شاخص‌ترین محرومیت نابینایان واکاوی شد
دسترسی ناکافی به منابع اطلاعاتی
علی بهرامی
کتابخوانی و دسترسی به منابع آموزشی روزبه‌روز برای نابینایان دشوار‌تر می‌شود.
دویست و ده سال از تولد لوئی بریل، مخترع فرانسوی خط ویژه برای نابینایان و کم‌بینایان که به «خط بریل» معروف شده، می‌گذرد.
از ۱۹۷۰، روز ۱۵ اکتبر هرسال، «روز جهانی عصای سفید» و از سال ۲۰۰۱ نیز چهارم ژانویه، مصادف با سالروز تولد لوئی بریل، «روز جهانی خط بریل» نامگذاری شده است. بااین‌وجود، این دسته از معلولان جسمی با مشکلات متعددی روبه‌رو هستند و دسترسی آنان به کتاب‌های مخصوص خود همچنان در اغلب کشورهای جهان ازجمله زادگاه بریل محدود است!
برای فهم بهتر شرایط نابینایان و درک ضرورت رسیدگی به وضعیت آنان، اولین گام، دانستن تعداد کسانی است که دچار نابینایی یا کم‌بینایی هستند. بر اساس آمار سازمان جهانی بهداشت، حدود یک میلیارد و سیصد میلیون نفر از مردم جهان به‌گونه‌ای دچار ضعف بینایی هستند، اما مشکل بینایی ۲۵۳ میلیون نفر آنان جدی است، ازجمله ۳۶ میلیون نفر که کاملا نابینا هستند و همچنین پیش‌بینی می‌شود تعداد نابینایان تا سال ۲۰۵۰ سه برابر شود.
کم‌بینایی و نابینایی عوامل مختلفی دارد. بااین‌حال، سطح بهداشت عمومی در تعداد نابینایان یک کشور بسیار مؤثر است. به‌طوری‌که احتمال نابینا شدن در کشورهای فقیر آفریقایی و آسیایی بیشتر از دیگر کشورهاست. مطابق آمار منتشر شده، تعداد نابینایان مطلق در ایران 150 تا 200 هزار و تعداد کم بینایان 600 تا 650 هزار نفر است و درحالی که نابینایان 13.5 درصد معلولان کل کشور را تشکیل می‌دهند، به منابع آموزشی و اطلاعاتی، دسترسی کافی ندارند. البته در سایر کشورهای جهان نیز وضعیت به همین ترتیب است
وضعیت نابینایان و کم‌بینایان در ایران
مطابق آمار منتشرشده، حدود ۵۵۰ هزار نفر در ایران مشکل جدی بینایی دارند که ۱۲۰ هزار نفر از آنان نابینا هستند. بنابراین ایران یکی از بیست کشور دارای بیشترین تعداد نابینا در جهان است و درحالی‌که نابینایان ۱۱ درصد معلولان کل کشور را تشکیل می‌دهند، به منابع آموزشی و اطلاعاتی دسترسی کافی ندارند. البته در سایر کشورهای جهان نیز وضعیت به همین ترتیب است.
براساس بیانیه‌ای که فدراسیون نابینایان فرانسه منتشر کرده، دولت این کشور در زمینه توسعه کتابخانه‌های ویژه برای نابینایان شدیدا کوتاهی می‌کند. اکنون تعداد کتابخانه‌های ویژه برای نابینایان و کم‌بینایان در فرانسه به تعداد انگشتان دودست نمی‌رسد و کتابخانه «ولانتن هاوی» به‌عنوان غنی‌ترین کتابخانه برای نابینایان در پاریس، فقط دارای بیست هزار نسخه کتاب کاغذی به خط بریل و سه هزار و پانصد کتاب الکترونیک به خط بریل است. این در حالی است که در شهر مونپولیه در جنوب فرانسه، ۷۰۰ هزار اثر در کتابخانه ویژه نابینایان این شهر وجود دارد.
بر اساس آمار فدراسیون نابینایان فرانسه، هرسال فقط هشت درصد کتاب‌های منتشرشده در این کشور، تبدیل به کتاب‌های قابل‌مطالعه برای نابینایان می‌شود. از این تعداد نیز بیشتر کتاب‌هایی که به خط بریل برگردان می‌شود، کتاب‌های داستانی و رمان است و نابینایان در حوزه‌های دیگر نظیر علوم پایه، علوم انسانی یا اقتصاد، با کمبود کتاب مواجه هستند.
قیمت کتاب‌ها به خط بریل (چه نسخه کاغذی چه نسخه الکترونیک) یا کتاب‌های گویا نیز گران‌تر از کتاب‌های معمولی است و ناشران برای سرمایه‌گذاری در این زمینه همواره دچار تردیدند. همچنین کتابخانه‌های عمومی تمایلی به خرید کتاب‌های قابل‌استفاده برای نابینایان و کم‌بینایان ندارند و به‌طور میانگین در یک کتابخانه عمومی فرانسه، فقط چند ده کتاب به خط بریل وجود دارد.
دولت فرانسه برای خدمت‌رسانی به نابینایان این کشور سالانه فقط دو میلیون یورو هزینه می‌کند؛ این در حالی است که نوسازی و توسعه کتابخانه‌ها و سرمایه‌گذاری و تحقیقات در زمینه کتاب‌های الکترونیک برای نابینایان، مستلزم اختصاص بودجه بیشتری از سوی دولت است.
