا همراه با خشکسالی‌های متوالی، الگوهای بارش نامنظم و سوءمدیریت محیط‌زیست، خطر جبران‌ناپذیری را بر مناظر طبیعی و ساختارهای جغرافیای خاورمیانه به‌وجود آورده است. مهم‌ترین آن‌ها دریاچه‌های منطقه هستند که به‌دلیل ترکیبی از اثرات مانند جریان کم‌آب‌های سطحی و تبخیر در حال کوچک شدن هستند. برنامه‌ریزی ضعیف زیست‌محیطی، مانند تغییر مسیر آب از نهرها و رودخانه‌هایی که دریاچه‌ها را تغذیه می‌کنند هم بر سطح آب تأثیر داشته است. عواقب آن محدود به کمبود آب نیست. بلکه شامل تأثیرات مخرب بر معیشت و افزایش شوری خواهد شد که باعث می‌شود ماهی‌ها و دیگر آبزیان در دریاچه‌ها نتوانند زنده بمانند. با افزایش جمعیت در سراسر خاورمیانه و افزایش تقاضا برای آب شیرین و منابع غذایی، سرنوشت دریاچه‌های این منطقه می‌تواند پیامدهای چشمگیری داشته باشد.
دریاچه ارومیه با افزایش دما، تبخیر قابل‌توجهی را تجربه می‌کند
از سویی واقعیت این است که شواهد علمی نشان می‌دهد دمای هوا در ایران به‌طور متوسط بیش از سایر نقاط جهان افزایش‌یافته است و بارش هم دچار تغییر شده، به‌طور مثال روزهایی که بارش قابل‌توجه وجود دارد، دمای هوا دچار افت محسوسی شده است. اگرچه روند کاهش روزهای بارانی خیلی واضح نیست اما روند افزایش دما به‌طورقطع در ایران روشن و اثبات‌شده است و در این اقلیم خشک و نیمه‌خشک، ناهنجاری‌های اقلیمی به شکل قابل‌توجهی مشهود است. با تغییرات آب‌وهوایی در جهان و مسائل مربوط به مدیریت ناکارآمد، برخی کشورها ازجمله ایران با مسائل متعددی ازجمله کوچک شدن تعداد قابل‌توجهی از دریاچه‌ها و رودخانه‌ها تا فرونشست زمین، سیل و خشکسالی مواجه شده‌اند. دریاچه هامون در شرق، دریاچه‌های پریشان و شادگان در جنوب و زاینده‌رود در مرکز به دلیل سوء مدیریت و تغییرات اقلیمی درخطر خشکیدگی قرار دارند.
دریاچه ارومیه نیز به‌عنوان بزرگترین دریاچه خاورمیانه و یکی از بزرگترین دریاچه‌های فوق شور جهان- به میزان قابل‌توجهی کوچک‌شده است. منطقه حوضه آبریز ارومیه و استان‌های آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی بیشتر از متوسط کشور افزایش دما را تجربه کرده‌اند. افزایش دما به معنای افزایش تبخیر است. پیکره‌های آبی مانند دریاچه ارومیه که عمق کمی دارند، با افزایش دما تبخیر قابل‌توجهی را تجربه می‌کنند و به خاطر تغییر اقلیم این تبخیر بیشتر نیز خواهد شد. تغییر روندهای بارندگی هم در این زمینه حائز اهمیت است. بر پایه پژوهش‌ها، این مقوله دلیل اصلی کاهش ۱/۰۵ تریلیون لیتری از مقدار آب در دریاچه ارومیه است. هرچند سدسازی‌ها، هم‌زمان راه ورود آب بیشتر به این دریاچه را بسته‌اند و دریاچه ارومیه مانند اورال، در شرف تغییر است؛ اقلیمی که سرزنده و لبریز از حیات بود، به بستری خشک برای تولید ریزگرد بدل می‌شود. طوفان‌های ریزگرد یا نمک، درنهایت از بستر خشک این دریاچه‌ها حیات را تا صدها کیلومتر دورتر از آن، به خطر می‌اندازد.
