بازی باجان، تجارت پرسود برخی عطاری‌ها
گروه اجتماعی- حسن طباطبایی
خیلی وقت است کاروبار عطاری‌ها به فروش و عرضه گیاهان دارویی و بهداشتی و ادویه‌جات و عرقیات محدود نمانده و پا در کفش طبابت کرده‌اند. طبق قانون، محل عرضه داروهای گیاهی داروخانه است اما خیل عظیمی از عطاری‌ها که این قانون را ندیده می‌گیرند همه‌چیز می‌فروشند؛ از داروهای تقلبی، تاریخ‌مصرف گذشته و غیرمجاز تا انواع مخدر‌های صنعتی و سنتی. علیرغم هشدار‌های مکرر وزارت بهداشت و اعلام‌خطرهای پلیس مبارزه با مواد مخدر، برخی عطاری‌ها گوششان بدهکار نیست و همچنان از راه تخلف دخل پر می‌کنند. هم تجویزکننده محصول‌اند و هم عرضه‌کننده آن؛ درحالیکه ممکن است فرد موردنظر هیچ تخصص و تجربه‌ای در این حوزه نداشته باشند.
عطاری‌ها در برهه‌ای افول کردند و درسال‌های اخیر به علت همه‌گیر شدن علاقه عموم مردم به داروهای گیاهی و شیوه‌های سنتی درمان، این شغل دوباره رونق گرفته است. اگر سال‌ها پیش در هر محله و محدوده یک عطاری بود، این‌روز‌ها کوچه‌ها و خیابان‌ها و بسیاری از مراکز خرید، یک عطاری دارند که با چسباندن کاغذ‌های رنگی روی شیشه مغازه‌ها، وعده لاغری و چاقی، ترک اعتیاد و رویش مو می‌دهند و معمولا کسانی که متصدی این کار هستند، تخصص و اطلاعات کافی در این زمینه ندارند. متخصصان طب سنتی هم این‌رویِ را نادرست دانسته و تأکید می‌کنند که ضروری است کسانی که به‌عنوان عطار در عطاری‌ها فعالیت می‌کنند، در زمینه گیاهان دارویی و همچنین عوارض و تداخلاتی که می‌توانند با داروهای شیمیایی داشته باشند، آموزش‌های اولیه را ببینند.
به اذعان صنف عطاران، بخش عمده‌ای از عطاران، سابقه کار در چنین مکان‌هایی را نداشته و بسیاری از مفردات و گیاهان دارویی را نمی‌شناسند. این افراد صرفا باتوجه به اقبال بیش‌از‌حد مردم برای استفاده از گیاهان دارویی، بدون مجوز از سوی صنف اقدام به بازگشایی عطاری کرده‌اند. داروهای ترکیبی بی‌نام‌ونشان تحت عنوان داروهای ضد چاقی، ضد سرطان، ضد دیابت، مکمل‌های بدن‌سازی و موارد دیگر به‌وفور قابل‌دسترس است و در این میان داروهای ترک اعتیاد و لاغری از پرطرفدارترین داروهای عطاری‌هاست. حال اینکه تجویز‌های خودسرانه در مواردی حتی به مشکلات عدیده و جبران‌ناپذیری برای شهروندان منجر می‌شود.
سال گذشته بود که مردی با حضور در پلیس آگاهی تهران از صاحب یک عطاری شکایت کرد. مرد جوان در شکایتش گفت: «همسرم اضافه‌وزن داشت و به دنبال راهی برای لاغری بود. مدتی باشگاه رفت اما بی‌فایده بود و تصمیم گرفت از قرص‌های لاغری استفاده کند. برای اینکه قرص‌ها عوارضی نداشته باشد سراغ قرص‌های گیاهی رفت. از یک عطاری بسته قرص لاغری را گرفت اما بعد از مصرف قرص‌ها حالش بد شد و حالت‌تهوع و استفراغ داشت. سریع او را به بیمارستان رساندم که ۱۰ روز بستری بود و براثر سکته قلبی جان‌باخت. مطمئن هستم ترکیب قرص‌های لاغری باعث مرگ همسرم شد. به همین دلیل از مرد عطار شکایت دارم.» پس‌ازاین شکایت جسد با دستور بازپرس دادسرای تهران به پزشکی‌قانونی منتقل شد که پزشکان پس از معاینه جسد این زن، علت فوت را مصرف شیشه یا متامفتامین اعلام کردند. پس از اعلام پزشکی‌قانونی، مرد ۴۷ساله عطار به اتهام مداخله در امور پزشکی و قتل شبه‌عمد بازداشت شد و تحت بازجویی قرار گرفت. این مرد منکر جرائمش شد و گفت: «از این کپسول‌های لاغری به مشتریان زیادی فروختم و مشکلی برایشان پیش نیامد. مرگ این زن ارتباطی با قرص‌های لاغری ندارد و احتمال دارد قبل مصرف قرص شیشه کشیده و ایست‌قلبی کرده باشد. اتهاماتم را قبول ندارم.»
علیرغم این اظهارات شاکی اعلام کرد، حال همسرش تا قبل از مصرف این قرص‌ها خوب بود و بعد از خوردن قرص حالش بد شده است. به همین دلیل بازپرس دستور بررسی قرص‌های موجود در عطاری را صادر کرد که کارشناسان پزشکی قانونی وجود ماده مخدر شیشه در قرص‌های لاغری را تأيید کردند. با تکمیل تحقیقات، پرونده برای رسیدگی به اتهام قتل شبه‌عمد به دادگاه کیفری یک استان تهران ارسال شد و مرد عطار در شعبه دهم پای میز محاکمه ایستاد. متهم که با قرار وثیقه سنگین آزاد بود، در این جلسه اتهامش را نپذیرفت و گفت: «قرص‌های لاغری که من در عطاری‌ام می‌فروختم مجوز سیب سلامت داشت و گیاهی بود. شاید این زن از عطاری دیگری قرص خریده باشد و همسر او به‌اشتباه مرا به‌عنوان متهم معرفی کرده است. در قرص‌های لاغری تولید من از شیشه استفاده‌نشده بود و ارتباطی با مرگ این زن ندارم.»