چالش دیگر درراه مطالعه نابینایان و کم‌بینایان، نظام فرسوده آموزش خط بریل است. فدراسیون نابینایان فرانسه اعلام کرده که باوجوداین‌که فرانسه زادگاه لوئی بریل است، اما وضعیت آموزش خط ابداعی او در وطنش بدتر از دیگر کشورهاست و حتی تلاش‌های نابخردانه‌ای صورت می‌گیرد که کودکان نابینا در کنار دیگر کودکان در مدارس عادی تحصیل کنند.
در شرایطی که وضعیت آموزش و مطالعه برای نابینایان و کم‌بینایان چندان مناسب نیست، حدود ۵۰ درصد این افراد بیکار هستند و این امر، ضرورت بهبود آموزش و ارتقاء توانایی‌های علمی آنان را بیشتر می‌کند.
مشکلات کتاب به خط بریل در ایران
در ایران نیز، باوجود خبرهایی که جسته‌وگریخته به‌طور رسمی درباره خدمت‌رسانی به نابینایان منتشر می‌شود، اما صدای اعتراض آنان همچنان بلند است. مرکز امور توان‌بخشی نابینایان کشور که به «مرکز رودکی» معروف است، بزرگ‌ترین تولیدکننده کتاب برای نابینایان در ایران است. اما این مرکز در زمان ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد به سازمانی نیمه‌خصوصی تبدیل شد. در اعتراض به این اقدام، جمعی از نابینایان و کم‌بینایان با ارسال نامه‌ای سرگشاده به احمدی‌نژاد خواستار جلوگیری از واگذار کردن این مرکز به بخش خصوصی شدند.
بااین‌حال، چند سال پس از واگذاری این مرکز، یکی از مسئولان آن گفت که تنها ۱۵ ناشر از صدها ناشر موجود در کشور نسخه‌های خود را برای تبدیل به کتاب‌های بریل به این مرکز واگذار می‌کنند و این در حالی است که هر ۱۵ ناشر، ناشر خصسوصی بوده و ناشران دولتی، حتی آثار پرفروش خود را تاکنون در اختیار این مؤسسه قرار نداده‌اند.
یدالله فرزین ستوده، از معلمان بازنشسته آموزشگاه نابینایان در تهران، به روزنامه ایران گفته است که دولت از چاپ کتاب‌های بریل حمایت نمی‌کند و مرکز رودکی نیز مدتی است فعالیت‌های خود در این زمینه را متوقف کرده است. او همچنین در زمینه آموزش خط بریل در ایران مطرح کرده که نظام آموزشی در این زمینه بسیار قدیمی و فرسوده است و کتاب‌های آموزشی نوین ترجمه نمی‌شوند. این معلم بازنشسته تأکید کرده است: «نه‌تنها در آموزش بریل پیشرفت نکرده‌ایم، حتی ازآنچه قبلا آموزش داده می‌شد هم پسرفت کرده‌ایم.»
در مقابل، انتشار کتاب‌های بریل برای کودکان و نوجوانان نابینا با مشکل جدی روبه‌روست. به گفته مدیر کتابخانه نابینایان طلوع، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین تولیدکنندگان کتاب برای کودکان، درمجموع فقط ۲۰ یا ۳۰ عنوان کتاب به خط بریل تولید کرده که قیمت این کتاب‌ها نیز نسبت به دیگر کتاب‌ها بالاست. همچنین توزیع کتاب‌های بریل در ایران متوازن نیست. به‌غیراز کتابخانه‌های ویژه نابینایان در شهرستان‌های کشور، دیگر کتابخانه‌های عمومی نیز توجه چندانی به این نوع کتاب‌ها ندارند. اوضاع کتاب‌فروشی‌ها در این زمینه تقریبا شبیه کتابخانه‌هاست و در نمایشگاه کتاب تهران نیز که درواقع بزرگ‌ترین فروشگاه کتاب در ایران است، کتاب‌های ویژه نابینایان جایگاه قابل‌توجهی ندارند.در شرایطی که کتابخوانی روزبه‌روز برای نابینایان به‌ویژه کودکان نابینا در ایران سخت‌تر می‌شود، این دسته از معلولان برای گذراندن اوقات فراغت خود بیشتر به کارهای دیگری روی می‌آوردند. این در حالی است که گفته می‌شود اگر امکانات لازم برای کتابخوانی نابینایان و کم‌بینایان فراهم شود، این افراد کتابخوان‌ترین قشر جامعه خواهند بود.
نابینایان به منابع اطلاعاتی کافی دسترسی ندارند
فعالان حوزه نابینایان با اشاره به مشکل دسترسی به منابع اطلاعاتی مکتوب و دیجیتال، می‌گویند: «معلولان جسمی و حرکتی می‌توانند از منابع موجود استفاده کنند اما نابینایان به فایل‌های الکترونیکی کتاب و مجله به‌اندازه کافی دسترسی ندارند. تولید منابع اطلاعاتی برای نابینایان مستلزم برگردان منابع عادی اطلاعاتی به فرمت‌های قابل‌دسترس برای نابینایان است. این مسئله موجب شده تا منابع اطلاعاتی نابینایان کم باشد. بنابراین شکاف معناداری بین نابینایان در دسترسی به منابع اطلاعاتی مانند کتاب و مجلات با سایر اقشار جامعه وجود دارد و تعداد نشریات بریل به تعداد انگشتان دست هم نمی‌رسد.»
