آیا دیپلماسی انرژی می‌تواند جایگزین صادرات خام نفت شود؟
«انرژی» محور هم‌افزایی تهران و مسکو
گروه اقتصادی
در جهان امروز، انرژی نه تنها یکی از ارکان اصلی توسعه اقتصادی به شمار می‌رود، بلکه به ابزاری برای تقویت قدرت اقتصادی و تثبیت جایگاه کشورها در معادلات بین‌المللی بدل شده است. درحقیقت امروز کشورهای دارای منابع عظیم انرژی و فناوری‌های نوین، دارای ظرفیت‌های راهبردی برای اثرگذاری در معادلات انرژی و فناوری‌های نوین هستند و در چنین شرایطی، گسترش همکاری‌های جمهوری اسلامی ایران با کشورهایی همچون روسیه، که هردو از بازیگران اصلی بازار جهانی انرژی محسوب می‌شوند، می‌تواند نقش تعیین‌کننده‌ای در شکل‌دهی به آینده صنعت برق و انرژی کشور داشته باشد. شایان ذکر است تا بگوییم که در سال‌های اخیر، ایران و روسیه مسیر تازه‌ای از همکاری‌های راهبردی را در پیش گرفته‌اند. این همکاری‌ها که در ابتدا بیشتر به حوزه نفت و گاز محدود بود، امروز با محوریت انتقال برق، فناوری‌های نوین انرژی و توسعه زیرساخت‌های هوشمند وارد مرحله‌ای تازه شده است. به گفته مصطفی رجبی‌مشهدی، مدیرعامل شرکت توانیر و در حاشیه مجمع انرژی روسیه به ریاست آلکساندر نواک، معاون اول نخست‌وزیر روسیه، مذاکرات فنی و اقتصادی متعددی میان دو کشور در حوزه انتقال برق، بهره‌وری شبکه‌ها و استفاده از فناوری‌های نوین صورت گرفته است و در این نشست، وزرای انرژی کشورهای مختلف از جمله ترکیه، عربستان، ونزوئلا و مجارستان نیز بر ضرورت سرمایه‌گذاری‌های مشترک در حوزه انرژی تا سال ۲۰۳۰ تاکید کرده‌اند. مصطفی رجبی‌مشهدی، مدیرعامل شرکت توانیر دراین خصوص بیان داشت: در این مجمع، تأمین امنیت انرژی در دو بخش عرضه و تقاضا، تنوع‌بخشی به منابع تأمین انرژی، و گسترش انرژی‌های تجدیدپذیر از جمله محورهای اصلی مورد تأکید بود. مدیرعامل توانیر در ادامه به یکی از نشست‌های تخصصی با محور هوش مصنوعی و انرژی اشاره کرد و گفت: همچنین بررسی شد که آیا توسعه هوش مصنوعی موجب افزایش مصرف انرژی خواهد شد یا به‌عنوان ابزاری برای بهینه‌سازی مصرف مورد استفاده قرار می‌گیرد. وی افزود: با توجه به رشد سریع تقاضا برای برق در حوزه حمل‌ونقل الکتریکی و فناوری‌های دیجیتال، این مباحث نقش مهمی در آینده مدیریت انرژی ایفا می‌کنند. رجبی‌مشهدی بازدید از مرکز فناوری‌های روسیه را یکی از بخش‌های مهم سفر خود عنوان کرد و گفت: در این مرکز، ظرفیت‌های قابل توجهی برای حمایت از شرکت‌های نوآور و استارت‌آپ‌ها ایجاد شد و در حوزه نرم‌افزارها و سامانه‌های اتوماسیون پست‌های برق، همکاری‌هایی میان شرکت‌های دانش‌بنیان ایرانی و روسی مورد بحث قرار گرفت و جلسه‌ای نیز با مرکز همکاری‌های علمی و فناوری ریاست جمهوری ایران در روسیه برگزار شد. مدیرعامل شرکت توانیر با اشاره به