کاهش بی‌سابقه بارش، اصلاح الگوی مصرف آب را به ضرورتی فوری بدل ساخته است
تابستانی کم‌آب‌تر از همیشه
گروه اجتماعی
بر اساس داده‌های به‌روز و گزارش‌های رسمی، ایران با یکی از خشک‌ترین سال‌های آبی اخیر خود مواجه است و این روند، منابع آبی کشور را به‌شدت تحت تأثیر قرار داده است. مطابق تازه‌ترین آمارهای رسمی، ۵۲ شهر در ۲۹ استان، ازجمله تهران، مشهد، اصفهان، اراک، بندرعباس و یزد با وضعیت «تنش آبی شدید» دست‌به‌گریبان‌اند.
کارشناسان هشدار می‌دهند که ادامه این روند می‌تواند منجر به تنش‌های آبی شدیدتر در ماه‌های آینده شود. مدیرکل دفتر اطلاعات و داده‌های آب کشور اعلام کرده است که خشکسالی هیدرولوژیکی بخش‌های وسیعی از کشور را دربر گرفته و کاهش شدید منابع ورودی به مخازن سدها، زنگ خطر کم‌آبی را به صدا درآورده است.
سدهای پر از خالی
به گزارش رسانه‌ها، «داده‌های لحظه‌ای سدهای کشور نشان می‌دهد که با پایان فصل بارش بهاره، حجم ورودی به مخازن کاهش یافته است. بررسی وضعیت سدهای کشور تا تاریخ ۲۲ تیر ۱۴۰۴ نشان می‌دهد که ۵۴ درصد مجموع ظرفیت مخازن در وضعیت خالی قرار دارند؛ عددی نگران‌کننده که می‌تواند تا پایان مردادماه به‌سرعت افزایش یابد. طبق داده‌های ثبت‌شده، از ابتدای سال آبی جاری تا ۲۱ تیرماه، مجموع ورودی آب به سدهای کشور حدود ۲۲ میلیارد و ۴۳۰ میلیون مترمکعب بوده، درحالی‌که در مدت مشابه سال گذشته این رقم ۳۹ میلیارد و ۱۵۰ میلیون مترمکعب ثبت شده است، چیزی معادل ۴۳ درصد کاهش. از سوی دیگر، حجم آب موجود در مخازن نیز کاهش داشته است. در حال حاضر، این حجم ۲۳ میلیارد و ۶۷۰ میلیون مترمکعب است، درحالی‌که در سال گذشته در همین زمان ۳۲ میلیارد و ۱۰ میلیون مترمکعب ثبت شده بود. این تفاوت نشان‌دهنده کاهش ۲۶ درصدی در ذخایر سدهای کشور است.»
بر پایه داده‌های رسمی، «حجم فعلی آب ذخیره‌شده در سدهای تهران به حدود ۱۴ درصد ظرفیت مخازن رسیده است؛ که در مقایسه با سال گذشته و میانگین درازمدت، کاهش چشمگیری داشته است. درصد پُرشدگی سد امیرکبیر در حال حاضر ۳۸ درصد است که نسبت به سال قبل ۵۸ درصد کاهش داشته است. درصد پرشدگی سد لار ۷ درصد است که ۲۴ درصد کاهش یافته، سد طالقان ۵۳ درصد است که ۳۲ درصد کاهش داشته و همچنین درصد پُرشدگی سد ماملو هم‌اکنون ۲۰ درصد است که نسبت به سال قبل ۴۴ درصد کاهش یافته است.»
برآوردها نشان می‌دهد اگر این روند ادامه‌دار باشد، بعید نیست که سد ماملو به‌عنوان یکی از پنج سد اصلی تأمین آب شرب پایتخت کاملا از مدار خارج شود و آنگاه تنها گزینه شرکت آبفا برداشت بیشتر از منابع آب زیرزمینی خواهد بود؛ منابعی که بنا بر گزارش‌ها، ظرفیت جبران کمبود فعلی را ندارد. وضعیت سایر سدهای مهم مانند لتیان و کرج نیز نگران کننده توصیف شده است.
شرکت آب و فاضلاب استان تهران روز شنبه، ۲۸ تیر ۱۴۰۴، با انتشار اطلاعیه‌ای اعلام کرده است: خشکسالی‌های پنج‌ساله اخیر و کاهش بی‌سابقه بارش‌ها در سال آبی جاری، منابع آبی تهران را با بحران جدی مواجه کرده است. به‌گفته شرکت آبفا، ذخایر سدهای تأمین‌کننده آب تهران هم‌اکنون در پایین‌ترین سطح خود در یک قرن گذشته قرار دارد و این درحالی است که دمای هوا در روزهای پایانی تیرماه به‌شدت افزایش یافته و سازمان هواشناسی درباره مردادماهی گرم‌تر از حد طبیعی هشدار داده است.