آن‌طور که فعالان حوزه نابینایی می‌گویند: «بارها از وزارت ارشاد خواسته‌شده که نسبت به سهم حقه معلولان در دسترسی به نشریات اقدام کند و نشریات بریل، گویا و دارای فایل الکترونیکی منتشر شود، اما تاکنون این اقدام، انجام‌نشده است و در شرایطی که سیستم آموزش عالی کشور دانشجویان نابینا را می‌پذیرد، اما هیچ تعهدی در تأمین منابع اطلاعاتی آنان ندارد. طبق قانون حمایت از حقوق معلولان مصوب سال 96، شهریه دانشجویان نابینا در مراکز آموزش عالی غیردولتی از سوی بهزیستی و دولت پرداخت می‌شود اما به چه دلیل به‌طور مثال دانشگاه آزاد یا علمی - کاربردی خود را موظف نمی‌بیند که منابع آموزشی دانشجویان نابینا را در قالب فرمت‌های قابل‌دسترسی در اختیار نابینایان قرار دهد؟ دسترسی ناکافی به منابع آموزشی و اطلاعاتی، شاخص‌ترین نوع محرومیت نابینایان است.»
پیش‌تر رئیس اسبق سازمان اسناد و کتابخانه ملی عنوان کرده بود که «درصد بسیار کمی از منابع اطلاعاتی موجود برای نابینایان قابل‌دسترس است و یا در قالب‌های مناسب این افراد، دسترس‌پذیر شده است و علی‌رغم تلاش‌های فراوان در کشور نیز تعداد منابع بریل و گویا و منابع موجود دیگر در سایر قالب‌ها و فرمت‌های دسترس‌پذیر به‌هیچ‌وجه پاسخگوی نیازهای اطلاعاتی افراد با آسیب بینایی نیست.
این در حالی است که با گسترش چشمگیر تحصیلات دانشگاهی در بین نابینایان در دو دهه اخیر و ورود آن‌ها به ساحت‌های مختلف، میزان و تنوع منابع اطلاعاتی موردنیاز آن‌ها بسیار افزایش‌یافته است. ازاین‌رو، تلاش جهت ایجاد بسترهای لازم در تأمین نیازهای اطلاعاتی نابینایان از یکسو و کاهش شکاف در دسترسی به منابع اطلاعاتی موجود بین این افراد و کل جامعه دقت نظر ویژه‌ای را می‌طلبد.»
اشرف بروجردی گفته بود که «در بُعد سخت‌افزاری، افزایش هدفمند بخش‌های ویژه نابینایان در کتابخانه‌های کشور بر اساس آمایش حضور نابینایان و خدمات موردنیاز آن‌ها و توسعه زیرساخت‌های لازم جهت تولید منابع بریل و گویا، بسیار ضروری است. همچنین، با توجه به توسعه روزافزون فناوری‌های ویژه نابینایان و وجود امکان استفاده از فضای مجازی از یکسو و اولویت داشتن خدمات غیرحضوری برای این افراد به سبب محدودیت‌هایشان از سوی دیگر، کتابخانه‌ها می‌بایست سیاست‌های لازم در جهت توسعه خدمات خود به نابینایان در بسترهای فناورانه و خدمات بر پایه «وب» را اتخاذ کنند.»
ضعف در دسترس‌پذیربودن کتابخانه‌های مجازی
در همین راستا سهیل معینی، رئیس هیئت‌مدیره انجمن باور به لزوم توجه مدیران شرکت‌های تولیدکننده کتاب صوتی به اقداماتی برای قابل‌استفاده بودن این کتاب‌ها برای نابینایان تأکید کرده و به ما می‌گوید: «گروه اصلی کاربر کتاب صوتی، نابینایان هستند، اما وقتی این اپلیکیشن‌ها افزایش پیدا می‌کنند، باید بررسی شود که کدام‌یک از آن‌ها برای نابینایان در دسترس هستند. مشکل اصلی دسترسی به این اپلیکیشن‌ها نیست، این‌ها مؤسسات خصوصی هستند که کتاب‌های خود را می‌فروشند و حکم کتابخانه‌های مجازی را ندارند.
این درحالی‌که است که ضعف عمده کتابخانه‌های مجازی، دسترس‌پذیر بودن برای نابینایان است. مشاهده‌شده یکسری از اپلیکیشن‌ها و مؤسساتی که کتاب صوتی تولید می‌کنند، برگزیده کتاب را ضبط می‌کنند و گاهی همه کتاب در اختیار فرد نابینا نیست. این ممکن است برای فرد بینا نقص جدی نباشد، زیرا می‌تواند به کتاب رجوع کند، اما برای فرد نابینا که می‌خواهد از این روش به کتاب دسترسی داشته‌باشد، این محدودیت است.»
حمایت بهزیستی از مؤسسات فعال در حوزه نابینایان کم شده‌است
به گفته معینی با رشد کتاب صوتی برای عموم جامعه، تولید کتاب صوتی به شکل رایگان برای افراد نابینا به‌شدت افت کرده‌است، «دلیل این اتفاق عدم‌حمایت مؤسسات دولتی از این امر است. درگذشته چند مؤسسه تولید کتاب‌های صوتی فعال بود و بهزیستی از آن‌ها حمایت می‌کرد، در سال‌های اخیر حمایت بهزیستی از این مؤسسه‌ها خیلی محدودشده و خیلی از آن‌ها تعطیل شدند یا در آستانه تعطیلی هستند. مانند مرکز رودکی در خیابان ظهیرالاسلام که ده‌ها سال است در این حوزه فعالیت می‌کند، چند سال است که متأسفانه مؤسسه رودکی با حداقل ظرفیت کار می‌کند و مؤسسات و وزارتخانه‌هایی مانند وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی که مکلف هستند از تولید کتاب‌های ویژه نابینایان حمایت کنند، این وظیفه را انجام نمی‌دهند و تولید بسیاری از کتاب‌های صوتی، برای نابینایان محدود شده‌است.»
