تحلیلی بر آیات ۲۱ تا ۲۴ سوره «ص» و راهکارهای قرآنی برای جلوگیری از اطاله دادرسی در نظام قضایی
الهام از داود نبی برای عدالت امروز
علی اعتمادی، کارشناس ارشد حقوق
قرآن کریم در سوره «ص» آیات ۲۱ تا ۲۴ ماجرایی نقل می‌کند که حاوی آموزه‌هایی عمیق درباره عدالت، دادرسی و شیوه قضاوت است:
«وَهَلْ أَتَاكَ نَبَأُ الْخَصْمِ إِذْ تَسَوَّرُوا الْمِحْرَابَ»؛
«آیا خبر آن دادخواهان به تو رسیده است، آنگاه که از دیوار محراب بالا رفتند؟» (آیه ۲۱)
این واقعه، که درباره داود نبی(ع) و دو دادخواه است، نکاتی بنیادین درباره عدالت قضایی و شیوه رسیدگی عادلانه دارد که می‌تواند برای اصلاح و تسریع فرآیند دادرسی در نظام حقوقی امروز الهام‌بخش باشد.
پیامبر اسلام(ص) فرمودند:
«عَدلُ ساعَةٍ خَيرٌ مِن عِبادَةِ سِتّينَ سَنَةٍ...»
یعنی «یک ساعت عدالت، بهتر از شصت سال عبادت است» (جامع الأخبار: ۴۳۵/۱۲۱۶).
در قوانین ایران نیز طبق ماده ۱ آیین دادرسی مدنی، این آیین مجموعه‌ای از مقررات است که باید از آغاز تا صدور حکم در تمامی محاکم رعایت شود. هدف آن تضمین عدالت در روند دادرسی است. با این حال، نگاهی دوباره به آموزه‌های قرآنی می‌تواند ما را در نزدیک‌تر شدن به عدالت واقعی یاری کند.
درس‌هایی از ماجرای داود نبی(ع)
۱. تقدم عدالت بر تشریفات شکلی:
در آیه، خداوند مستقیماً خطاب به پیامبر می‌فرماید. از این می‌توان دریافت که قانون باید چنان تنظیم شود که در هر شرایطی رساندن حق به صاحب حق بر تشریفات اداری مقدم باشد.
۲. حضور هم‌زمان طرفین دعوا در محکمه:
حضرت داود(ع) سخنان هر دو طرف را شنیدند. این تأکید بر ضرورت تقابل مستقیم گفت‌وگوی طرفین در حضور قاضی دارد.
۳. عدم محدودیت زمانی:
در آیه اشاره شده که شاکیان در زمانی غیرمعمول وارد شدند:
«إِذْ دَخَلُوا عَلَىٰ دَاوُودَ فَفَزِعَ مِنْهُمْ».
یعنی داود از ورود ناگهانی آنان ترسید. این می‌رساند که عدالت نباید محدود به ساعات اداری باشد؛ بلکه باید در دسترس عموم در هر زمان قرار گیرد.
۴. عدم محدودیت مکانی:
دادخواهان در محراب بر داود(ع) وارد شدند. یعنی حتی مکان عبادت نیز محل قضاوت شد. این نشان می‌دهد که اجرای عدالت، در هر مکان و موقعیتی، بر هر امر دیگری—even عبادت—تقدم دارد.
۵. دسترسی آسان مردم به مرجع قضایی:
واژه «تَسَوَّرُوا» (بالا رفتن از دیوار) نشان می‌دهد که مردم برای رسیدن به قاضی نباید با موانع اداری روبه‌رو باشند. دستگاه عدالت باید همیشه و به‌سادگی در دسترس مردم باشد.
۶. سعه صدر قاضی در پذیرش مراجعان:
با وجود اینکه شاکیان بدون رعایت آداب دادرسی وارد شدند، داود(ع) آنان را نپذیرفت بلکه سخنشان را شنید و حکم داد.
«قَالَ لَقَدْ ظَلَمَكَ...»
این یعنی انعطاف در پذیرش شکایات و پرهیز از سخت‌گیری‌های بی‌مورد می‌تواند به عدالت نزدیک‌تر باشد.
۷. تسریع در صدور حکم:
حضرت داود(ع) در همان مجلس حکم را صادر کردند. سرعت در تصمیم‌گیری، در کنار دقت، می‌تواند از اطاله دادرسی جلوگیری کند.
پیشنهاد اصلاحی
از آن‌جا که قضاوت، شأن انبیا و معصومین(ع) است و انسان‌ها در معرض خطا هستند، برای کاهش خطای انسانی در صدور احکام و جلوگیری از طولانی شدن دادرسی، پیشنهاد می‌شود:
با درخواست یکی از طرفین، پرونده به صورت شورایی با سه قاضی بررسی شود. هزینه این نوع رسیدگی می‌تواند توسط متقاضی پرداخت شود و رأی صادره نیز قطعی و غیرقابل تجدیدنظر باشد.