براساس گزارش سازمان هواشناسی، از ابتدای مهر ۱۴۰۳ تا ۲۱ تیر ۱۴۰۴، میانگین بارش کشور ۱۳۶/۳ میلی‌متر بوده، درحالی‌که میانگین بلندمدت در این بازه ۲۲۶/۱ میلی‌متر ثبت شده است. به‌عبارتی، کشور با کاهش ۳۹/۷ درصدی بارش در مقایسه با میانگین بلندمدت روبه‌رو است.
اطلاعات رسمی از وضعیت بارش در استان‌های مختلف نیز نشان می‌دهد که در سال آبی جاری هیچ استانی بارشی بیش از میانگین بلندمدت نداشته و بارش‌ها در تمامی نقاط کشور کمتر از حد میانگین بوده است.
در استان تهران میانگین بارش بلندمدت ۲۶۴/۹ میلی‌متر گزارش شده، درحالی‌که در سال آبی جاری تنها ۱۳۶/۹ میلی‌متر بارش ثبت شده است؛ رقمی که معادل کاهش ۴۸/۳ درصدی در قیاس با میانگین بلندمدت بارش است و بر کاهش ذخایر سدهای تهران تأثیر مستقیم گذاشته است.
افزون بر کاهش بارش، افزایش دمای هوا نیز تشدیدکننده بحران آبی کشور است. براساس داده‌های سازمان هواشناسی، میانگین دمای کشور در تیرماه ۱۴۰۴ به ۳۰/۵ درجه سانتی‌گراد رسیده است، یعنی ۱/۲ درجه بیشتر از میانگین بلندمدت. این افزایش دما نه‌تنها در تیرماه که از ابتدای فصل و در مقیاس سال زراعی نیز مشاهده شده است.
خوزستان، که ازنظر منابع آبی نیز با بحران مواجه است، به‌گفته مقام‌های محلی، امسال یکی از شدیدترین دوره‌های خشکسالی ۶۰ سال اخیر را پشت سر می‌گذارد. داده‌های آماری نیز این ادعا را تأیید می‌کنند.
وضعیت موجود منابع آب، یکی از دشوارترین وضعیت‌های آبی تاریخ ایران
کارشناسان دهه‌ها است که درباره مشکل کم‌آبی و افت بی‌سابقه سطح آب‌های زیرزمینی هشدار می‌دهند؛ بااین‌حال، مرور آزمون‌وخطاهای مدیریتی سال‌های اخیر گواه روشنی است از عدم درک شرایط پیش‌رو. تعریف‌های تحریف شده و شبه‌علمی از بحران محیط‌زیستی کشور، ساده‌سازی کودکانه‌مسائل، سرسختی در ایجاد فضای تعامل و عدم استفاده از راهکارهای نوین و آکادمیک و… این‌ها گوشه‌ای از سرگیجه‌های مدیریتی است که تنها به درمان سطحی و زودگذر اکتفا کرده است و مدیران به‌جای تدوین برنامه‌های بلندمدت، با تکیه‌بر توسعه ناپایداری که کماکان رواج دارد، به زنگ خطرهایی که در دهه‌های اخیر به صدا درآمده وقعی ننهاده‌اند.
به‌این‌ترتیب سوء‌مدیریت و بی‌توجهی به اصلاح الگوهای مصرف و زیرساخت‌ها است که بحران را به نقطه نگران‌کننده فعلی رسانده است. در تبیین بهتر وضعیت کنونی باید به اظهارات هاشم امینی، مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب (آبفا)، استناد کرد. به روایت او وضعیت موجود منابع آب، «یکی از دشوارترین وضعیت‌های آبی تاریخ ایران است. حجم منابع آب تجدیدپذیر کشور از حدود ۱۳۲ میلیارد مترمکعب در دهه ۱۳۷۰ به کمتر از ۹۰ میلیارد مترمکعب در سال‌های اخیر رسیده است؛ یعنی بیش از ۳۰ درصد کاهش در کمتر از سه دهه.»
بر اساس اظهارات او، مصرف آب در همه حوزه‌ها افزایش یافته و میانگین دمای کشور در ۵۰ سال گذشته نیز بیش از ۱/۶ درجه بالا رفته است. شاخص‌هایی که خود به‌تنهایی نشان‌دهنده فشار عظیم بر منابع آب است.
در این میان اظهارات محمد بهنام رسولی، کارشناس آب نیز تأمل‌برانگیز است. او در گفت‌وگو با «رسالت» می‌گوید: «بخش عمده آب شرب شهر‌ها از طریق آب‌های سطحی تأمین می‌شود، که درصد تأمین آن در شهر‌های مختلف، متفاوت است اما سال‌جاری باتوجه به اینکه یکی از خشک‌ترین سال‌ها به لحاظ بارندگی به شمار می‌رود، میزان رواناب‌ها و ورودی پشت سدها، کاهش چشمگیری داشته و طبق آمارهای موجود، مخازن عمدتا خالی است، بنابراین نمی‌توان بیش از این از آب‌های زیرزمینی برداشت کرد، ظرفیت برداشت از آبخوان‌ها در طی سالیان گذشته عملا تکمیل شده و ما فرصت و ظرفیتی باقی نگذاشته‌ایم تا در سال‌هایی که موجودی آب‌های سطحی کم است، به سراغ منابع زیرزمینی برویم و برداشت آب بیشتری داشته باشیم.»