دیدار خود با مدیران شرکت روسِتی (مشابه توانیر در روسیه) گفت: در این جلسه زمینه‌های همکاری مشترک میان دو شرکت در حوزه شبکه‌های انتقال و مدیریت هوشمند برق بررسی شد و مقرر شد نشست‌های فنی برای تدوین برنامه همکاری‌های مشترک ادامه یابد. وی افزود: یکی از محورهای مهم مذاکره، موضوع انتقال برق از روسیه به ایران از طریق کشورهای آذربایجان، ارمنستان و گرجستان بود که مقرر شد تیم‌های فنی دو کشور برای بررسی جزئیات فنی و اجرایی آن وارد مذاکره شوند. گفتنی است که از نگاه کارشناسان، ایران و روسیه هر دو در نقطه‌ای کلیدی از جغرافیای انرژی جهان قرار دارند. ایران در قلب منطقه غرب آسیا و روسیه در اوراسیا، هر دو با ذخایر گسترده انرژی و توان فنی در حوزه تولید و انتقال برق می‌توانند محور شکل‌گیری یک ائتلاف انرژی نوین منطقه‌ای باشند. چنین هم‌افزایی، به‌ویژه در حوزه برق، می‌تواند زمینه‌ساز تنوع‌بخشی به منابع تأمین انرژی، ارتقای هرچه بیشتر امنیت شبکه‌های برق و کاهش وابستگی به فناوری‌های غربی گردد.
توسعه فناوری‌های دانش‌بنیان در صنعت برق
یکی از محورهای اصلی همکاری‌های ایران و روسیه، گسترش فناوری‌های نوین در حوزه انرژی است. مدیرعامل شرکت توانیر در سفر اخیر خود به روسیه از مرکز فناوری‌های این کشور بازدید کرده و ظرفیت‌های قابل توجهی برای همکاری میان شرکت‌های دانش‌بنیان ایرانی و روسی شناسایی شده است. خوشبختانه اینک در حوزه نرم‌افزارهای مدیریت انرژی، سامانه‌های اتوماسیون پست‌های برق، شبکه‌های هوشمند و تجهیزات مانیتورینگ، فرصت‌های فراوانی برای همکاری‌های مشترک وجود دارد. به‌ویژه اینکه کشورمان در سال‌های اخیر توانسته با تکیه بر شرکت‌های داخلی، بخشی از تجهیزات و فناوری‌های کلیدی شبکه برق را بومی‌سازی کند. بنابراین پیوند این توانمندی‌ها با تجربیات و فناوری روسیه، می‌تواند جهشی تازه در مسیر بومی‌سازی فناوری انرژی‌های نو، هوشمندسازی شبکه‌ها و بهینه‌سازی مصرف برق رقم بزند.
دیپلماسی انرژی، ابزار جدید توسعه ملی
دیپلماسی انرژی امروز فراتر از صادرات نفت و گاز است. انتقال برق، تبادل فناوری و توسعه زیرساخت‌های مشترک نیز در شمار مهم‌ترین ابزارهای قدرت اقتصادی کشورها قرار گرفته است و همکاری ایران و روسیه در حوزه انتقال برق از طریق مسیرهای آذربایجان، ارمنستان و گرجستان گامی مهم در راستای تبدیل ایران به هاب منطقه‌ای انرژی است چراکه این مسیر علاوه بر تامین بخشی از نیازهای برق کشور در فصول پیک مصرف، می‌تواند نقش کشور را در معادلات منطقه‌ای انرژی بیش از پیش تثبیت کند. کارشناسان نیز بر این باورند که اتصال شبکه برق ایران به روسیه و کشورهای آسیای میانه و قفقاز، زمینه‌ساز یک بازار منطقه‌ای انرژی خواهد بود و مزیت‌های اقتصادی و ژئوپلیتیکی گسترده‌ای را در پی خواهد داشت.