این روش هم از اطاله دادرسی می‌کاهد و هم عدالت را به واقعیت نزدیک‌تر می‌سازد.
قرآن کریم در سوره «ص» آیات ۲۱ تا ۲۴ ماجرایی نقل می‌کند که حاوی آموزه‌هایی عمیق درباره عدالت، دادرسی و شیوه قضاوت است:
«وَهَلْ أَتَاكَ نَبَأُ الْخَصْمِ إِذْ تَسَوَّرُوا الْمِحْرَابَ»؛
«آیا خبر آن دادخواهان به تو رسیده است، آنگاه که از دیوار محراب بالا رفتند؟» (آیه ۲۱)
این واقعه، که درباره داود نبی(ع) و دو دادخواه است، نکاتی بنیادین درباره عدالت قضایی و شیوه رسیدگی عادلانه دارد که می‌تواند برای اصلاح و تسریع فرآیند دادرسی در نظام حقوقی امروز الهام‌بخش باشد.
پیامبر اسلام(ص) فرمودند:
«عَدلُ ساعَةٍ خَيرٌ مِن عِبادَةِ سِتّينَ سَنَةٍ...»
یعنی «یک ساعت عدالت، بهتر از شصت سال عبادت است» (جامع الأخبار: ۴۳۵/۱۲۱۶).
در قوانین ایران نیز طبق ماده ۱ آیین دادرسی مدنی، این آیین مجموعه‌ای از مقررات است که باید از آغاز تا صدور حکم در تمامی محاکم رعایت شود. هدف آن تضمین عدالت در روند دادرسی است. با این حال، نگاهی دوباره به آموزه‌های قرآنی می‌تواند ما را در نزدیک‌تر شدن به عدالت واقعی یاری کند.
درس‌هایی از ماجرای داود نبی(ع)
۱. تقدم عدالت بر تشریفات شکلی:
در آیه، خداوند مستقیماً خطاب به پیامبر می‌فرماید. از این می‌توان دریافت که قانون باید چنان تنظیم شود که در هر شرایطی رساندن حق به صاحب حق بر تشریفات اداری مقدم باشد.
۲. حضور هم‌زمان طرفین دعوا در محکمه:
حضرت داود(ع) سخنان هر دو طرف را شنیدند. این تأکید بر ضرورت تقابل مستقیم گفت‌وگوی طرفین در حضور قاضی دارد.
۳. عدم محدودیت زمانی:
در آیه اشاره شده که شاکیان در زمانی غیرمعمول وارد شدند:
«إِذْ دَخَلُوا عَلَىٰ دَاوُودَ فَفَزِعَ مِنْهُمْ».
یعنی داود از ورود ناگهانی آنان ترسید. این می‌رساند که عدالت نباید محدود به ساعات اداری باشد؛ بلکه باید در دسترس عموم در هر زمان قرار گیرد.
۴. عدم محدودیت مکانی:
دادخواهان در محراب بر داود(ع) وارد شدند. یعنی حتی مکان عبادت نیز محل قضاوت شد. این نشان می‌دهد که اجرای عدالت، در هر مکان و موقعیتی، بر هر امر دیگری—even عبادت—تقدم دارد.
۵. دسترسی آسان مردم به مرجع قضایی:
واژه «تَسَوَّرُوا» (بالا رفتن از دیوار) نشان می‌دهد که مردم برای رسیدن به قاضی نباید با موانع اداری روبه‌رو باشند. دستگاه عدالت باید همیشه و به‌سادگی در دسترس مردم باشد.
۶. سعه صدر قاضی در پذیرش مراجعان:
با وجود اینکه شاکیان بدون رعایت آداب دادرسی وارد شدند، داود(ع) آنان را نپذیرفت بلکه سخنشان را شنید و حکم داد.
«قَالَ لَقَدْ ظَلَمَكَ...»
این یعنی انعطاف در پذیرش شکایات و پرهیز از سخت‌گیری‌های بی‌مورد می‌تواند به عدالت نزدیک‌تر باشد.
۷. تسریع در صدور حکم:
حضرت داود(ع) در همان مجلس حکم را صادر کردند. سرعت در تصمیم‌گیری، در کنار دقت، می‌تواند از اطاله دادرسی جلوگیری کند.
پیشنهاد اصلاحی
از آن‌جا که قضاوت، شأن انبیا و معصومین(ع) است و انسان‌ها در معرض خطا هستند، برای کاهش خطای انسانی در صدور احکام و جلوگیری از طولانی شدن دادرسی، پیشنهاد می‌شود:
با درخواست یکی از طرفین، پرونده به صورت شورایی با سه قاضی بررسی شود. هزینه این نوع رسیدگی می‌تواند توسط متقاضی پرداخت شود و رأی صادره نیز قطعی و غیرقابل تجدیدنظر باشد.
این روش هم از اطاله دادرسی می‌کاهد و هم عدالت را به واقعیت نزدیک‌تر می‌سازد.