نیمی از بزرگترین دریاچه‌های جهان در حال از دست دادن آب هستند
برهمین اساس یک مطالعه در مقیاس بزرگ، بحران آب‌وهوا و گرم شدن زمین را منعکس کرده و هشدار می‌دهد که بیش از نیمی از بزرگترین دریاچه‌ها و مخازن جهان در حال از دست دادن آب هستند و تغییرات آب‌وهوایی و مصرف انسان، محرک‌های اصلی به شمار می‌روند. طبق مطالعه منتشرشده در مجله ساینس حدود یک‌چهارم جمعیت جهان یا دومیلیاردنفری که در حوضه دریاچه‌های در حال خشک شدن زندگی می‌کنند، به‌طور مستقیم تحت تأثیر این موضوع قرارگرفته‌اند و بسیاری از مناطق در سال‌های اخیر با کمبود مواجه شده‌اند. ناامنی آب در حال حاضر یک مشکل جدی است و صدها میلیون نفر در سراسر جهان دسترسی مطمئن به آب سالم ندارند. مقصر هم کسی نیست به‌جز خود بشر که با کمک به افزایش گرمای زمین و نیز استفاده ناپایدار منابع آب در حوزه کشاورزی و صنعت، در حال تهی کردن ذخایر آب روی زمین است. دستکم ۸۷ درصد منابع آب شیرین زمین در دریاچه‌ها ذخیره‌شده‌اند، و از اوایل دهه 1990، دریاچه‌ها عمدتا به دلیل تغییرات آب‌وهوایی، شدت گرفتن نگرانی‌ها در مورد آب برای کشاورزی، انرژی آبی و مصارف انسانی کوچک‌شده‌اند. این‌یک مشکل بزرگ برای مردمی است که برای آب آشامیدنی و آبیاری به دریاچه‌ها وابسته هستند. خشک شدن دریاچه‌ها همچنین بقای اکوسیستم‌های محلی و پرندگان مهاجر را تهدید می‌کند و حتی می‌تواند به طوفان‌های گردوغبار زیان‌بار منجر شود. تیمی از پژوهشگران بین‌المللی در مجله ساینس گزارش دادند نزدیک به سه دهه است که برخی از مهم‌ترین منابع آب شیرین جهان -از دریای خزر بین اروپا و آسیا تا دریاچه تیتیکاکا در آمریکای جنوبی- حدود 22 گیگاتن در سال آب خود را از دست می‌دهند.
مجله ساینس در این مطالعه با استفاده از داده‌های سال ۱۹۷۲ میلادی از بزرگترین دریاچه‌های زمین، همچنین سه دهه مشاهدات ماهواره‌ای؛ داده‌های اقلیمی و مدل‌های هیدرولوژیکی، می‌نویسد: «دانشمندان تقریبا دو هزار دریاچه بزرگ را با استفاده از اندازه‌گیری‌های ماهواره‌ای همراه با الگوهای آب‌وهوایی و هیدرولوژیک ارزیابی کردند. تیم پژوهشگران بین‌المللی 250 هزار تصویر ماهواره‌ای از مناطق دریاچه را که از سال 1992 تا 2020 گرفته‌شده بود، برای بررسی منطقه و سطح آب 1972 پهنه آبی نگاه کردند. بررسی دقیق این دو هزار دریاچه از بزرگترین دریاچه‌های جهان نشان داد که آن‌ها سالانه حدود 21.5 تریلیون لیتر آب از دست می‌دهند. آنچه آن‌ها دریافتند این بود که استفاده ناپایدار انسان، تغییر در میزان بارندگی و روان‌آب، رسوب‌گذاری و افزایش دما، سطح دریاچه‌ها را در جهان پایین آورده است و 53 درصد از دریاچه‌های جهان در طول آن دوره کاهش ذخیره آب را تجربه کرده‌اند. این دریاچه‌ها 96 درصد از کل ذخیره دریاچه‌های طبیعی زمین و 83 درصد از مخازن را تشکیل می‌دهند. کاهش حجم خالص در دریاچه‌های طبیعی تا حد زیادی به گرم شدن آب‌وهوا، افزایش تبخیر و سوءمصرف انسان نسبت داده می‌شود؛ در این میان، رسوب‌گذاری یکی از دلایل اصلی تلفات ذخیره‌سازی در مخازن است.»