كاهش وزن سریع با مخدر آمفتامین
عطاری‌ها مجاز به فروش هیچ نوع دارو، قرص و کپسول لاغری نیستند و فقط می‌توانند برخی گیاهان خشک را به‌صورت باز و فله‌ای و در شرایط بهداشتی عرضه کنند. برهمین اساس کارشناسان نسبت به عرضه داروهای لاغری كه موجب كاهش وزن و اشتها می‌شوند، هشدار داده و می‌گویند: هر ماده‌ای كه موجب كاهش وزن سریع می‌شود به‌طور حتم مخدر آمفتامین جزئی از تركیب آن است. چنانچه دارویی گیاهی در درمان لاغری یا كاهش اشتها مؤثر باشد با توجه به نیاز بازار، دانشكده طب سنتی به همراه شركت‌های داروسازی بر روی آن مطالعات جامع انجام می‌دهند و اگر بی‌خطر و مؤثر باشد آن را تولید می‌كنند. تأثیر داروهای آمفتامین بر بدن افراد بسیار نگران‌كننده است و به‌زعم بالا بودن تأثیرپذیری، در مصرف آن افراط می‌شود و جدا از این‌كه به‌محض قطع دارو چاقی مجدد بازمی‌گردد، عوارض شدید مغزی و جسمی و روانی برای بیمار ایجاد می‌كند كه بعضی از آن‌ها غیرقابل درمان است.
یک متخصص تغذیه كه مایل نیست نامش در این گزارش منتشر شود، می‌گوید: «انواع و اقسام داروهای گیاهی و شیمیایی که در عطاری‌ها به فروش می‌رسد، در کوتاه‌مدت برای کاهش وزن مؤثرند اما سلامت بدن را در معرض خطر قرار می‌دهند. افراد برای کاهش وزن باید كاملا تدریجی و تحت یک برنامه رژیمی دقیق و همراه با ورزش به وزن ایده‌آل برسند.»
داروهای لاغری به گفته این پزشک سازوکار بدن را تحت تأثیر قرار می‌دهند، قند و چربی خون را ناگهان کاهش می‌دهند: «به‌ویژه اگر بیماران دیابتی و بیمارانی که چربی خون یا تیروئید دارند، از این داروها مصرف کنند بدنشان خیلی زود واکنش منفی نشان می‌دهد. این داروها جان مصرف‌کنندگان را اگر به خطر نیندازد دست کم‌تأثیر هولناکی بر سلامت آن‌ها می‌گذارد. مکمل‌های لاغری بانام‌های مختلف گلوریا، پاپایا و رزبری در بین افرادی که تمایل ویژه‌ای به حفظ تناسب‌اندام و لاغری دارند، بسیار پرطرفدار است و با تبلیغاتی که در فضای مجازی انجام می‌شود، مصرف این قرص‌ها ۱۰ تا ١٢ کیلوگرم در ماه از وزن فرد کم‌می‌کند. همین، عاملی شده تا خیلی‌ها به تهیه آن‌ها اشتیاق نشان دهند؛ اگرچه با مصرف این مکمل‌ها کاهش وزن اتفاق می‌افتد اما افراد به ماده مخدر شیشه معتاد می‌شوند. نکته دیگر اینکه طبق تحقیقات صورت گرفته از سوی سازمان غذا و دارو، قرص‌های لاغری حاوی آمفتامین در آزمایشگاه‌های زیرزمینی ساخته و برچسب برندهای خارجی روی آن‌ها نصب می‌شود. در پودر‌های چاق‌کننده نیز، داروهای شیمیایی دگزامتازون و چند قلم دیگر مشاهده‌شده که عوارضی همچون فشارخون، سردرد و پوکی استخوان را به وجود می‌آورد.»
این پزشک، با اشاره به رونق عطاری درسال‌های اخیر، تجویز و عرضه خودسرانه انواع و اقسام داروها از سوی متصدیان این بخش را نگران‌کننده توصیف و تأکید می‌کند: «حمله‌های شدید به پزشکان در چند سال گذشته و بزرگنمایی اشتباه‌ها یا درآمدی که دارند، در کنار برنامه‌های کمدی‌ای که ساخته می‌شود به گرایش عموم به طب سنتی و گیاهی دامن زده است. البته بخشی از گسترش مصرف داروهای سنتی خارج از موضوع بیماری و درمان قرار دارد، به‌عنوان نمونه، توجه به‌تناسب اندام و نیاز به داروهای لاغری از موارد مراجعه مردم به داروهای سنتی و مراکز فروش‌شان است که لزوما به بیماری هم مربوط نیست. اما فروش داروها و مکمل‌های لاغری یا با منع قانونی همراه است یا ممکن است جان مردم را به خطر بیندازد.»
هرچند پیشینه غنی طب سنتی، هزینه‌های سنگین داروهای شیمیایی و رعایت نشدن اخلاق، وجدان و دلسوزی از سوی برخی از پزشکان از عواملی است که مردم را به‌سوی طب سنتی می‌کشاند. وجود افراد دلسوز در بین اطبای متواضع سنتی و طبیعی بودن داروها از دیگر دلایل علاقه و اعتماد بیماران به عطاری‌هاست، اما در میان گروه‌های اجتماعی، پزشکان بیش از دیگران نسبت به عوارض و خطرات استفاده خودسرانه و نابه‌جا از داروهای گیاهی آگاهی دارند. یک متخصص قلب و عروق، ضمن توضیح دراین‌باره از تجربیات و مشاهدات خود می‌گوید: «بیماری آمده بود پیش من که کل داروهایش را طبق نظر عطاری قطع کرده بود. پس از مدتی که نتیجه‌ای نگرفته بود مجددا برای ویزیت برگشته بود. متأسفانه عروق قلب ایشان که با آنژیوپلاستی بازشده بود پس از دو سه سال قطع دارو دوباره بسته‌شده بود و کار به عمل جراحی قلب بازکشید. همکاران متخصص دیگر رشته‌ها هم موارد فراوان شبیه این دیده‌اند. مردم از طب سنتی معجزه طلب می‌کنند نه درمان. کسانی که مراجعه می‌کنند برای مشاوره، دنبال این هستند که دردشان همان لحظه خوب بشود. پس دنبال تسکین درد هستند نه معالجه و پیدا کردن ریشه بیماری.»