*هوش مصنوعی و آینده مدیریت انرژی
یکی از نکات کلیدی مطرح‌شده در مجمع انرژی روسیه، موضوع هوش مصنوعی در مدیریت انرژی بود. این فناوری نوظهور، به‌ویژه در حوزه برق، تحولی بزرگ در پیش‌بینی مصرف، مدیریت بار شبکه و افزایش بهره‌وری به وجود آورده است. استفاده از هوش مصنوعی در سامانه‌های مدیریت انرژی می‌تواند نه تنها مصرف برق را بهینه کند، بلکه از هدررفت منابع جلوگیری و هزینه‌های تولید و انتقال را به میزان قابل‌توجهی کاهش دهد. تجربه روسیه در این زمینه، به‌ویژه در پروژه‌های مربوط به شهرهای هوشمند انرژی‌محور نیز می‌تواند الگوی مناسبی برای کشور باشد. همچنین مطلوب است تا عنوان بداریم که یکی از اهداف کلان در حوزه انرژی، تبدیل شدن از صادرکننده صرف منابع به صادرکننده فناوری و خدمات فنی مهندسی است و گسترش همکاری‌های فناورانه با روسیه می‌تواند به خوبی بسترساز انتقال تجربه، آموزش نیروی انسانی و ارتقای سطح فناوری شرکت‌های داخلی منجر شود. به گفته کارشناسان، اگر این همکاری‌ها در چارچوب قراردادهای مشترک دانش‌بنیان سامان یابد، می‌توان در آینده نزدیک شاهد صادرات تجهیزات برقی، نرم‌افزارهای مدیریتی و توسعه خدمات فنی به کشورهای منطقه بود. این رویکرد ضمن تقویت توان صادرات غیرنفتی، مسیر تحقق اهداف برنامه هفتم توسعه در حوزه رشد اقتصادی مبتنی بر بهره‌وری را نیز هموار خواهد کرد.
تکمیل زنجیره ارزش انرژی
ایران و روسیه در کنار تبادل برق، می‌توانند در توسعه فناوری‌های تجدیدپذیر، ساخت نیروگاه‌های پاک و ارتقای راندمان نیروگاه‌های حرارتی همکاری کنند. به‌ویژه در حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر، همکاری دو کشور می‌تواند به ایجاد ظرفیت‌های تازه در تولید برق خورشیدی و بادی منجر شود. روسیه در سال‌های اخیر تجربه ارزشمندی در زمینه انرژی‌های نو به دست آورده و کشورمان نیز از ظرفیت جغرافیایی و اقلیمی مناسبی برخوردار است. با توجه به اهداف برنامه هفتم توسعه و تاکید آن بر رشد اقتصادی از مسیر بهره‌وری، بهره‌گیری از فناوری‌های نوین انرژی و تعامل با کشورهایی همچون روسیه، نه تنها به افزایش تولید برق منجر خواهد شد، بلکه می‌تواند الگوی مدیریت هوشمند انرژی و صرفه‌جویی ملی را در کشور نهادینه سازد.
سخن پایانی
توسعه همکاری‌های ایران و روسیه در عرصه انرژی، تنها یک اقدام فنی یا اقتصادی نیست، بلکه گامی راهبردی در مسیر توسعه استقلال انرژی، تقویت زیرساخت‌های دانش‌بنیان و ارتقای هرچه تمام‌تر جایگاه ژئوپلیتیکی کشور در معادلات جهانی انرژی است. بی‌شک سرمایه‌گذاری در انتقال برق، فناوری‌های نو و استفاده از ظرفیت شرکت‌های دانش‌بنیان داخلی می‌تواند در آینده نزدیک، کشور را به یکی از قطب‌های تولید و مدیریت انرژی در منطقه بدل کند اما تحقق این هدف، نیازمند ثبات سیاست‌گذاری، استمرار دیپلماسی انرژی و حمایت عملی از شرکت‌های داخلی فعال در این حوزه است. بی‌تردید، هرچه تعامل با کشورهایی مانند روسیه بر محور انتقال دانش، فناوری و زیرساخت‌های مشترک شکل گیرد، نتایج آن به همان میزان در توسعه امنیت انرژی، کاهش هزینه‌های تولید و بهبود تراز تجاری کشور بیش از پیش نمایان خواهد شد.