برمبنای یافته‌های این مطالعه، اگر سری به هرکدام از دریاچه‌های ایران بزنیم، خشکیدگی را شاهد خواهیم بود. از دریاچه ارومیه که در محاصره سدها خشک‌تر شده است تا دریای خزر که در بخش‌های شمالی و شرقی‌اش، شاهد عقب‌نشینی آب است. اظهارات مدیرکل دفتر بررسی و مقابله با آلودگی‌های دریایی سازمان حفاظت محیط‌زیست بر این تحلیل استوار است که «براساس سناریو بدبینانه افزایش دما، گازهای گلخانه‌ای، افزایش شدت تابش خورشید و کاهش بارندگی؛ ورودی آب دریای خزر کاهش می‌یابد که منظور کاهش سطح رودخانه ولگاست. درنتیجه روند کاهش تراز آب تا چندین سال آینده ادامه خواهد داشت. پیش‌بینی بسیار بدبینانه‌تر کاهش ۱۸ متری تراز آب دریای خزر است. پیش‌بینی بینابینی هم وجود دارد. این پیش‌بینی می‌گوید سطح آب بارها افزایش پیدا می‌کند و در کنارش تبخیر هم وجود دارد و باوجود اینکه مقداری تراز آب دریای خزر کاهش پیدا کند اما در تراز متوسط باقی می‌ماند.»
در همین حال سپتامبر سال میلادی دو سال گذشته، اداره ملی هوانوردی و فضای دولت فدرال آمریکا یا ناسا نیز نسبت به عقب‌نشینی گسترده سواحل دریای خزر هشدار داده بود.
مجله ساینس در ادامه، تبخیر آب و کاهش دبی رودخانه‌های منتهی به دریا خزر را عامل اصلی عقب‌نشینی آن در شمال و شرق این دریاچه معرفی کرده است: «دریای خزر، بزرگترین دریاچه جهان، شاهد ۴۹ درصد کاهش کلی و ۷۱ درصد کاهش حجم خالص خود بوده است. خرس قطبی، پاندا یا یوژپلنگ ایرانی، نماد ویرانی زیست‌بوم‌های جهان هستند، چون این جانواران که در صدر هرم غذایی هستند، درخطر انقراض قرارگرفته‌اند. این حیوانات نماد نابودی کلیت یک زیست‌بوم هستند، چون وقتی صدر هرم غذایی درخطر قرارگرفته باشد، یعنی بخش‌های دیگر این هرم نیز درخطر نابودی هستند. نبود غذا زندگی این جانوران را تهدید می‌کند. در دریای خزر، فوک نماد این دریاچه و زیست‌بوم‌های آن است که در صدر هرم غذایی قرار دارد و به‌جز انسان، دشمنی مهلک در زیست‌بوم خود نمی‌شناسد. در دسامبر گذشته، جنازه دستکم ۲۵۰۰ فوک دریایی به سواحل روسیه در دریای خزر رسید. نشانه‌ای از درگذشت هزاران فوک در این دریاچه، بدون آنکه نشانه‌ای از دخالت آدمی در مرگ آن‌ها پیدا شود. جمعیت این فوک‌ها که این گونه‌شان فقط در سواحل دریای خزر، ازجمله در ایران دیده می‌شود، بین ۲۷۰ تا ۳۰۰ هزار تخمین زده‌شده است. جانوری که به‌شدت درخطر انقراض قرار دارد.»