این متخصص معتقد است، در کشور ما، بیمه‌ها نقش خودشان را به‌درستی انجام نمی‌دهند، به همین علت اقتصاد درمان در علاقه مردم به طب سنتی نقش پررنگی دارد. اگرچه طب سنتی تحت پوشش بیمه نیست، ولی چون ابزار تشخیص رایگان است بسیاری از هزینه‌های بیماران کاهش‌یافته و هزینه‌ها ارزان‌تر تمام می‌شود. از طرف دیگر، این باور غلط در مردم ایجادشده که داروی گیاهی اگر سود نداشته باشد ضرر هم ندارد. عامل دیگری که باعث شده بیماران به سمت طب سنتی متمایل شوند کلی‌‌نگر بودن این طب و توجه به همه قسمت‌های بدن است.
این متخصص قلب افزایش مرگ‌های ناگهانی عمدتا به علت افزایش پتاسیم خون و ایست قلبی را بارها مشاهده کرده و می‌گوید: «متخصصان گوارش نیز از عوارض شدید روی معده و پانکراس (لوزالمعده) و همچنین کیسه صفرا گزارش می‌دهند. سنگ کلیه و مثانه، از دیگر عوارض داروهای عطاری است که اغلب برای سنگین‌تر شدن، سرب به آن اضافه می‌کنند که این موجب نارسایی حاد کبدی و عوارض مغزی غیرقابل‌برگشت می‌شود.»
افزایش توزیع موادمخدر از طریق عطاری‌ها
ممکن است رشد روزافزون عطاری‌ها به دلزدگی مردم از داروهای شیمیایی و میلشان برای مصرف گیاهان دارویی ارتباط داشته باشد، اما پژوهشگران حوزه اعتیاد بر این باورند که رشد روزافزون عطاری‌ها به چند دلیل است، ازجمله نتیجه نگرفتن ازطب مدرن و اینکه در عطاری‌ها امکان عرضه محصولاتی وجود دارد که قیمت بازارآزاد و دولتی آن تفاوت چشمگیری باهم دارد و موقعیت خوبی برای کسب درآمد است! از طرفی متادون یکی از داروهای شبه مخدر، ویژه درمان اعتیاد است که در کلینیک‌های تخصصی تجویز می‌شود؛ اما عطاری‌های غیرمجاز و متخلف با آن کسب درآمد می‌کنند.
فروش داروهای ترک اعتیاد در عطاری‌ها البته فقط به متادون محدود نمی‌شود؛ چون قرص‌ها و کپسول‌های دست‌ساز ترک اعتیاد که اغلب به نام داروهای گیاهی ترک اعتیاد عرضه می‌شود نیز ابزار خوبی برای کسب درآمد شده است، درحالیکه این قرص‌ها و کپسول‌های دست‌ساز که بانام داروی ترک اعتیاد فروخته می‌شود، چیزی نیست به‌جز مخلوطی غیرعلمی از ترامادول، دیازپام، اگزازپام و متادون با دارچین، فلفل قرمز، زنجبیل، پودر برگ و کاسه شقایق و خشخاش.
رئیس پلیس تهران بزرگ اخیرا از افزایش توزیع موادمخدر از طریق عطاری‌ها خبر داده و از کنترل عطاری‌ها به‌عنوان یکی از عرصه‌های مبارزه پلیس با قاچاق مواد مخدر نام‌برده است.
سردار عباسعلی محمدیان، فرمانده فاتب دراین‌باره عنوان کرده است: تعداد این واحدهای صنفی زیاد شده و همکاران ما در اداره اماکن متوجه یک باند شده‌اند که قرص‌های ترامادول و برخی از دیگر انواع مواد مخدر که به‌صورت قاچاق یا غیرقاچاق بوده را توزیع می‌کردند؛ ترامادول نوعی مسکن شبیه به داروهای مخدر ضد درد است که برای تسکین دردهای متوسط تا شدید استفاده می‌شود.
هفتم فروردین‌ماه بود که خبرگزاری مهر نیز از قول بازرسان معاونت غذا و داروی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی خبر داد که مقادیر زیادی داروی مخدر از یک عطاری واقع در منطقه مدنی تهران، کشف و ضبط کردند.
اقلام کشف‌شده شامل ۱۸۰۰ عدد داروی مخدر متادون و بوپرونورفین، ۴۵۰۰ عدد داروی چاقی و لاغری قاچاق، ۳۲۰ عدد قرص ترامادول خارج از شبکه رسمی توزیع و ۵۲ عدد داروی دست‌ساز تقلبی بود که تمام اقلام جمع‌آوری و به محل معاونت غذا و دارو منتقل شد تا پرونده تخلف پس از بررسی‌های لازم به مراجع قضائی ارسال گردد.