جیره‌بندی پاسخ مناسبی برای مدیریت مصرف نیست
این کارشناس، با اشاره به راهکار قطعی و جیره‌بندی آب برای گذر از شرایط فعلی عنوان می‌کند: «مسئله برق با آب متفاوت است و جیره‌بندی پاسخ مناسبی برای بحث مدیریت مصرف نیست. عملا تجربه نشان داده که در مواقع جیره‌بندی، به علت ذخیره آبی که از سوی شهروندان صورت می‌پذیرد، بخش زیادی از این آب دور ریخته می‌شود و به همان نسبت مشکلاتی در شبکه رخ می‌دهد، بنابراین نه‌تنها کاهش مصرف را به همراه ندارد، بلکه باعث افزایش مصرف آب در شبکه و مصارف شرب و خانگی می‌شود. لذا راهکاری که شرکت‌های آب و فاضلاب به‌دنبال اجرای آن هستند، «اعمال مدیریت فشار در شبکه است تا توزیع آب به‌صورت عادلانه و همگن انجام گیرد.» که این مسئله نیز نقطه بهینه‌ای دارد، اگر فشار از یک‌میزانی کمتر باشد، عملا با قطع آب در بخش‌هایی از شبکه تفاوتی نخواهد داشت، چون آب به قسمت‌هایی از شبکه نمی‌رسد و به همین علت شرکت آبفای پایتخت در برخی مناطق از ساکنان مجتمع‌هایی که فاقد مخزن و پمپ هستند خواسته برای جبران افت فشار، مخزن را در طبقات پایین نصب و سپس از پمپ استفاده کنند. تردیدی نیست که این مسئله وظیفه مردم نیست و رساندن آب تا کنتور با شرکت‌های آب و فاضلاب است. این شرکت‌ها انشعاباتی را به فروش رسانده و وظیفه خدمت‌رسانی را بر دوش دارند. اما واقعیت این است که راه دیگری هم باقی نمانده است. پنج سد اصلی تأمین‌کننده آب تهران درمجموع تنها ۱۴ درصد آب دارند و این یعنی ساکنان پایتخت، تابستان امسال با محدودیت‌هایی شدیدتر از همیشه روبه‌رو خواهند بود.»
مدیریت مصرف در بخش خانگی؛ یک اقدام داوطلبانه نیست، یک ضرورت است
رسولی تصریح می‌کند که «مسئله کم‌آبی در کلانشهر‌ها به‌ویژه پایتخت، تازگی ندارد اما به دلیل کم‌کاری در عرصه برنامه‌ریزی آب، بارها به نقطه بحرانی رسیده‌ایم و هیچ‌گاه چاره‌اندیشی نشده. امسال نیز به همین صورت است، اما تفاوتش با سالیان گذشته در این است که این بحران اکنون بالفعل‌تر است. در سالیان قبل عمدتا با فشار بر منابع زیرزمینی حاکمیت آب به‌دنبال این بود که مشکل را پشت سر بگذارد اما امسال به نظر می‌رسد که چنین ظرفیتی وجود ندارد و ناگزیر فشار بر روی مردم است. اکنون مردم باقی مانده‌اند و منبع آبی که دیگر نمی‌تواند پاسخگوی نیاز‌های شهری باشد. متأسفانه مسیر توسعه و انشعاب فروشی شرکت‌های آب و فاضلاب اشتباه بوده و الگوی مصرفی هم که تعریف شده، چه در حوزه فضای سبز شهری و چه در بخش شرب، خدمات و صنعت غلط بوده است. بنابراین بازگشت از این مسیر باید برای همه قسمت‌ها هزینه ایجاد کند، اگر قرار باشد هزینه عقب‌گرد از توسعه ناپایدار و الگوی مصرف غلط، صرفا بر دوش مردم باشد، اجحاف در حق آن‌ها است. باید در برنامه‌ریزی‌ها، این فشار به شکل منطقی تقسیم شود، یعنی مردم اگر در حوزه آب شرب دچار مشکل هستند، فضای سبز شهری هم باید با این مسئله دست‌به‌گریبان باشد و مسئولان برای مواجهه با این شرایط، حتما باید راهکار‌هایی اتخاذ و چاره‌اندیشی کرده و در حوزه صنعت و خدمات هم این موضوع مدیریت شود. البته تصور می‌کنم مردم ما اکنون انتخاب دیگری ندارند. در‌واقع مدیریت مصرف خانگی در شرایط حال حاضر دیگر یک اقدام داوطلبانه نیست و شهروندان ناگزیرند که با این وضعیت خود را تا حد ممکن تطبیق بدهند.»