دریای خزر به‌سرعت کوچک می‌شود
ناسا هم در گزارش خود با اشاره به مسئله انقراض حیواناتی که حیاتشان به آب گره‌خورده می‌گوید:«آب‌های کم‌عمقِ شمال خزر، لبریز از نرم‌تنان، سخت‌پوستان، ماهی‌ها و پرندگان است. فوک‌ها، توله‌های خود را روی یخ زمستانی که معمولا فقط در این قسمت شمالی از دریاچه شکل می‌گیرد، پرورش می‌دهد. همه این موجودات برای حیات خود به آب سالم این دریاچه وابسته هستند. بااین‌حال، دریای خزر به‌سرعت کوچک می‌شود.»
مطابق دو تصویر ناسا که یکی در ۱۹ سپتامبر ۲۰۲۲ و دیگری در ۲۰ سپتامبر ۲۰۰۶ گرفته‌شده، عقب‌نشینی دریا در این دو تصویر، به‌طور تکان‌دهنده‌ای واضح است. بررسی داده‌های ماهواره‌ای به ناسا نشان داده است که از میانه دهه ۱۹۹۰ میلادی، دریای خزر در حال عقب‌نشینی در سواحل شمالی و شرقی خود است. ناسا احتمال می‌دهد افزایش دمای ناشی از گرمایش زمین، به تبخیر این زمین‌ها کمک کرده و آن‌ها را از آب دریا تهی ساخته است. ناسا به پژوهشی که در مجله علمی ساینس منتشرشده است اشاره و پیش‌بینی می‌کند که تا سال ۲۱۰۰ میلادی، سطح آب دریای خزر می‌تواند هشت‌تا ۳۰ متر دیگر عقب‌نشینی کند. استفاده یا انحراف آب برای فعالیت‌های انسانی نیز یکی دیگر از عوامل اصلی کاهش آب در خزر است. دانشمندان با در نظر گرفتن این عامل دریافتند هفت متر عقب‌نشینی آب این دریاچه‌ها وابسته به عامل انسانی است و تنها درگذر قرن بیستم، آب این دریاچه پنج‌متر عقب‌نشینی کرده است.
مبتنی بر مطالعه مجله ساینس هرسال، در حدود ۲۱/۵ تریلیون لیتر (هزارهزار میلیارد لیتر) از مقدار آب دریاچه‌های زمین کم می‌شود. یعنی درگذر سال‌های ۱۹۹۲ تا ۲۰۲۰ میلادی، معادل کل مصرف آب ایالات‌متحده آمریکا در سال ۲۰۱۵ میلادی، از آب دریاچه‌های زمین کاسته شده و 56 درصد از کاهش میزان دریاچه‌های طبیعی ناشی از گرم شدن آب‌وهوا و مصرف بیش‌ازحد انسان است که سهم گرمایش جهانی بسیار زیاد است. دانشمندان آب‌وهوا به‌طورکلی فکر می‌کنند که مناطق خشک جهان در اثر تغییرات اقلیمی خشک‌تر، و مناطق مرطوب، مرطوب‌تر می‌شوند؛ اما این مطالعه نشان داد که حتی در مناطق مرطوب نیز، از دست دادن حجم قابل‌توجهی از آب مشهود است. حتی دریاچه‌ها در مناطقی که بارندگی بیشتری دارند نیز خشک می‌شوند. اتمسفرِ تشنه ناشی از گرمای هوا، آب بیشتری را می‌بلعد و تبخیر می‌کند؛ همچنین جامعه تشنه، آب را از دریاچه‌ها به سمت کشاورزی، نیروگاه‌ها و منابع آشامیدنی هدایت می‌کند. پیش‌تر بسیاری از ردپاهای انسانی و تغییرات اقلیمی بر تلفات آب دریاچه‌ها ناشناخته بودند، مانند خشک شدن دریاچه گود زره در افغانستان و دریاچه مار چیکیتا در آرژانتین. این مطالعه دلیل سومی را بیان می‌کند که آن را «طبیعی‌تر» می‌نامند، یعنی کاهش آب به دلیل الگوهای بارندگی و تغییرات روان‌آب رودخانه. اما حتی این عامل نیز ممکن است معلول تغییرات آب‌وهوایی باشد. بر اساس این مطالعه، علت اصلی کاهش حدود 1.05 تریلیون لیتر دریاچه ارومیه در سال نیز همین موضوع است.