مریم اخگری، عضو هیئت‌علمی سازمان پزشکی قانونی کشور درباره شگردهای عطاری‌ها در زمینه فروش اقلام دارویی تقلبی به ایرنا گفته است: در بررسی برخی مکمل‌ها مانند داروهای کاهش وزن مشاهده‌شده که حاوی آمفتامین هستند؛ آمفتامین یک محرک سیستم عصبی مرکزی است که در معالجه اختلال کمبود توجه بیش‌فعالی، مواد مخدر و درمان چاقی استفاده می‌شود. وی به عرضه داروهای ترک اعتیاد در عطاری‌ها هم اشاره داشته و بر این باور است که این داروها حاوی داروهای مخدر (متادون و ترامادول) هستند و ازآنجاکه عرضه داروهای مخدر مجوزهای خاص می‌خواهد، عطاری‌ها این داروها را داخل کپسول‌های دست‌ساز می‌ریزند؛ هدف از این کار نتیجه سریع و ارتقای رضایت مصرف‌کننده است اما در عمل نه‌تنها شخص اعتیاد را ترک نمی‌کند بلکه وابستگی جدیدی برای او ایجاد می‌شود و مشتری ثابت عطاری خواهد شد. مطابق نتایج مطالعات سازمان پزشکی قانونی، بیش از 90 درصد داروهایی که به‌عنوان ترک اعتیاد گیاهی در عطاری‌ها عرضه می‌شود، حاوی مواد شیمیایی دیفنوکسیلات و حتی از آن خطرناک‌تر، داروهای اعتیادآوری مانند ترامادول و کدئین است.
انتقاد از رویکرد تجاری عطاری‌ها
محمود هوشیار فرد، پژوهشگر و عضو هیئت‌علمی مرکز تحقیقات کشاورزی بابیان اینکه در کشور قسمتی از طب سنتی وارد سیستم عطاری‌ها شده و مصرف خودسرانه گیاهان خشک دارویی یا عرق آن‌ها افزایش‌یافته است، می‌گوید: «مردم اعتقاددارند مصرف گیاهان خشک دارویی هیچ‌گونه عارضه‌ای در فرد بیمار ایجاد نمی‌کند.
آگاهی از خواص یک گیاه دارویی بدین معنا نیست که آن‌ها را به‌صورت خودسرانه و به مقادیر زیاد مصرف کنیم. زیرا بسیاری از گیاهان دارویی می‌توانند حاوی غلظت‌های کشنده‌ای از آرسنیک، جیوه و سرب باشند و در مقادیر بسیار زیاد باعث بروز بیماری‌های جدی و یا حتی منجر به مرگ مصرف‌کننده شوند.»
این پژوهشگر درباره بروز مشکلات ناشی از مصرف گیاه خشک دارویی فروخته‌شده توسط عطاری‌ها عنوان می‌کند: «امکان پیگیری و رسیدگی به دلیل نداشتن نسخه مشخص و مستندات وجود ندارد. همچنین نباید از یاد برد که نظام ردیابی و رهگیری اصالت فرآورده‌های گیاهی و گیاهان دارویی وجود ندارد. در برخی عطاری‌ها گیاهان خشک دارویی بی‌کیفیت و در بعضی موارد تقلبی عرضه می‌شود. حتی برخی عطاری‌ها پا را فراتر گذاشته و اقدام به تهیه داروهای گیاهی دست‌ساز می‌کنند. با توجه به اینکه گیاهان دارویی عمدتا در عطاری‌ها ارائه می‌شود باید هر چه زودتر مجوزهای لازم برای تأسیس داروخانه‌های گیاهی به پزشکان طب سنتی یا دکترهای داروسازی گیاهی داده شود.» وی درباره افرادی که در حیطه گیاهان دارویی فعالیت می‌کنند، یادآور می‌شود: «زمانی افرادی به‌صورت چندین نسل به حرفه عطاری می‌پرداختند و اطلاعاتشان در این حوزه از روی تجربه و یا آموزش نزد حکیم و پزشکان قدیمی به دست می‌آمد و دارو تجویز می‌کردند اما این مربوط به دوره‌ای است که دسترسی به پزشک کم بود یا از حضور متخصصان طب سنتی بی‌بهره بودیم. متأسفانه یکی از تصورات اشتباه در جامعه این بوده که فارغ‌التحصیلان رشته کشاورزی نیز می‌توانند در زمینه گیاهان دارویی صاحب‌نظر باشند، این در حالی است، که حتی کسانی که دارای دکترای فیزیولوژی گیاهی، گیاه‌پزشکی و یا گیاهان دارویی هستند نیز نمی‌توانند به طبابت و تجویز دارو بپردازند.»
به اذعان این پژوهشگر، طب سنتی را نمی‌توان با پشت سر گذاشتن دوره‌های حتی ۱۰۰ ساعته آموخت و بعد هم وارد میدان درمان شد. بااین‌حال با موارد بسیاری مواجهیم که در اثر عدم آگاهی بیمار و تجویزکننده داروهای گیاهی، آسیب‌های جدی برای بیمار به بار آمده و حتی مواردی به قطع عضو و کوری انجامیده و یا توموری که با یک عمل جراحی خیلی ساده می‌توانست برداشته شود در اثر ناآگاهی به تمام بدن انتشاریافته و به مرگ بیمار منجر شده است.
هوشیار فرد تصریح می‌کند: «عطاران حق ویزیت و معاینه افراد را به‌عنوان بیمار ندارند بلکه صرفا فروشنده محسوب می‌شوند، متأسفانه برخی عطاری‌ها با رویکرد تجاری دغدغه تجویز و تشخیص ندارند به همین دلیل فعالیت آن‌ها بر مبنای کسب‌وکار است و داروهای شیمیایی را با داروهای گیاهی مخلوط و به‌عنوان داروی زیبایی، لاغری و چاقی و ترک اعتیاد به فروش می‌رسانند.
اگرچه عطاری‌ها زیرمجموعه صنف خواروبارفروشان و فروشندگان لوازم‌آرایشی و بهداشتی هستند و فقط عرضه‌کننده اقلام دارویی هستند اما متأسفانه در قانون صدور پروانه فعالیت عطاری‌ها، مدرک تحصیلی مدنظر قرار نگرفته و بر اساس تجربه‌ای که در این زمینه‌دارند اقدام به دریافت پروانه کسب می‌نمایند و با تجویز انواع خاص دارو در کار پزشکی نیز دخالت می‌کنند.»