در جهان امروز، انرژی نه تنها یکی از ارکان اصلی توسعه اقتصادی به شمار می‌رود، بلکه به ابزاری برای تقویت قدرت اقتصادی و تثبیت جایگاه کشورها در معادلات بین‌المللی بدل شده است. درحقیقت امروز کشورهای دارای منابع عظیم انرژی و فناوری‌های نوین، دارای ظرفیت‌های راهبردی برای اثرگذاری در معادلات انرژی و فناوری‌های نوین هستند و در چنین شرایطی، گسترش همکاری‌های جمهوری اسلامی ایران با کشورهایی همچون روسیه، که هردو از بازیگران اصلی بازار جهانی انرژی محسوب می‌شوند، می‌تواند نقش تعیین‌کننده‌ای در شکل‌دهی به آینده صنعت برق و انرژی کشور داشته باشد. شایان ذکر است تا بگوییم که در سال‌های اخیر، ایران و روسیه مسیر تازه‌ای از همکاری‌های راهبردی را در پیش گرفته‌اند. این همکاری‌ها که در ابتدا بیشتر به حوزه نفت و گاز محدود بود، امروز با محوریت انتقال برق، فناوری‌های نوین انرژی و توسعه زیرساخت‌های هوشمند وارد مرحله‌ای تازه شده است. به گفته مصطفی رجبی‌مشهدی، مدیرعامل شرکت توانیر و در حاشیه مجمع انرژی روسیه به ریاست آلکساندر نواک، معاون اول نخست‌وزیر روسیه، مذاکرات فنی و اقتصادی متعددی میان دو کشور در حوزه انتقال برق، بهره‌وری شبکه‌ها و استفاده از فناوری‌های نوین صورت گرفته است و در این نشست، وزرای انرژی کشورهای مختلف از جمله ترکیه، عربستان، ونزوئلا و مجارستان نیز بر ضرورت سرمایه‌گذاری‌های مشترک در حوزه انرژی تا سال ۲۰۳۰ تاکید کرده‌اند. مصطفی رجبی‌مشهدی، مدیرعامل شرکت توانیر دراین خصوص بیان داشت: در این مجمع، تأمین امنیت انرژی در دو بخش عرضه و تقاضا، تنوع‌بخشی به منابع تأمین انرژی، و گسترش انرژی‌های تجدیدپذیر از جمله محورهای اصلی مورد تأکید بود. مدیرعامل توانیر در ادامه به یکی از نشست‌های تخصصی با محور هوش مصنوعی و انرژی اشاره کرد و گفت: همچنین بررسی شد که آیا توسعه هوش مصنوعی موجب افزایش مصرف انرژی خواهد شد یا به‌عنوان ابزاری برای بهینه‌سازی مصرف مورد استفاده قرار می‌گیرد. وی افزود: با توجه به رشد سریع تقاضا برای برق در حوزه حمل‌ونقل الکتریکی و فناوری‌های دیجیتال، این مباحث نقش مهمی در آینده مدیریت انرژی ایفا می‌کنند. رجبی‌مشهدی بازدید از مرکز فناوری‌های روسیه را یکی از بخش‌های مهم سفر خود عنوان کرد و گفت: در این مرکز، ظرفیت‌های قابل توجهی برای حمایت از شرکت‌های نوآور و استارت‌آپ‌ها ایجاد شد و در حوزه نرم‌افزارها و سامانه‌های اتوماسیون پست‌های برق، همکاری‌هایی میان شرکت‌های دانش‌بنیان ایرانی و روسی مورد بحث قرار گرفت و جلسه‌ای نیز با مرکز همکاری‌های علمی و فناوری ریاست جمهوری ایران در روسیه برگزار شد. مدیرعامل شرکت توانیر با اشاره به دیدار خود با مدیران شرکت روسِتی (مشابه توانیر در