نویسندگان این مطالعه معتقدند، که کاهش آب دریاچه‌ها به این معنی نیست که مناطق مختلف جهان به‌طور ناگهانی بدون آب آشامیدنی می‌مانند؛ بااین‌حال، ممکن است به رقابت بیشتر برای آب دریاچه که علاوه بر آشامیدن، در انرژی برق‌آبی و تفریحاتی مانند قایق‌سواری استفاده می‌شود، بینجامد.
فانگ‌فانگ یائو، پژوهشگر ارشد این مطالعه و دانشمند آب‌وهوا در دانشگاه کلرادو، عنوان کرده است: «کاهش بیش از نیمی از وسعت دریاچه‌ها در درجه اول به مصرف انسان یا سیگنال‌های غیرمستقیم انسانی از طریق گرم شدن آب‌وهوا نسبت داده می‌شود.» بن لیونه، آب‌شناس دانشگاه کلرادو و یکی دیگر از نویسندگان این مطالعه نیز گفته است که انحراف آب از دریاچه‌ها -که یک عامل مستقیم انسانی برای خشک شدن سطح دریاچه‌هاست- احتمالا بزرگ‌تر و قابل‌توجه‌تر است زیرا «این قابلیت را دارد که واقعا چشم‌انداز را تغییر دهد». البته عامل غیرمستقیم انسانی (هوای گرم‌تر به دلیل تغییرات آب‌وهوایی)، یک اثر پوششی جهانی است که به‌نوعی بر همه‌چیز یا مکان‌های بیشتری تأثیر می‌گذارد.
در همین حال باید اشاره کرد به اینکه، دریاچه مونو کالیفرنیا نمونه خوبی از کوچک شدن دریاچه است. دریاچه مید در آمریکا هم دوسوم آب خود را بین سال‌های 1992 تا 2020 ازدست‌داده، درحالی‌که دریاچه نمک بزرگ نیز به میزان قابل‌توجهی کاهش‌یافته است. دریاچه‌های بزرگ از سال 1992 تا 2013 به‌طور قابل‌توجهی کاهش یافتند و سپس فلات شدند. دریاچه‌های گرمسیری مرطوب در آمازون و همچنین دریاچه‌های قطب شمال، آب خود را ازدست‌داده‌اند که روندی بسیار گسترده‌تر از پیش‌بینی‌ها را نشان می‌دهد. حتی مناطقی که به دلیل تغییرات آب‌وهوایی مرطوب‌تر می‌شوند، آب دریاچه‌ها را از دست می‌دهند، زیرا هوای گرم‌تر رطوبت بیشتری را از دریاچه‌ها می‌کشد. این بدان معناست که آب بیشتری در هوا وجود دارد، که می‌تواند به‌صورت باران یا برف ببارد، اما «ممکن است درنهایت به‌صورت باران در دوردست‌ها، خارج از حوضه‌ای که تبخیر شده یا حتی بالای اقیانوس اتفاق بیفتد.»
مبتنی بر مطالعه منتشرشده در مجله ساینس، باید بیشتر نگران دریاچه‌هایی بود که ازنظر اکولوژیکی مهم‌اند. براین اساس وضعیت دریاچه ارومیه، دریای مرده و دریای سالتون بسیار نگران‌کننده است و استفاده ناپایدار انسان در کنار تغییرات آب و هوایی باعث خشک شدن دریاچه‌ها می‌شود و می‌تواند از دست دادن آب در جو را افزایش دهد.