خیلی وقت است کاروبار عطاری‌ها به فروش و عرضه گیاهان دارویی و بهداشتی و ادویه‌جات و عرقیات محدود نمانده و پا در کفش طبابت کرده‌اند. طبق قانون، محل عرضه داروهای گیاهی داروخانه است اما خیل عظیمی از عطاری‌ها که این قانون را ندیده می‌گیرند همه‌چیز می‌فروشند؛ از داروهای تقلبی، تاریخ‌مصرف گذشته و غیرمجاز تا انواع مخدر‌های صنعتی و سنتی. علیرغم هشدار‌های مکرر وزارت بهداشت و اعلام‌خطرهای پلیس مبارزه با مواد مخدر، برخی عطاری‌ها گوششان بدهکار نیست و همچنان از راه تخلف دخل پر می‌کنند. هم تجویزکننده محصول‌اند و هم عرضه‌کننده آن؛ درحالیکه ممکن است فرد موردنظر هیچ تخصص و تجربه‌ای در این حوزه نداشته باشند.
عطاری‌ها در برهه‌ای افول کردند و درسال‌های اخیر به علت همه‌گیر شدن علاقه عموم مردم به داروهای گیاهی و شیوه‌های سنتی درمان، این شغل دوباره رونق گرفته است. اگر سال‌ها پیش در هر محله و محدوده یک عطاری بود، این‌روز‌ها کوچه‌ها و خیابان‌ها و بسیاری از مراکز خرید، یک عطاری دارند که با چسباندن کاغذ‌های رنگی روی شیشه مغازه‌ها، وعده لاغری و چاقی، ترک اعتیاد و رویش مو می‌دهند و معمولا کسانی که متصدی این کار هستند، تخصص و اطلاعات کافی در این زمینه ندارند. متخصصان طب سنتی هم این‌رویِ را نادرست دانسته و تأکید می‌کنند که ضروری است کسانی که به‌عنوان عطار در عطاری‌ها فعالیت می‌کنند، در زمینه گیاهان دارویی و همچنین عوارض و تداخلاتی که می‌توانند با داروهای شیمیایی داشته باشند، آموزش‌های اولیه را ببینند.
به اذعان صنف عطاران، بخش عمده‌ای از عطاران، سابقه کار در چنین مکان‌هایی را نداشته و بسیاری از مفردات و گیاهان دارویی را نمی‌شناسند. این افراد صرفا باتوجه به اقبال بیش‌از‌حد مردم برای استفاده از گیاهان دارویی، بدون مجوز از سوی صنف اقدام به بازگشایی عطاری کرده‌اند. داروهای ترکیبی بی‌نام‌ونشان تحت عنوان داروهای ضد چاقی، ضد سرطان، ضد دیابت، مکمل‌های بدن‌سازی و موارد دیگر به‌وفور قابل‌دسترس است و در این میان داروهای ترک اعتیاد و لاغری از پرطرفدارترین داروهای عطاری‌هاست. حال اینکه تجویز‌های خودسرانه در مواردی حتی به مشکلات عدیده و جبران‌ناپذیری برای شهروندان منجر می‌شود.
سال گذشته بود که مردی با حضور در پلیس آگاهی تهران از صاحب یک عطاری شکایت کرد. مرد جوان در شکایتش گفت: «همسرم اضافه‌وزن داشت و به دنبال راهی برای لاغری بود. مدتی باشگاه رفت اما بی‌فایده بود و تصمیم گرفت از قرص‌های لاغری استفاده کند. برای اینکه قرص‌ها عوارضی نداشته باشد سراغ قرص‌های گیاهی رفت. از یک عطاری بسته قرص لاغری را گرفت اما بعد از مصرف قرص‌ها حالش بد شد و حالت‌تهوع و استفراغ داشت. سریع او را به بیمارستان رساندم که ۱۰ روز بستری بود و براثر سکته قلبی جان‌باخت. مطمئن هستم ترکیب قرص‌های لاغری باعث مرگ همسرم شد. به همین دلیل از مرد عطار شکایت دارم.» پس‌ازاین شکایت جسد با دستور بازپرس دادسرای تهران به پزشکی‌قانونی منتقل شد که پزشکان پس از معاینه جسد این زن، علت فوت را مصرف شیشه یا متامفتامین اعلام کردند. پس از اعلام پزشکی‌قانونی، مرد ۴۷ساله عطار به اتهام مداخله در امور پزشکی و قتل شبه‌عمد بازداشت شد و تحت بازجویی قرار گرفت. این مرد منکر جرائمش شد و گفت: «از این کپسول‌های لاغری به مشتریان زیادی فروختم و مشکلی برایشان پیش نیامد. مرگ این زن ارتباطی با قرص‌های لاغری ندارد و احتمال دارد قبل مصرف قرص شیشه کشیده و ایست‌قلبی کرده باشد. اتهاماتم را قبول ندارم.»
علیرغم این اظهارات شاکی اعلام کرد، حال همسرش تا قبل از مصرف این قرص‌ها خوب بود و بعد از خوردن قرص حالش بد شده است. به همین دلیل بازپرس دستور بررسی قرص‌های موجود در عطاری را صادر کرد که کارشناسان پزشکی قانونی وجود ماده مخدر شیشه در قرص‌های لاغری را تأيید کردند. با تکمیل تحقیقات، پرونده برای رسیدگی به اتهام قتل شبه‌عمد به دادگاه کیفری یک استان تهران ارسال شد و مرد عطار در شعبه دهم پای میز محاکمه ایستاد. متهم که با قرار وثیقه سنگین آزاد بود، در این جلسه اتهامش را نپذیرفت و گفت: «قرص‌های لاغری که من در عطاری‌ام می‌فروختم مجوز سیب سلامت داشت و گیاهی بود. شاید این زن از عطاری دیگری قرص خریده باشد و همسر او به‌اشتباه مرا به‌عنوان متهم معرفی کرده است. در قرص‌های لاغری تولید من از شیشه استفاده‌نشده بود و ارتباطی با مرگ این زن ندارم.»