این کارشناس ضمن ابراز تأسف می‌گوید: «همواره برنامه‌ریزی‌ها در حوزه آب بسیار کوتاه‌مدت بوده و برنامه‌های بلندمدتی تدوین نشده است، به همین دلیل مصارف را با منابع تنظیم نکرده و ترمزی برای توسعه تعریف نکرده‌ایم. به‌عنوان مثال منابع آب تهران، بیش از این، ظرفیت بارگذاری و امکان فروش انشعاب را ندارد و اگر هم قرار است انشعابی داده شود، باید الزامات و زیرساخت‌های آن را حداقل برای مجتمع‌های مسکونی بزرگ به شکل متناسب تعریف کرد. علیرغم تأکیدات و هشدار‌ها از سمت حاکمیت آب و شرکت‌های آب و فاضلاب، برنامه‌ریزی و توجه کافی در این عرصه، وجود ندارد. اکنون بحران آب، مسئله‌ای است که اغلب شهر‌های کشور با آن درگیر هستند اما آنچه وضعیت تهران را در مرحله هشدار بیشتر قرار می‌دهد این است که به دلیل تمرکزگرایی و عدم توزیع برابر امکانات و فرصت‌ها جمعیت این استان به‌طور پیوسته در حال افزایش است. از سوی دیگر کاهش بارندگی‌ها و ذخایر آبی سدها باعث روی آوردن به منابع آب زیرزمینی شده که نتیجه آن فرونشست‌های خطرناک زمین در نقاط مختلف تهران به دلیل خالی شدن سفره‌های زیرزمینی است. سفره‌هایی که دو هزار سال زمان می‌خواهد تا دوباره احیا شود. اغلب کارشناسان راه برون‌رفت از شرایط فعلی را در تمرکززدایی و توزیع عادلانه ثروت و امکانات می‌دانند و راهکار دیگر نیز می‌تواند جداسازی آب آشامیدنی و آب بهداشتی در سطح استان باشد که البته به نظر می‌رسد دولت برنامه مشخصی برای اجرای راهکارهای این‌چنینی ندارد.»
وضعیت منابع آب، تقصیر خشکسالی نیست
رسولی با اشاره به اینکه این روزها انگشت اتهام مسئولان به سمت کم‌بارشی و خشکسالی است، خاطرنشان می‌کند: «اگرچه خشکسالی‌های پنج سال اخیر و کاهش بارش‌ها در سال آبی جاری، در ۶۰ سال اخیر بی‌سابقه بوده اما این مسئله دلیل موجهی نیست، حتی در سال‌های پربارش نیز با مسئله کمبود آب مواجه بوده‌ایم و متأسفانه به علت برنامه‌ریزی‌های غلط از بیش از صد درصد ظرفیت بهره‌برداری کرده‌ایم. اگر مدیریتی حاکم بود که برای تاب‌آوری در شرایط خشکسالی برنامه‌ریزی می‌کرد و میزان ذخایر استراتژیک را حفظ می‌نمود، هیچ‌گاه پس از چند دوره خشکسالی، به شرایط فعلی نمی‌رسیدیم. به‌طور خاص آب‌های زیرزمینی منابع استراتژیک هستند و باید برنامه‌ریزان، این منابع را برای شرایط خشکسالی که بارش‌ها کم است، در نظر گرفته و از این منابع محافظت و مراقبت می‌کردند. اما نه‌تنها از آب‌های زیرزمینی محافظت و مراقبت نشده، بلکه به علت اضافه برداشت، دچار کسری مخزن شده‌اند. اگرچه در حال حاضر برای جبران کسری آب از این منابع برداشت نمی‌شود، اما این موضوع نه از بابت ترحم و خردورزی بلکه به دلیل فشار گسترده بر آبخوان است و دیگر توان برداشت بیشتر وجود ندارد. به این معنا که حفر چاه جدید به‌منزله برداشت آب جدید نیست. عملا آنچنان حریم چاه‌ها به یکدیگر نزدیک شده، که چاه جدید رقیب چاه قبلی است. اکنون این حریم‌ها در شهر تهران بنا به روایت مدیران و کارشناسان، به حدود ٤٠٠ متر رسیده است، یعنی در حال حاضر وضعیت آنچنان بغرنج است که چاه‌ها از حریم حدود هزار متر و یک کیلومتر، به حدود ٤٠٠ متر رسیده است. متأسفانه اینکه چاه جدید در حریم چاه قبلی حفر شود، اقدامی غیرقانونی است ولی چون مرجع قانونگذاری و نظارت بر قانون متأسفانه در یک‌نهاد در شرکت مدیریت منابع آب ایران و شرکت‌های زیرمجموعه تعریف شده، در هرجایی که لازم باشد قانون را تغییر داده و مجدد بی‌قانونی استمرار پیدا می‌کند.»