او در توضیح چرایی محدود شدن تولید کتاب صوتی برای نابینایان به بعد تجاری این فعالیت اشاره‌کرده و می‌گوید: «در این سال‌ها به علت رونق استقبال از کتاب‌های صوتی توسط مردم و امکان فروش این کتاب‌ها، به‌ویژه وجود فضای اینترنتی که در آن‌ها فروش این کتاب‌ها به‌صورت غیرقانونی انجام می‌گیرد، خیلی از ناشران با صوتی کردن کتاب‌ها توسط مراکز نابینایان مخالفت می‌کنند، این روند در چند سال اخیر شکل گرفته‌است. بسیاری از ناشرها اعلام می‌کنند که اگر این کتاب‌ها برای نابینایان صوتی شود، سر از بازار آزاد درمی‌آورد و به فروش لطمه می‌زند.»
کتاب‌های صوتی بر اساس ظرفیت فروش تولید می‌شوند
کتاب‌های صوتی بیشتر در حوزه داستان و رمان تولید می‌شود و در این حوزه کمتر به تولید کتاب‌های علمی و پژوهشی توجه می‌شود. معینی با افزودن کتاب‌های زرد روانشناسی و رونق کسب‌وکار به فهرست کتاب‌هایی که صوتی می‌شوند، تصریح می‌کند: «واقعیت این است که این کتاب‌ها بیشتر بر اساس فروش تولید می‌شوند. دسترسی نابینایان به بسیاری از کتاب‌های مرجع و تحقیقاتی، فرهنگ لغت و کتاب‌های علمی کمتر است، برای همین تأکیدداریم که نیاز نابینایان به کتاب را نمی‌توان توسط اپلیکیشن‌های تجاری رفع کرد. بلکه تولید کتاب صوتی برای نابینایان باید از طرف دولت حمایت، منابع موردنیاز تولید شود تا این گروه از جامعه به اطلاعات دسترسی داشته‌باشند. دسترسی نابینایان به کتاب صوتی در اپلیکیشن‌هایی که در این حوزه فعال هستند، مستلزم اقداماتی است و استانداردهایی دارد. تمام پایگاه‌های دیداری و اپلیکیشن‌ها باید شاخص‌های دسترس‌پذیری برای نابینایان را در طراحی و اجرا فراهم کنند. این خیلی مهم است که مدیران سایت‌ها و اپلیکیشن‌ها در این حوزه آگاهی لازم را کسب کنند. هرچند نابینایان با روش‌های گوناگون تلاش می‌کنند تا به همان کتاب‌ها دسترسی داشته‌باشند.»
اراده لازم برای دسترس‌پذیر کردن پلتفرم‌ها وجود ندارد
امید هاشمی، کنشگر در حوزه دسترسی‌پذیری وب و اپلیکیشن برای نابینایان، با اشاره به این‌که هیچ‌کدام از سایت‌ها و اپلیکیشن‌هایی که کتاب صوتی ارائه می‌دهند، برای نابینایان دسترس‌پذیر نیستند، توضیح می‌دهد: «اراده لازم برای دسترس‌پذیر کردن پلتفرم‌ها وجود ندارد. این درحالی است که وقتی عنوان کتاب صوتی جایی مطرح می‌شود، نخستین مسئله‌ای که با شنیدن آن در ذهن متبادر می‌شود، نابینایان هستند.
از زمانی که محصولات این شرکت‌ها تجاری شدند، متأسفانه به‌هیچ‌عنوان با نابینایان همکاری ندارند، علاوه بر این‌که در جلسه‌ها به نابینایان قول همکاری می‌دهند.» هاشمی خاطرنشان می‌کند: «دستگاه‌های تولید کتاب بریل مرکز رودکی، قدیمی شده‌است، امکان تعمیر و نوسازی آن‌ها نیست. مسئولان این مرکز به دلیل مشکلات ارزی نمی‌توانند دستگاه جدید بخرند و عملا تنها مرکزی که کتاب بریل تولید می‌کند، سازمان آموزش و پرروش استثنایی کشور است که کتاب درسی تولید می‌کند. متأسفانه هیچ مرکزی کتاب غیردرسی بریل تولید نمی‌کند. هرچند در دنیا ابزارهایی وجود دارد که بااتصال به کامپیوتر این امکان را به کاربر می‌دهد تا کتاب متنی را در لحظه به صوتی یا کتاب بریل الکترونیک –بدون نیاز به کاغذ- تبدیل کند. قیمت این دستگاه بین هزار تا سه هزار دلار است و افراد نابینا در ایران نمی‌توانند آن را تهیه کنند. همچنین شرکت داخلی نمونه مشابهی از این دستگاه را ساخته است، که تقریبا 43 میلیون تومان هزینه دارد، نابینایان از این دستگاه 700 گرمی می‌توانند به‌عنوان یادداشت‌بردار هم استفاده کنند.