كاهش وزن سریع با مخدر آمفتامین
عطاری‌ها مجاز به فروش هیچ نوع دارو، قرص و کپسول لاغری نیستند و فقط می‌توانند برخی گیاهان خشک را به‌صورت باز و فله‌ای و در شرایط بهداشتی عرضه کنند. برهمین اساس کارشناسان نسبت به عرضه داروهای لاغری كه موجب كاهش وزن و اشتها می‌شوند، هشدار داده و می‌گویند: هر ماده‌ای كه موجب كاهش وزن سریع می‌شود به‌طور حتم مخدر آمفتامین جزئی از تركیب آن است. چنانچه دارویی گیاهی در درمان لاغری یا كاهش اشتها مؤثر باشد با توجه به نیاز بازار، دانشكده طب سنتی به همراه شركت‌های داروسازی بر روی آن مطالعات جامع انجام می‌دهند و اگر بی‌خطر و مؤثر باشد آن را تولید می‌كنند. تأثیر داروهای آمفتامین بر بدن افراد بسیار نگران‌كننده است و به‌زعم بالا بودن تأثیرپذیری، در مصرف آن افراط می‌شود و جدا از این‌كه به‌محض قطع دارو چاقی مجدد بازمی‌گردد، عوارض شدید مغزی و جسمی و روانی برای بیمار ایجاد می‌كند كه بعضی از آن‌ها غیرقابل درمان است.
یک متخصص تغذیه كه مایل نیست نامش در این گزارش منتشر شود، می‌گوید: «انواع و اقسام داروهای گیاهی و شیمیایی که در عطاری‌ها به فروش می‌رسد، در کوتاه‌مدت برای کاهش وزن مؤثرند اما سلامت بدن را در معرض خطر قرار می‌دهند. افراد برای کاهش وزن باید كاملا تدریجی و تحت یک برنامه رژیمی دقیق و همراه با ورزش به وزن ایده‌آل برسند.»
داروهای لاغری به گفته این پزشک سازوکار بدن را تحت تأثیر قرار می‌دهند، قند و چربی خون را ناگهان کاهش می‌دهند: «به‌ویژه اگر بیماران دیابتی و بیمارانی که چربی خون یا تیروئید دارند، از این داروها مصرف کنند بدنشان خیلی زود واکنش منفی نشان می‌دهد. این داروها جان مصرف‌کنندگان را اگر به خطر نیندازد دست کم‌تأثیر هولناکی بر سلامت آن‌ها می‌گذارد. مکمل‌های لاغری بانام‌های مختلف گلوریا، پاپایا و رزبری در بین افرادی که تمایل ویژه‌ای به حفظ تناسب‌اندام و لاغری دارند، بسیار پرطرفدار است و با تبلیغاتی که در فضای مجازی انجام می‌شود، مصرف این قرص‌ها ۱۰ تا ١٢ کیلوگرم در ماه از وزن فرد کم‌می‌کند. همین، عاملی شده تا خیلی‌ها به تهیه آن‌ها اشتیاق نشان دهند؛ اگرچه با مصرف این مکمل‌ها کاهش وزن اتفاق می‌افتد اما افراد به ماده مخدر شیشه معتاد می‌شوند. نکته دیگر اینکه طبق تحقیقات صورت گرفته از سوی سازمان غذا و دارو، قرص‌های لاغری حاوی آمفتامین در آزمایشگاه‌های زیرزمینی ساخته و برچسب برندهای خارجی روی آن‌ها نصب می‌شود. در پودر‌های چاق‌کننده نیز، داروهای شیمیایی دگزامتازون و چند قلم دیگر مشاهده‌شده که عوارضی همچون فشارخون، سردرد و پوکی استخوان را به وجود می‌آورد.»
این پزشک، با اشاره به رونق عطاری درسال‌های اخیر، تجویز و عرضه خودسرانه انواع و اقسام داروها از سوی متصدیان این بخش را نگران‌کننده توصیف و تأکید می‌کند: «حمله‌های شدید به پزشکان در چند سال گذشته و بزرگنمایی اشتباه‌ها یا درآمدی که دارند، در کنار برنامه‌های کمدی‌ای که ساخته می‌شود به گرایش عموم به طب سنتی و گیاهی دامن زده است. البته بخشی از گسترش مصرف داروهای سنتی خارج از موضوع بیماری و درمان قرار دارد، به‌عنوان نمونه، توجه به‌تناسب اندام و نیاز به داروهای لاغری از موارد مراجعه مردم به داروهای سنتی و مراکز فروش‌شان است که لزوما به بیماری هم مربوط نیست. اما فروش داروها و مکمل‌های لاغری یا با منع قانونی همراه است یا ممکن است جان مردم را به خطر بیندازد.»
هرچند پیشینه غنی طب سنتی، هزینه‌های سنگین داروهای شیمیایی و رعایت نشدن اخلاق، وجدان و دلسوزی از سوی برخی از پزشکان از عواملی است که مردم را به‌سوی طب سنتی می‌کشاند. وجود افراد دلسوز در بین اطبای متواضع سنتی و طبیعی بودن داروها از دیگر دلایل علاقه و اعتماد بیماران به عطاری‌هاست، اما در میان گروه‌های اجتماعی، پزشکان بیش از دیگران نسبت به عوارض و خطرات استفاده خودسرانه و نابه‌جا از داروهای گیاهی آگاهی دارند. یک متخصص قلب و عروق، ضمن توضیح دراین‌باره از تجربیات و مشاهدات خود می‌گوید: «بیماری آمده بود پیش من که کل داروهایش را طبق نظر عطاری قطع کرده بود. پس از مدتی که نتیجه‌ای نگرفته بود مجددا برای ویزیت برگشته بود. متأسفانه عروق قلب ایشان که با آنژیوپلاستی بازشده بود پس از دو سه سال قطع دارو دوباره بسته‌شده بود و کار به عمل جراحی قلب بازکشید. همکاران متخصص دیگر رشته‌ها هم موارد فراوان شبیه این دیده‌اند. مردم از طب سنتی معجزه طلب می‌کنند نه درمان. کسانی که مراجعه می‌کنند برای مشاوره، دنبال این هستند که دردشان همان لحظه خوب بشود. پس دنبال تسکین درد هستند نه معالجه و پیدا کردن ریشه بیماری.»