بر اساس داده‌های به‌روز و گزارش‌های رسمی، ایران با یکی از خشک‌ترین سال‌های آبی اخیر خود مواجه است و این روند، منابع آبی کشور را به‌شدت تحت تأثیر قرار داده است. مطابق تازه‌ترین آمارهای رسمی، ۵۲ شهر در ۲۹ استان، ازجمله تهران، مشهد، اصفهان، اراک، بندرعباس و یزد با وضعیت «تنش آبی شدید» دست‌به‌گریبان‌اند.
کارشناسان هشدار می‌دهند که ادامه این روند می‌تواند منجر به تنش‌های آبی شدیدتر در ماه‌های آینده شود. مدیرکل دفتر اطلاعات و داده‌های آب کشور اعلام کرده است که خشکسالی هیدرولوژیکی بخش‌های وسیعی از کشور را دربر گرفته و کاهش شدید منابع ورودی به مخازن سدها، زنگ خطر کم‌آبی را به صدا درآورده است.
سدهای پر از خالی
به گزارش رسانه‌ها، «داده‌های لحظه‌ای سدهای کشور نشان می‌دهد که با پایان فصل بارش بهاره، حجم ورودی به مخازن کاهش یافته است. بررسی وضعیت سدهای کشور تا تاریخ ۲۲ تیر ۱۴۰۴ نشان می‌دهد که ۵۴ درصد مجموع ظرفیت مخازن در وضعیت خالی قرار دارند؛ عددی نگران‌کننده که می‌تواند تا پایان مردادماه به‌سرعت افزایش یابد. طبق داده‌های ثبت‌شده، از ابتدای سال آبی جاری تا ۲۱ تیرماه، مجموع ورودی آب به سدهای کشور حدود ۲۲ میلیارد و ۴۳۰ میلیون مترمکعب بوده، درحالی‌که در مدت مشابه سال گذشته این رقم ۳۹ میلیارد و ۱۵۰ میلیون مترمکعب ثبت شده است، چیزی معادل ۴۳ درصد کاهش. از سوی دیگر، حجم آب موجود در مخازن نیز کاهش داشته است. در حال حاضر، این حجم ۲۳ میلیارد و ۶۷۰ میلیون مترمکعب است، درحالی‌که در سال گذشته در همین زمان ۳۲ میلیارد و ۱۰ میلیون مترمکعب ثبت شده بود. این تفاوت نشان‌دهنده کاهش ۲۶ درصدی در ذخایر سدهای کشور است.»
بر پایه داده‌های رسمی، «حجم فعلی آب ذخیره‌شده در سدهای تهران به حدود ۱۴ درصد ظرفیت مخازن رسیده است؛ که در مقایسه با سال گذشته و میانگین درازمدت، کاهش چشمگیری داشته است. درصد پُرشدگی سد امیرکبیر در حال حاضر ۳۸ درصد است که نسبت به سال قبل ۵۸ درصد کاهش داشته است. درصد پرشدگی سد لار ۷ درصد است که ۲۴ درصد کاهش یافته، سد طالقان ۵۳ درصد است که ۳۲ درصد کاهش داشته و همچنین درصد پُرشدگی سد ماملو هم‌اکنون ۲۰ درصد است که نسبت به سال قبل ۴۴ درصد کاهش یافته است.»
برآوردها نشان می‌دهد اگر این روند ادامه‌دار باشد، بعید نیست که سد ماملو به‌عنوان یکی از پنج سد اصلی تأمین آب شرب پایتخت کاملا از مدار خارج شود و آنگاه تنها گزینه شرکت آبفا برداشت بیشتر از منابع آب زیرزمینی خواهد بود؛ منابعی که بنا بر گزارش‌ها، ظرفیت جبران کمبود فعلی را ندارد. وضعیت سایر سدهای مهم مانند لتیان و کرج نیز نگران کننده توصیف شده است.
شرکت آب و فاضلاب استان تهران روز شنبه، ۲۸ تیر ۱۴۰۴، با انتشار اطلاعیه‌ای اعلام کرده است: خشکسالی‌های پنج‌ساله اخیر و کاهش بی‌سابقه بارش‌ها در سال آبی جاری، منابع آبی تهران را با بحران جدی مواجه کرده است. به‌گفته شرکت آبفا، ذخایر سدهای تأمین‌کننده آب تهران هم‌اکنون در پایین‌ترین سطح خود در یک قرن گذشته قرار دارد و این درحالی است که دمای هوا در روزهای پایانی تیرماه به‌شدت افزایش یافته و سازمان هواشناسی درباره مردادماهی گرم‌تر از حد طبیعی هشدار داده است.