روسیه) گفت: در این جلسه زمینه‌های همکاری مشترک میان دو شرکت در حوزه شبکه‌های انتقال و مدیریت هوشمند برق بررسی شد و مقرر شد نشست‌های فنی برای تدوین برنامه همکاری‌های مشترک ادامه یابد. وی افزود: یکی از محورهای مهم مذاکره، موضوع انتقال برق از روسیه به ایران از طریق کشورهای آذربایجان، ارمنستان و گرجستان بود که مقرر شد تیم‌های فنی دو کشور برای بررسی جزئیات فنی و اجرایی آن وارد مذاکره شوند. گفتنی است که از نگاه کارشناسان، ایران و روسیه هر دو در نقطه‌ای کلیدی از جغرافیای انرژی جهان قرار دارند. ایران در قلب منطقه غرب آسیا و روسیه در اوراسیا، هر دو با ذخایر گسترده انرژی و توان فنی در حوزه تولید و انتقال برق می‌توانند محور شکل‌گیری یک ائتلاف انرژی نوین منطقه‌ای باشند. چنین هم‌افزایی، به‌ویژه در حوزه برق، می‌تواند زمینه‌ساز تنوع‌بخشی به منابع تأمین انرژی، ارتقای هرچه بیشتر امنیت شبکه‌های برق و کاهش وابستگی به فناوری‌های غربی گردد.
توسعه فناوری‌های دانش‌بنیان در صنعت برق
یکی از محورهای اصلی همکاری‌های ایران و روسیه، گسترش فناوری‌های نوین در حوزه انرژی است. مدیرعامل شرکت توانیر در سفر اخیر خود به روسیه از مرکز فناوری‌های این کشور بازدید کرده و ظرفیت‌های قابل توجهی برای همکاری میان شرکت‌های دانش‌بنیان ایرانی و روسی شناسایی شده است. خوشبختانه اینک در حوزه نرم‌افزارهای مدیریت انرژی، سامانه‌های اتوماسیون پست‌های برق، شبکه‌های هوشمند و تجهیزات مانیتورینگ، فرصت‌های فراوانی برای همکاری‌های مشترک وجود دارد. به‌ویژه اینکه کشورمان در سال‌های اخیر توانسته با تکیه بر شرکت‌های داخلی، بخشی از تجهیزات و فناوری‌های کلیدی شبکه برق را بومی‌سازی کند. بنابراین پیوند این توانمندی‌ها با تجربیات و فناوری روسیه، می‌تواند جهشی تازه در مسیر بومی‌سازی فناوری انرژی‌های نو، هوشمندسازی شبکه‌ها و بهینه‌سازی مصرف برق رقم بزند.
دیپلماسی انرژی، ابزار جدید توسعه ملی
دیپلماسی انرژی امروز فراتر از صادرات نفت و گاز است. انتقال برق، تبادل فناوری و توسعه زیرساخت‌های مشترک نیز در شمار مهم‌ترین ابزارهای قدرت اقتصادی کشورها قرار گرفته است و همکاری ایران و روسیه در حوزه انتقال برق از طریق مسیرهای آذربایجان، ارمنستان و گرجستان گامی مهم در راستای تبدیل ایران به هاب منطقه‌ای انرژی است چراکه این مسیر علاوه بر تامین بخشی از نیازهای برق کشور در فصول پیک مصرف، می‌تواند نقش کشور را در معادلات منطقه‌ای انرژی بیش از پیش تثبیت کند. کارشناسان نیز بر این باورند که اتصال شبکه برق ایران به روسیه و کشورهای آسیای میانه و قفقاز، زمینه‌ساز یک بازار منطقه‌ای انرژی خواهد بود و مزیت‌های اقتصادی و ژئوپلیتیکی گسترده‌ای را در پی خواهد داشت.