این در حالی است که برای نابینایان در ایران و دیگر کشورها امکان پرداخت هزینه‌های این‌گونه وجود ندارد، اما در کشورهای پیشرفته این هزینه‌ها جزء بیمه افراد حساب می‌شود و سازمان‌های حمایت‌کننده موظف هستند تا چنین امکاناتی را در اختیار افراد نابینا بگذارند. همچنین در این کشورها هر سه تا چهار سال، دستگاه‌های مورد استفاده نابینایان به‌روزرسانی می‌شود و اگر وسیله پیشرفته‌تری تولید شده‌باشد،
در اختیار آن‌ها قرار می‌گیرد.»
کتابخوانی و دسترسی به منابع آموزشی روزبه‌روز برای نابینایان دشوار‌تر می‌شود.
دویست و ده سال از تولد لوئی بریل، مخترع فرانسوی خط ویژه برای نابینایان و کم‌بینایان که به «خط بریل» معروف شده، می‌گذرد.
از ۱۹۷۰، روز ۱۵ اکتبر هرسال، «روز جهانی عصای سفید» و از سال ۲۰۰۱ نیز چهارم ژانویه، مصادف با سالروز تولد لوئی بریل، «روز جهانی خط بریل» نامگذاری شده است. بااین‌وجود، این دسته از معلولان جسمی با مشکلات متعددی روبه‌رو هستند و دسترسی آنان به کتاب‌های مخصوص خود همچنان در اغلب کشورهای جهان ازجمله زادگاه بریل محدود است!
برای فهم بهتر شرایط نابینایان و درک ضرورت رسیدگی به وضعیت آنان، اولین گام، دانستن تعداد کسانی است که دچار نابینایی یا کم‌بینایی هستند. بر اساس آمار سازمان جهانی بهداشت، حدود یک میلیارد و سیصد میلیون نفر از مردم جهان به‌گونه‌ای دچار ضعف بینایی هستند، اما مشکل بینایی ۲۵۳ میلیون نفر آنان جدی است، ازجمله ۳۶ میلیون نفر که کاملا نابینا هستند و همچنین پیش‌بینی می‌شود تعداد نابینایان تا سال ۲۰۵۰ سه برابر شود.
کم‌بینایی و نابینایی عوامل مختلفی دارد. بااین‌حال، سطح بهداشت عمومی در تعداد نابینایان یک کشور بسیار مؤثر است. به‌طوری‌که احتمال نابینا شدن در کشورهای فقیر آفریقایی و آسیایی بیشتر از دیگر کشورهاست. مطابق آمار منتشر شده، تعداد نابینایان مطلق در ایران 150 تا 200 هزار و تعداد کم بینایان 600 تا 650 هزار نفر است و درحالی که نابینایان 13.5 درصد معلولان کل کشور را تشکیل می‌دهند، به منابع آموزشی و اطلاعاتی، دسترسی کافی ندارند. البته در سایر کشورهای جهان نیز وضعیت به همین ترتیب است
وضعیت نابینایان و کم‌بینایان در ایران
مطابق آمار منتشرشده، حدود ۵۵۰ هزار نفر در ایران مشکل جدی بینایی دارند که ۱۲۰ هزار نفر از آنان نابینا هستند. بنابراین ایران یکی از بیست کشور دارای بیشترین تعداد نابینا در جهان است و درحالی‌که نابینایان ۱۱ درصد معلولان کل کشور را تشکیل می‌دهند، به منابع آموزشی و اطلاعاتی دسترسی کافی ندارند. البته در سایر کشورهای جهان نیز وضعیت به همین ترتیب است.
براساس بیانیه‌ای که فدراسیون نابینایان فرانسه منتشر کرده، دولت این کشور در زمینه توسعه کتابخانه‌های ویژه برای نابینایان شدیدا کوتاهی می‌کند. اکنون تعداد کتابخانه‌های ویژه برای نابینایان و کم‌بینایان در فرانسه به تعداد انگشتان دودست نمی‌رسد و کتابخانه «ولانتن هاوی» به‌عنوان غنی‌ترین کتابخانه برای نابینایان در پاریس، فقط دارای بیست هزار نسخه کتاب کاغذی به خط بریل و سه هزار و پانصد کتاب الکترونیک به خط بریل است. این در حالی است که در شهر مونپولیه در جنوب فرانسه، ۷۰۰ هزار اثر در کتابخانه ویژه نابینایان این شهر وجود دارد.
بر اساس آمار فدراسیون نابینایان فرانسه، هرسال فقط هشت درصد کتاب‌های منتشرشده در این کشور، تبدیل به کتاب‌های قابل‌مطالعه برای نابینایان می‌شود. از این تعداد نیز بیشتر کتاب‌هایی که به خط بریل برگردان می‌شود، کتاب‌های داستانی و رمان است و نابینایان در حوزه‌های دیگر نظیر علوم پایه، علوم انسانی یا اقتصاد، با کمبود کتاب مواجه هستند.
قیمت کتاب‌ها به خط بریل (چه نسخه کاغذی چه نسخه الکترونیک) یا کتاب‌های گویا نیز گران‌تر از کتاب‌های معمولی است و ناشران برای سرمایه‌گذاری در این زمینه همواره دچار تردیدند. همچنین کتابخانه‌های عمومی تمایلی به خرید کتاب‌های قابل‌استفاده برای نابینایان و کم‌بینایان ندارند و به‌طور میانگین در یک کتابخانه عمومی فرانسه، فقط چند ده کتاب به خط بریل وجود دارد.