این متخصص معتقد است، در کشور ما، بیمه‌ها نقش خودشان را به‌درستی انجام نمی‌دهند، به همین علت اقتصاد درمان در علاقه مردم به طب سنتی نقش پررنگی دارد. اگرچه طب سنتی تحت پوشش بیمه نیست، ولی چون ابزار تشخیص رایگان است بسیاری از هزینه‌های بیماران کاهش‌یافته و هزینه‌ها ارزان‌تر تمام می‌شود. از طرف دیگر، این باور غلط در مردم ایجادشده که داروی گیاهی اگر سود نداشته باشد ضرر هم ندارد. عامل دیگری که باعث شده بیماران به سمت طب سنتی متمایل شوند کلی‌‌نگر بودن این طب و توجه به همه قسمت‌های بدن است.
این متخصص قلب افزایش مرگ‌های ناگهانی عمدتا به علت افزایش پتاسیم خون و ایست قلبی را بارها مشاهده کرده و می‌گوید: «متخصصان گوارش نیز از عوارض شدید روی معده و پانکراس (لوزالمعده) و همچنین کیسه صفرا گزارش می‌دهند. سنگ کلیه و مثانه، از دیگر عوارض داروهای عطاری است که اغلب برای سنگین‌تر شدن، سرب به آن اضافه می‌کنند که این موجب نارسایی حاد کبدی و عوارض مغزی غیرقابل‌برگشت می‌شود.»
افزایش توزیع موادمخدر از طریق عطاری‌ها
ممکن است رشد روزافزون عطاری‌ها به دلزدگی مردم از داروهای شیمیایی و میلشان برای مصرف گیاهان دارویی ارتباط داشته باشد، اما پژوهشگران حوزه اعتیاد بر این باورند که رشد روزافزون عطاری‌ها به چند دلیل است، ازجمله نتیجه نگرفتن ازطب مدرن و اینکه در عطاری‌ها امکان عرضه محصولاتی وجود دارد که قیمت بازارآزاد و دولتی آن تفاوت چشمگیری باهم دارد و موقعیت خوبی برای کسب درآمد است! از طرفی متادون یکی از داروهای شبه مخدر، ویژه درمان اعتیاد است که در کلینیک‌های تخصصی تجویز می‌شود؛ اما عطاری‌های غیرمجاز و متخلف با آن کسب درآمد می‌کنند.
فروش داروهای ترک اعتیاد در عطاری‌ها البته فقط به متادون محدود نمی‌شود؛ چون قرص‌ها و کپسول‌های دست‌ساز ترک اعتیاد که اغلب به نام داروهای گیاهی ترک اعتیاد عرضه می‌شود نیز ابزار خوبی برای کسب درآمد شده است، درحالیکه این قرص‌ها و کپسول‌های دست‌ساز که بانام داروی ترک اعتیاد فروخته می‌شود، چیزی نیست به‌جز مخلوطی غیرعلمی از ترامادول، دیازپام، اگزازپام و متادون با دارچین، فلفل قرمز، زنجبیل، پودر برگ و کاسه شقایق و خشخاش.
رئیس پلیس تهران بزرگ اخیرا از افزایش توزیع موادمخدر از طریق عطاری‌ها خبر داده و از کنترل عطاری‌ها به‌عنوان یکی از عرصه‌های مبارزه پلیس با قاچاق مواد مخدر نام‌برده است.
سردار عباسعلی محمدیان، فرمانده فاتب دراین‌باره عنوان کرده است: تعداد این واحدهای صنفی زیاد شده و همکاران ما در اداره اماکن متوجه یک باند شده‌اند که قرص‌های ترامادول و برخی از دیگر انواع مواد مخدر که به‌صورت قاچاق یا غیرقاچاق بوده را توزیع می‌کردند؛ ترامادول نوعی مسکن شبیه به داروهای مخدر ضد درد است که برای تسکین دردهای متوسط تا شدید استفاده می‌شود.
هفتم فروردین‌ماه بود که خبرگزاری مهر نیز از قول بازرسان معاونت غذا و داروی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی خبر داد که مقادیر زیادی داروی مخدر از یک عطاری واقع در منطقه مدنی تهران، کشف و ضبط کردند.
اقلام کشف‌شده شامل ۱۸۰۰ عدد داروی مخدر متادون و بوپرونورفین، ۴۵۰۰ عدد داروی چاقی و لاغری قاچاق، ۳۲۰ عدد قرص ترامادول خارج از شبکه رسمی توزیع و ۵۲ عدد داروی دست‌ساز تقلبی بود که تمام اقلام جمع‌آوری و به محل معاونت غذا و دارو منتقل شد تا پرونده تخلف پس از بررسی‌های لازم به مراجع قضائی ارسال گردد.