براساس گزارش سازمان هواشناسی، از ابتدای مهر ۱۴۰۳ تا ۲۱ تیر ۱۴۰۴، میانگین بارش کشور ۱۳۶/۳ میلی‌متر بوده، درحالی‌که میانگین بلندمدت در این بازه ۲۲۶/۱ میلی‌متر ثبت شده است. به‌عبارتی، کشور با کاهش ۳۹/۷ درصدی بارش در مقایسه با میانگین بلندمدت روبه‌رو است.
اطلاعات رسمی از وضعیت بارش در استان‌های مختلف نیز نشان می‌دهد که در سال آبی جاری هیچ استانی بارشی بیش از میانگین بلندمدت نداشته و بارش‌ها در تمامی نقاط کشور کمتر از حد میانگین بوده است.
در استان تهران میانگین بارش بلندمدت ۲۶۴/۹ میلی‌متر گزارش شده، درحالی‌که در سال آبی جاری تنها ۱۳۶/۹ میلی‌متر بارش ثبت شده است؛ رقمی که معادل کاهش ۴۸/۳ درصدی در قیاس با میانگین بلندمدت بارش است و بر کاهش ذخایر سدهای تهران تأثیر مستقیم گذاشته است.
افزون بر کاهش بارش، افزایش دمای هوا نیز تشدیدکننده بحران آبی کشور است. براساس داده‌های سازمان هواشناسی، میانگین دمای کشور در تیرماه ۱۴۰۴ به ۳۰/۵ درجه سانتی‌گراد رسیده است، یعنی ۱/۲ درجه بیشتر از میانگین بلندمدت. این افزایش دما نه‌تنها در تیرماه که از ابتدای فصل و در مقیاس سال زراعی نیز مشاهده شده است.
خوزستان، که ازنظر منابع آبی نیز با بحران مواجه است، به‌گفته مقام‌های محلی، امسال یکی از شدیدترین دوره‌های خشکسالی ۶۰ سال اخیر را پشت سر می‌گذارد. داده‌های آماری نیز این ادعا را تأیید می‌کنند.
وضعیت موجود منابع آب، یکی از دشوارترین وضعیت‌های آبی تاریخ ایران
کارشناسان دهه‌ها است که درباره مشکل کم‌آبی و افت بی‌سابقه سطح آب‌های زیرزمینی هشدار می‌دهند؛ بااین‌حال، مرور آزمون‌وخطاهای مدیریتی سال‌های اخیر گواه روشنی است از عدم درک شرایط پیش‌رو. تعریف‌های تحریف شده و شبه‌علمی از بحران محیط‌زیستی کشور، ساده‌سازی کودکانه‌مسائل، سرسختی در ایجاد فضای تعامل و عدم استفاده از راهکارهای نوین و آکادمیک و… این‌ها گوشه‌ای از سرگیجه‌های مدیریتی است که تنها به درمان سطحی و زودگذر اکتفا کرده است و مدیران به‌جای تدوین برنامه‌های بلندمدت، با تکیه‌بر توسعه ناپایداری که کماکان رواج دارد، به زنگ خطرهایی که در دهه‌های اخیر به صدا درآمده وقعی ننهاده‌اند.
به‌این‌ترتیب سوء‌مدیریت و بی‌توجهی به اصلاح الگوهای مصرف و زیرساخت‌ها است که بحران را به نقطه نگران‌کننده فعلی رسانده است. در تبیین بهتر وضعیت کنونی باید به اظهارات هاشم امینی، مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب (آبفا)، استناد کرد. به روایت او وضعیت موجود منابع آب، «یکی از دشوارترین وضعیت‌های آبی تاریخ ایران است. حجم منابع آب تجدیدپذیر کشور از حدود ۱۳۲ میلیارد مترمکعب در دهه ۱۳۷۰ به کمتر از ۹۰ میلیارد مترمکعب در سال‌های اخیر رسیده است؛ یعنی بیش از ۳۰ درصد کاهش در کمتر از سه دهه.»
بر اساس اظهارات او، مصرف آب در همه حوزه‌ها افزایش یافته و میانگین دمای کشور در ۵۰ سال گذشته نیز بیش از ۱/۶ درجه بالا رفته است. شاخص‌هایی که خود به‌تنهایی نشان‌دهنده فشار عظیم بر منابع آب است.
در این میان اظهارات محمد بهنام رسولی، کارشناس آب نیز تأمل‌برانگیز است. او در گفت‌وگو با «رسالت» می‌گوید: «بخش عمده آب شرب شهر‌ها از طریق آب‌های سطحی تأمین می‌شود، که درصد تأمین آن در شهر‌های مختلف، متفاوت است اما سال‌جاری باتوجه به اینکه یکی از خشک‌ترین سال‌ها به لحاظ بارندگی به شمار می‌رود، میزان رواناب‌ها و ورودی پشت سدها، کاهش چشمگیری داشته و طبق آمارهای موجود، مخازن عمدتا خالی است، بنابراین نمی‌توان بیش از این از آب‌های زیرزمینی برداشت کرد، ظرفیت برداشت از آبخوان‌ها در طی سالیان گذشته عملا تکمیل شده و ما فرصت و ظرفیتی باقی نگذاشته‌ایم تا در سال‌هایی که موجودی آب‌های سطحی کم است، به سراغ منابع زیرزمینی برویم و برداشت آب بیشتری داشته باشیم.»