دولت فرانسه برای خدمت‌رسانی به نابینایان این کشور سالانه فقط دو میلیون یورو هزینه می‌کند؛ این در حالی است که نوسازی و توسعه کتابخانه‌ها و سرمایه‌گذاری و تحقیقات در زمینه کتاب‌های الکترونیک برای نابینایان، مستلزم اختصاص بودجه بیشتری از سوی دولت است.
چالش دیگر درراه مطالعه نابینایان و کم‌بینایان، نظام فرسوده آموزش خط بریل است. فدراسیون نابینایان فرانسه اعلام کرده که باوجوداین‌که فرانسه زادگاه لوئی بریل است، اما وضعیت آموزش خط ابداعی او در وطنش بدتر از دیگر کشورهاست و حتی تلاش‌های نابخردانه‌ای صورت می‌گیرد که کودکان نابینا در کنار دیگر کودکان در مدارس عادی تحصیل کنند.
در شرایطی که وضعیت آموزش و مطالعه برای نابینایان و کم‌بینایان چندان مناسب نیست، حدود ۵۰ درصد این افراد بیکار هستند و این امر، ضرورت بهبود آموزش و ارتقاء توانایی‌های علمی آنان را بیشتر می‌کند.
مشکلات کتاب به خط بریل در ایران
در ایران نیز، باوجود خبرهایی که جسته‌وگریخته به‌طور رسمی درباره خدمت‌رسانی به نابینایان منتشر می‌شود، اما صدای اعتراض آنان همچنان بلند است. مرکز امور توان‌بخشی نابینایان کشور که به «مرکز رودکی» معروف است، بزرگ‌ترین تولیدکننده کتاب برای نابینایان در ایران است. اما این مرکز در زمان ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد به سازمانی نیمه‌خصوصی تبدیل شد. در اعتراض به این اقدام، جمعی از نابینایان و کم‌بینایان با ارسال نامه‌ای سرگشاده به احمدی‌نژاد خواستار جلوگیری از واگذار کردن این مرکز به بخش خصوصی شدند.
بااین‌حال، چند سال پس از واگذاری این مرکز، یکی از مسئولان آن گفت که تنها ۱۵ ناشر از صدها ناشر موجود در کشور نسخه‌های خود را برای تبدیل به کتاب‌های بریل به این مرکز واگذار می‌کنند و این در حالی است که هر ۱۵ ناشر، ناشر خصسوصی بوده و ناشران دولتی، حتی آثار پرفروش خود را تاکنون در اختیار این مؤسسه قرار نداده‌اند.
یدالله فرزین ستوده، از معلمان بازنشسته آموزشگاه نابینایان در تهران، به روزنامه ایران گفته است که دولت از چاپ کتاب‌های بریل حمایت نمی‌کند و مرکز رودکی نیز مدتی است فعالیت‌های خود در این زمینه را متوقف کرده است. او همچنین در زمینه آموزش خط بریل در ایران مطرح کرده که نظام آموزشی در این زمینه بسیار قدیمی و فرسوده است و کتاب‌های آموزشی نوین ترجمه نمی‌شوند. این معلم بازنشسته تأکید کرده است: «نه‌تنها در آموزش بریل پیشرفت نکرده‌ایم، حتی ازآنچه قبلا آموزش داده می‌شد هم پسرفت کرده‌ایم.»
در مقابل، انتشار کتاب‌های بریل برای کودکان و نوجوانان نابینا با مشکل جدی روبه‌روست. به گفته مدیر کتابخانه نابینایان طلوع، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین تولیدکنندگان کتاب برای کودکان، درمجموع فقط ۲۰ یا ۳۰ عنوان کتاب به خط بریل تولید کرده که قیمت این کتاب‌ها نیز نسبت به دیگر کتاب‌ها بالاست. همچنین توزیع کتاب‌های بریل در ایران متوازن نیست. به‌غیراز کتابخانه‌های ویژه نابینایان در شهرستان‌های کشور، دیگر کتابخانه‌های عمومی نیز توجه چندانی به این نوع کتاب‌ها ندارند. اوضاع کتاب‌فروشی‌ها در این زمینه تقریبا شبیه کتابخانه‌هاست و در نمایشگاه کتاب تهران نیز که درواقع بزرگ‌ترین فروشگاه کتاب در ایران است، کتاب‌های ویژه نابینایان جایگاه قابل‌توجهی ندارند.در شرایطی که کتابخوانی روزبه‌روز برای نابینایان به‌ویژه کودکان نابینا در ایران سخت‌تر می‌شود، این دسته از معلولان برای گذراندن اوقات فراغت خود بیشتر به کارهای دیگری روی می‌آوردند. این در حالی است که گفته می‌شود اگر امکانات لازم برای کتابخوانی نابینایان و کم‌بینایان فراهم شود، این افراد کتابخوان‌ترین قشر جامعه خواهند بود.
نابینایان به منابع اطلاعاتی کافی دسترسی ندارند
فعالان حوزه نابینایان با اشاره به مشکل دسترسی به منابع اطلاعاتی مکتوب و دیجیتال، می‌گویند: «معلولان جسمی و حرکتی می‌توانند از منابع موجود استفاده کنند اما نابینایان به فایل‌های الکترونیکی کتاب و مجله به‌اندازه کافی دسترسی ندارند. تولید منابع اطلاعاتی برای نابینایان مستلزم برگردان منابع عادی اطلاعاتی به فرمت‌های قابل‌دسترس برای نابینایان است. این مسئله موجب شده تا منابع اطلاعاتی نابینایان کم باشد. بنابراین شکاف معناداری بین نابینایان در دسترسی به منابع اطلاعاتی مانند کتاب و مجلات با سایر اقشار جامعه وجود دارد و تعداد نشریات بریل به تعداد انگشتان دست هم نمی‌رسد.»