مریم اخگری، عضو هیئت‌علمی سازمان پزشکی قانونی کشور درباره شگردهای عطاری‌ها در زمینه فروش اقلام دارویی تقلبی به ایرنا گفته است: در بررسی برخی مکمل‌ها مانند داروهای کاهش وزن مشاهده‌شده که حاوی آمفتامین هستند؛ آمفتامین یک محرک سیستم عصبی مرکزی است که در معالجه اختلال کمبود توجه بیش‌فعالی، مواد مخدر و درمان چاقی استفاده می‌شود. وی به عرضه داروهای ترک اعتیاد در عطاری‌ها هم اشاره داشته و بر این باور است که این داروها حاوی داروهای مخدر (متادون و ترامادول) هستند و ازآنجاکه عرضه داروهای مخدر مجوزهای خاص می‌خواهد، عطاری‌ها این داروها را داخل کپسول‌های دست‌ساز می‌ریزند؛ هدف از این کار نتیجه سریع و ارتقای رضایت مصرف‌کننده است اما در عمل نه‌تنها شخص اعتیاد را ترک نمی‌کند بلکه وابستگی جدیدی برای او ایجاد می‌شود و مشتری ثابت عطاری خواهد شد. مطابق نتایج مطالعات سازمان پزشکی قانونی، بیش از 90 درصد داروهایی که به‌عنوان ترک اعتیاد گیاهی در عطاری‌ها عرضه می‌شود، حاوی مواد شیمیایی دیفنوکسیلات و حتی از آن خطرناک‌تر، داروهای اعتیادآوری مانند ترامادول و کدئین است.
انتقاد از رویکرد تجاری عطاری‌ها
محمود هوشیار فرد، پژوهشگر و عضو هیئت‌علمی مرکز تحقیقات کشاورزی بابیان اینکه در کشور قسمتی از طب سنتی وارد سیستم عطاری‌ها شده و مصرف خودسرانه گیاهان خشک دارویی یا عرق آن‌ها افزایش‌یافته است، می‌گوید: «مردم اعتقاددارند مصرف گیاهان خشک دارویی هیچ‌گونه عارضه‌ای در فرد بیمار ایجاد نمی‌کند.
آگاهی از خواص یک گیاه دارویی بدین معنا نیست که آن‌ها را به‌صورت خودسرانه و به مقادیر زیاد مصرف کنیم. زیرا بسیاری از گیاهان دارویی می‌توانند حاوی غلظت‌های کشنده‌ای از آرسنیک، جیوه و سرب باشند و در مقادیر بسیار زیاد باعث بروز بیماری‌های جدی و یا حتی منجر به مرگ مصرف‌کننده شوند.»
این پژوهشگر درباره بروز مشکلات ناشی از مصرف گیاه خشک دارویی فروخته‌شده توسط عطاری‌ها عنوان می‌کند: «امکان پیگیری و رسیدگی به دلیل نداشتن نسخه مشخص و مستندات وجود ندارد. همچنین نباید از یاد برد که نظام ردیابی و رهگیری اصالت فرآورده‌های گیاهی و گیاهان دارویی وجود ندارد. در برخی عطاری‌ها گیاهان خشک دارویی بی‌کیفیت و در بعضی موارد تقلبی عرضه می‌شود. حتی برخی عطاری‌ها پا را فراتر گذاشته و اقدام به تهیه داروهای گیاهی دست‌ساز می‌کنند. با توجه به اینکه گیاهان دارویی عمدتا در عطاری‌ها ارائه می‌شود باید هر چه زودتر مجوزهای لازم برای تأسیس داروخانه‌های گیاهی به پزشکان طب سنتی یا دکترهای داروسازی گیاهی داده شود.» وی درباره افرادی که در حیطه گیاهان دارویی فعالیت می‌کنند، یادآور می‌شود: «زمانی افرادی به‌صورت چندین نسل به حرفه عطاری می‌پرداختند و اطلاعاتشان در این حوزه از روی تجربه و یا آموزش نزد حکیم و پزشکان قدیمی به دست می‌آمد و دارو تجویز می‌کردند اما این مربوط به دوره‌ای است که دسترسی به پزشک کم بود یا از حضور متخصصان طب سنتی بی‌بهره بودیم. متأسفانه یکی از تصورات اشتباه در جامعه این بوده که فارغ‌التحصیلان رشته کشاورزی نیز می‌توانند در زمینه گیاهان دارویی صاحب‌نظر باشند، این در حالی است، که حتی کسانی که دارای دکترای فیزیولوژی گیاهی، گیاه‌پزشکی و یا گیاهان دارویی هستند نیز نمی‌توانند به طبابت و تجویز دارو بپردازند.»
به اذعان این پژوهشگر، طب سنتی را نمی‌توان با پشت سر گذاشتن دوره‌های حتی ۱۰۰ ساعته آموخت و بعد هم وارد میدان درمان شد. بااین‌حال با موارد بسیاری مواجهیم که در اثر عدم آگاهی بیمار و تجویزکننده داروهای گیاهی، آسیب‌های جدی برای بیمار به بار آمده و حتی مواردی به قطع عضو و کوری انجامیده و یا توموری که با یک عمل جراحی خیلی ساده می‌توانست برداشته شود در اثر ناآگاهی به تمام بدن انتشاریافته و به مرگ بیمار منجر شده است.
هوشیار فرد تصریح می‌کند: «عطاران حق ویزیت و معاینه افراد را به‌عنوان بیمار ندارند بلکه صرفا فروشنده محسوب می‌شوند، متأسفانه برخی عطاری‌ها با رویکرد تجاری دغدغه تجویز و تشخیص ندارند به همین دلیل فعالیت آن‌ها بر مبنای کسب‌وکار است و داروهای شیمیایی را با داروهای گیاهی مخلوط و به‌عنوان داروی زیبایی، لاغری و چاقی و ترک اعتیاد به فروش می‌رسانند.
اگرچه عطاری‌ها زیرمجموعه صنف خواروبارفروشان و فروشندگان لوازم‌آرایشی و بهداشتی هستند و فقط عرضه‌کننده اقلام دارویی هستند اما متأسفانه در قانون صدور پروانه فعالیت عطاری‌ها، مدرک تحصیلی مدنظر قرار نگرفته و بر اساس تجربه‌ای که در این زمینه‌دارند اقدام به دریافت پروانه کسب می‌نمایند و با تجویز انواع خاص دارو در کار پزشکی نیز دخالت می‌کنند.»