جیره‌بندی پاسخ مناسبی برای مدیریت مصرف نیست
این کارشناس، با اشاره به راهکار قطعی و جیره‌بندی آب برای گذر از شرایط فعلی عنوان می‌کند: «مسئله برق با آب متفاوت است و جیره‌بندی پاسخ مناسبی برای بحث مدیریت مصرف نیست. عملا تجربه نشان داده که در مواقع جیره‌بندی، به علت ذخیره آبی که از سوی شهروندان صورت می‌پذیرد، بخش زیادی از این آب دور ریخته می‌شود و به همان نسبت مشکلاتی در شبکه رخ می‌دهد، بنابراین نه‌تنها کاهش مصرف را به همراه ندارد، بلکه باعث افزایش مصرف آب در شبکه و مصارف شرب و خانگی می‌شود. لذا راهکاری که شرکت‌های آب و فاضلاب به‌دنبال اجرای آن هستند، «اعمال مدیریت فشار در شبکه است تا توزیع آب به‌صورت عادلانه و همگن انجام گیرد.» که این مسئله نیز نقطه بهینه‌ای دارد، اگر فشار از یک‌میزانی کمتر باشد، عملا با قطع آب در بخش‌هایی از شبکه تفاوتی نخواهد داشت، چون آب به قسمت‌هایی از شبکه نمی‌رسد و به همین علت شرکت آبفای پایتخت در برخی مناطق از ساکنان مجتمع‌هایی که فاقد مخزن و پمپ هستند خواسته برای جبران افت فشار، مخزن را در طبقات پایین نصب و سپس از پمپ استفاده کنند. تردیدی نیست که این مسئله وظیفه مردم نیست و رساندن آب تا کنتور با شرکت‌های آب و فاضلاب است. این شرکت‌ها انشعاباتی را به فروش رسانده و وظیفه خدمت‌رسانی را بر دوش دارند. اما واقعیت این است که راه دیگری هم باقی نمانده است. پنج سد اصلی تأمین‌کننده آب تهران درمجموع تنها ۱۴ درصد آب دارند و این یعنی ساکنان پایتخت، تابستان امسال با محدودیت‌هایی شدیدتر از همیشه روبه‌رو خواهند بود.»
مدیریت مصرف در بخش خانگی؛ یک اقدام داوطلبانه نیست، یک ضرورت است
رسولی تصریح می‌کند که «مسئله کم‌آبی در کلانشهر‌ها به‌ویژه پایتخت، تازگی ندارد اما به دلیل کم‌کاری در عرصه برنامه‌ریزی آب، بارها به نقطه بحرانی رسیده‌ایم و هیچ‌گاه چاره‌اندیشی نشده. امسال نیز به همین صورت است، اما تفاوتش با سالیان گذشته در این است که این بحران اکنون بالفعل‌تر است. در سالیان قبل عمدتا با فشار بر منابع زیرزمینی حاکمیت آب به‌دنبال این بود که مشکل را پشت سر بگذارد اما امسال به نظر می‌رسد که چنین ظرفیتی وجود ندارد و ناگزیر فشار بر روی مردم است. اکنون مردم باقی مانده‌اند و منبع آبی که دیگر نمی‌تواند پاسخگوی نیاز‌های شهری باشد. متأسفانه مسیر توسعه و انشعاب فروشی شرکت‌های آب و فاضلاب اشتباه بوده و الگوی مصرفی هم که تعریف شده، چه در حوزه فضای سبز شهری و چه در بخش شرب، خدمات و صنعت غلط بوده است. بنابراین بازگشت از این مسیر باید برای همه قسمت‌ها هزینه ایجاد کند، اگر قرار باشد هزینه عقب‌گرد از توسعه ناپایدار و الگوی مصرف غلط، صرفا بر دوش مردم باشد، اجحاف در حق آن‌ها است. باید در برنامه‌ریزی‌ها، این فشار به شکل منطقی تقسیم شود، یعنی مردم اگر در حوزه آب شرب دچار مشکل هستند، فضای سبز شهری هم باید با این مسئله دست‌به‌گریبان باشد و مسئولان برای مواجهه با این شرایط، حتما باید راهکار‌هایی اتخاذ و چاره‌اندیشی کرده و در حوزه صنعت و خدمات هم این موضوع مدیریت شود. البته تصور می‌کنم مردم ما اکنون انتخاب دیگری ندارند. در‌واقع مدیریت مصرف خانگی در شرایط حال حاضر دیگر یک اقدام داوطلبانه نیست و شهروندان ناگزیرند که با این وضعیت خود را تا حد ممکن تطبیق بدهند.»