آن‌طور که فعالان حوزه نابینایی می‌گویند: «بارها از وزارت ارشاد خواسته‌شده که نسبت به سهم حقه معلولان در دسترسی به نشریات اقدام کند و نشریات بریل، گویا و دارای فایل الکترونیکی منتشر شود، اما تاکنون این اقدام، انجام‌نشده است و در شرایطی که سیستم آموزش عالی کشور دانشجویان نابینا را می‌پذیرد، اما هیچ تعهدی در تأمین منابع اطلاعاتی آنان ندارد. طبق قانون حمایت از حقوق معلولان مصوب سال 96، شهریه دانشجویان نابینا در مراکز آموزش عالی غیردولتی از سوی بهزیستی و دولت پرداخت می‌شود اما به چه دلیل به‌طور مثال دانشگاه آزاد یا علمی - کاربردی خود را موظف نمی‌بیند که منابع آموزشی دانشجویان نابینا را در قالب فرمت‌های قابل‌دسترسی در اختیار نابینایان قرار دهد؟ دسترسی ناکافی به منابع آموزشی و اطلاعاتی، شاخص‌ترین نوع محرومیت نابینایان است.»
پیش‌تر رئیس اسبق سازمان اسناد و کتابخانه ملی عنوان کرده بود که «درصد بسیار کمی از منابع اطلاعاتی موجود برای نابینایان قابل‌دسترس است و یا در قالب‌های مناسب این افراد، دسترس‌پذیر شده است و علی‌رغم تلاش‌های فراوان در کشور نیز تعداد منابع بریل و گویا و منابع موجود دیگر در سایر قالب‌ها و فرمت‌های دسترس‌پذیر به‌هیچ‌وجه پاسخگوی نیازهای اطلاعاتی افراد با آسیب بینایی نیست.
این در حالی است که با گسترش چشمگیر تحصیلات دانشگاهی در بین نابینایان در دو دهه اخیر و ورود آن‌ها به ساحت‌های مختلف، میزان و تنوع منابع اطلاعاتی موردنیاز آن‌ها بسیار افزایش‌یافته است. ازاین‌رو، تلاش جهت ایجاد بسترهای لازم در تأمین نیازهای اطلاعاتی نابینایان از یکسو و کاهش شکاف در دسترسی به منابع اطلاعاتی موجود بین این افراد و کل جامعه دقت نظر ویژه‌ای را می‌طلبد.»
اشرف بروجردی گفته بود که «در بُعد سخت‌افزاری، افزایش هدفمند بخش‌های ویژه نابینایان در کتابخانه‌های کشور بر اساس آمایش حضور نابینایان و خدمات موردنیاز آن‌ها و توسعه زیرساخت‌های لازم جهت تولید منابع بریل و گویا، بسیار ضروری است. همچنین، با توجه به توسعه روزافزون فناوری‌های ویژه نابینایان و وجود امکان استفاده از فضای مجازی از یکسو و اولویت داشتن خدمات غیرحضوری برای این افراد به سبب محدودیت‌هایشان از سوی دیگر، کتابخانه‌ها می‌بایست سیاست‌های لازم در جهت توسعه خدمات خود به نابینایان در بسترهای فناورانه و خدمات بر پایه «وب» را اتخاذ کنند.»
ضعف در دسترس‌پذیربودن کتابخانه‌های مجازی
در همین راستا سهیل معینی، رئیس هیئت‌مدیره انجمن باور به لزوم توجه مدیران شرکت‌های تولیدکننده کتاب صوتی به اقداماتی برای قابل‌استفاده بودن این کتاب‌ها برای نابینایان تأکید کرده و به ما می‌گوید: «گروه اصلی کاربر کتاب صوتی، نابینایان هستند، اما وقتی این اپلیکیشن‌ها افزایش پیدا می‌کنند، باید بررسی شود که کدام‌یک از آن‌ها برای نابینایان در دسترس هستند. مشکل اصلی دسترسی به این اپلیکیشن‌ها نیست، این‌ها مؤسسات خصوصی هستند که کتاب‌های خود را می‌فروشند و حکم کتابخانه‌های مجازی را ندارند.
این درحالی‌که است که ضعف عمده کتابخانه‌های مجازی، دسترس‌پذیر بودن برای نابینایان است. مشاهده‌شده یکسری از اپلیکیشن‌ها و مؤسساتی که کتاب صوتی تولید می‌کنند، برگزیده کتاب را ضبط می‌کنند و گاهی همه کتاب در اختیار فرد نابینا نیست. این ممکن است برای فرد بینا نقص جدی نباشد، زیرا می‌تواند به کتاب رجوع کند، اما برای فرد نابینا که می‌خواهد از این روش به کتاب دسترسی داشته‌باشد، این محدودیت است.»