*هوش مصنوعی و آینده مدیریت انرژی
یکی از نکات کلیدی مطرح‌شده در مجمع انرژی روسیه، موضوع هوش مصنوعی در مدیریت انرژی بود. این فناوری نوظهور، به‌ویژه در حوزه برق، تحولی بزرگ در پیش‌بینی مصرف، مدیریت بار شبکه و افزایش بهره‌وری به وجود آورده است. استفاده از هوش مصنوعی در سامانه‌های مدیریت انرژی می‌تواند نه تنها مصرف برق را بهینه کند، بلکه از هدررفت منابع جلوگیری و هزینه‌های تولید و انتقال را به میزان قابل‌توجهی کاهش دهد. تجربه روسیه در این زمینه، به‌ویژه در پروژه‌های مربوط به شهرهای هوشمند انرژی‌محور نیز می‌تواند الگوی مناسبی برای کشور باشد. همچنین مطلوب است تا عنوان بداریم که یکی از اهداف کلان در حوزه انرژی، تبدیل شدن از صادرکننده صرف منابع به صادرکننده فناوری و خدمات فنی مهندسی است و گسترش همکاری‌های فناورانه با روسیه می‌تواند به خوبی بسترساز انتقال تجربه، آموزش نیروی انسانی و ارتقای سطح فناوری شرکت‌های داخلی منجر شود. به گفته کارشناسان، اگر این همکاری‌ها در چارچوب قراردادهای مشترک دانش‌بنیان سامان یابد، می‌توان در آینده نزدیک شاهد صادرات تجهیزات برقی، نرم‌افزارهای مدیریتی و توسعه خدمات فنی به کشورهای منطقه بود. این رویکرد ضمن تقویت توان صادرات غیرنفتی، مسیر تحقق اهداف برنامه هفتم توسعه در حوزه رشد اقتصادی مبتنی بر بهره‌وری را نیز هموار خواهد کرد.
تکمیل زنجیره ارزش انرژی
ایران و روسیه در کنار تبادل برق، می‌توانند در توسعه فناوری‌های تجدیدپذیر، ساخت نیروگاه‌های پاک و ارتقای راندمان نیروگاه‌های حرارتی همکاری کنند. به‌ویژه در حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر، همکاری دو کشور می‌تواند به ایجاد ظرفیت‌های تازه در تولید برق خورشیدی و بادی منجر شود. روسیه در سال‌های اخیر تجربه ارزشمندی در زمینه انرژی‌های نو به دست آورده و کشورمان نیز از ظرفیت جغرافیایی و اقلیمی مناسبی برخوردار است. با توجه به اهداف برنامه هفتم توسعه و تاکید آن بر رشد اقتصادی از مسیر بهره‌وری، بهره‌گیری از فناوری‌های نوین انرژی و تعامل با کشورهایی همچون روسیه، نه تنها به افزایش تولید برق منجر خواهد شد، بلکه می‌تواند الگوی مدیریت هوشمند انرژی و صرفه‌جویی ملی را در کشور نهادینه سازد.
سخن پایانی
توسعه همکاری‌های ایران و روسیه در عرصه انرژی، تنها یک اقدام فنی یا اقتصادی نیست، بلکه گامی راهبردی در مسیر توسعه استقلال انرژی، تقویت زیرساخت‌های دانش‌بنیان و ارتقای هرچه تمام‌تر جایگاه ژئوپلیتیکی کشور در معادلات جهانی انرژی است. بی‌شک سرمایه‌گذاری در انتقال برق، فناوری‌های نو و استفاده از ظرفیت شرکت‌های دانش‌بنیان داخلی می‌تواند در آینده نزدیک، کشور را به یکی از قطب‌های تولید و مدیریت انرژی در منطقه بدل کند اما تحقق این هدف، نیازمند ثبات سیاست‌گذاری، استمرار دیپلماسی انرژی و حمایت عملی از شرکت‌های داخلی فعال در این حوزه است. بی‌تردید، هرچه تعامل با کشورهایی مانند روسیه بر محور انتقال دانش، فناوری و زیرساخت‌های مشترک شکل گیرد، نتایج آن به همان میزان در توسعه امنیت انرژی، کاهش هزینه‌های تولید و بهبود تراز تجاری کشور بیش از پیش نمایان خواهد شد.