این کارشناس ضمن ابراز تأسف می‌گوید: «همواره برنامه‌ریزی‌ها در حوزه آب بسیار کوتاه‌مدت بوده و برنامه‌های بلندمدتی تدوین نشده است، به همین دلیل مصارف را با منابع تنظیم نکرده و ترمزی برای توسعه تعریف نکرده‌ایم. به‌عنوان مثال منابع آب تهران، بیش از این، ظرفیت بارگذاری و امکان فروش انشعاب را ندارد و اگر هم قرار است انشعابی داده شود، باید الزامات و زیرساخت‌های آن را حداقل برای مجتمع‌های مسکونی بزرگ به شکل متناسب تعریف کرد. علیرغم تأکیدات و هشدار‌ها از سمت حاکمیت آب و شرکت‌های آب و فاضلاب، برنامه‌ریزی و توجه کافی در این عرصه، وجود ندارد. اکنون بحران آب، مسئله‌ای است که اغلب شهر‌های کشور با آن درگیر هستند اما آنچه وضعیت تهران را در مرحله هشدار بیشتر قرار می‌دهد این است که به دلیل تمرکزگرایی و عدم توزیع برابر امکانات و فرصت‌ها جمعیت این استان به‌طور پیوسته در حال افزایش است. از سوی دیگر کاهش بارندگی‌ها و ذخایر آبی سدها باعث روی آوردن به منابع آب زیرزمینی شده که نتیجه آن فرونشست‌های خطرناک زمین در نقاط مختلف تهران به دلیل خالی شدن سفره‌های زیرزمینی است. سفره‌هایی که دو هزار سال زمان می‌خواهد تا دوباره احیا شود. اغلب کارشناسان راه برون‌رفت از شرایط فعلی را در تمرکززدایی و توزیع عادلانه ثروت و امکانات می‌دانند و راهکار دیگر نیز می‌تواند جداسازی آب آشامیدنی و آب بهداشتی در سطح استان باشد که البته به نظر می‌رسد دولت برنامه مشخصی برای اجرای راهکارهای این‌چنینی ندارد.»
وضعیت منابع آب، تقصیر خشکسالی نیست
رسولی با اشاره به اینکه این روزها انگشت اتهام مسئولان به سمت کم‌بارشی و خشکسالی است، خاطرنشان می‌کند: «اگرچه خشکسالی‌های پنج سال اخیر و کاهش بارش‌ها در سال آبی جاری، در ۶۰ سال اخیر بی‌سابقه بوده اما این مسئله دلیل موجهی نیست، حتی در سال‌های پربارش نیز با مسئله کمبود آب مواجه بوده‌ایم و متأسفانه به علت برنامه‌ریزی‌های غلط از بیش از صد درصد ظرفیت بهره‌برداری کرده‌ایم. اگر مدیریتی حاکم بود که برای تاب‌آوری در شرایط خشکسالی برنامه‌ریزی می‌کرد و میزان ذخایر استراتژیک را حفظ می‌نمود، هیچ‌گاه پس از چند دوره خشکسالی، به شرایط فعلی نمی‌رسیدیم. به‌طور خاص آب‌های زیرزمینی منابع استراتژیک هستند و باید برنامه‌ریزان، این منابع را برای شرایط خشکسالی که بارش‌ها کم است، در نظر گرفته و از این منابع محافظت و مراقبت می‌کردند. اما نه‌تنها از آب‌های زیرزمینی محافظت و مراقبت نشده، بلکه به علت اضافه برداشت، دچار کسری مخزن شده‌اند. اگرچه در حال حاضر برای جبران کسری آب از این منابع برداشت نمی‌شود، اما این موضوع نه از بابت ترحم و خردورزی بلکه به دلیل فشار گسترده بر آبخوان است و دیگر توان برداشت بیشتر وجود ندارد. به این معنا که حفر چاه جدید به‌منزله برداشت آب جدید نیست. عملا آنچنان حریم چاه‌ها به یکدیگر نزدیک شده، که چاه جدید رقیب چاه قبلی است. اکنون این حریم‌ها در شهر تهران بنا به روایت مدیران و کارشناسان، به حدود ٤٠٠ متر رسیده است، یعنی در حال حاضر وضعیت آنچنان بغرنج است که چاه‌ها از حریم حدود هزار متر و یک کیلومتر، به حدود ٤٠٠ متر رسیده است. متأسفانه اینکه چاه جدید در حریم چاه قبلی حفر شود، اقدامی غیرقانونی است ولی چون مرجع قانونگذاری و نظارت بر قانون متأسفانه در یک‌نهاد در شرکت مدیریت منابع آب ایران و شرکت‌های زیرمجموعه تعریف شده، در هرجایی که لازم باشد قانون را تغییر داده و مجدد بی‌قانونی استمرار پیدا می‌کند.»