حمایت بهزیستی از مؤسسات فعال در حوزه نابینایان کم شده‌است
به گفته معینی با رشد کتاب صوتی برای عموم جامعه، تولید کتاب صوتی به شکل رایگان برای افراد نابینا به‌شدت افت کرده‌است، «دلیل این اتفاق عدم‌حمایت مؤسسات دولتی از این امر است. درگذشته چند مؤسسه تولید کتاب‌های صوتی فعال بود و بهزیستی از آن‌ها حمایت می‌کرد، در سال‌های اخیر حمایت بهزیستی از این مؤسسه‌ها خیلی محدودشده و خیلی از آن‌ها تعطیل شدند یا در آستانه تعطیلی هستند. مانند مرکز رودکی در خیابان ظهیرالاسلام که ده‌ها سال است در این حوزه فعالیت می‌کند، چند سال است که متأسفانه مؤسسه رودکی با حداقل ظرفیت کار می‌کند و مؤسسات و وزارتخانه‌هایی مانند وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی که مکلف هستند از تولید کتاب‌های ویژه نابینایان حمایت کنند، این وظیفه را انجام نمی‌دهند و تولید بسیاری از کتاب‌های صوتی، برای نابینایان محدود شده‌است.»
او در توضیح چرایی محدود شدن تولید کتاب صوتی برای نابینایان به بعد تجاری این فعالیت اشاره‌کرده و می‌گوید: «در این سال‌ها به علت رونق استقبال از کتاب‌های صوتی توسط مردم و امکان فروش این کتاب‌ها، به‌ویژه وجود فضای اینترنتی که در آن‌ها فروش این کتاب‌ها به‌صورت غیرقانونی انجام می‌گیرد، خیلی از ناشران با صوتی کردن کتاب‌ها توسط مراکز نابینایان مخالفت می‌کنند، این روند در چند سال اخیر شکل گرفته‌است. بسیاری از ناشرها اعلام می‌کنند که اگر این کتاب‌ها برای نابینایان صوتی شود، سر از بازار آزاد درمی‌آورد و به فروش لطمه می‌زند.»
کتاب‌های صوتی بر اساس ظرفیت فروش تولید می‌شوند
کتاب‌های صوتی بیشتر در حوزه داستان و رمان تولید می‌شود و در این حوزه کمتر به تولید کتاب‌های علمی و پژوهشی توجه می‌شود. معینی با افزودن کتاب‌های زرد روانشناسی و رونق کسب‌وکار به فهرست کتاب‌هایی که صوتی می‌شوند، تصریح می‌کند: «واقعیت این است که این کتاب‌ها بیشتر بر اساس فروش تولید می‌شوند. دسترسی نابینایان به بسیاری از کتاب‌های مرجع و تحقیقاتی، فرهنگ لغت و کتاب‌های علمی کمتر است، برای همین تأکیدداریم که نیاز نابینایان به کتاب را نمی‌توان توسط اپلیکیشن‌های تجاری رفع کرد. بلکه تولید کتاب صوتی برای نابینایان باید از طرف دولت حمایت، منابع موردنیاز تولید شود تا این گروه از جامعه به اطلاعات دسترسی داشته‌باشند. دسترسی نابینایان به کتاب صوتی در اپلیکیشن‌هایی که در این حوزه فعال هستند، مستلزم اقداماتی است و استانداردهایی دارد. تمام پایگاه‌های دیداری و اپلیکیشن‌ها باید شاخص‌های دسترس‌پذیری برای نابینایان را در طراحی و اجرا فراهم کنند. این خیلی مهم است که مدیران سایت‌ها و اپلیکیشن‌ها در این حوزه آگاهی لازم را کسب کنند. هرچند نابینایان با روش‌های گوناگون تلاش می‌کنند تا به همان کتاب‌ها دسترسی داشته‌باشند.»
اراده لازم برای دسترس‌پذیر کردن پلتفرم‌ها وجود ندارد
امید هاشمی، کنشگر در حوزه دسترسی‌پذیری وب و اپلیکیشن برای نابینایان، با اشاره به این‌که هیچ‌کدام از سایت‌ها و اپلیکیشن‌هایی که کتاب صوتی ارائه می‌دهند، برای نابینایان دسترس‌پذیر نیستند، توضیح می‌دهد: «اراده لازم برای دسترس‌پذیر کردن پلتفرم‌ها وجود ندارد. این درحالی است که وقتی عنوان کتاب صوتی جایی مطرح می‌شود، نخستین مسئله‌ای که با شنیدن آن در ذهن متبادر می‌شود، نابینایان هستند.
از زمانی که محصولات این شرکت‌ها تجاری شدند، متأسفانه به‌هیچ‌عنوان با نابینایان همکاری ندارند، علاوه بر این‌که در جلسه‌ها به نابینایان قول همکاری می‌دهند.» هاشمی خاطرنشان می‌کند: «دستگاه‌های تولید کتاب بریل مرکز رودکی، قدیمی شده‌است، امکان تعمیر و نوسازی آن‌ها نیست. مسئولان این مرکز به دلیل مشکلات ارزی نمی‌توانند دستگاه جدید بخرند و عملا تنها مرکزی که کتاب بریل تولید می‌کند، سازمان آموزش و پرروش استثنایی کشور است که کتاب درسی تولید می‌کند. متأسفانه هیچ مرکزی کتاب غیردرسی بریل تولید نمی‌کند. هرچند در دنیا ابزارهایی وجود دارد که بااتصال به کامپیوتر این امکان را به کاربر می‌دهد تا کتاب متنی را در لحظه به صوتی یا کتاب بریل الکترونیک –بدون نیاز به کاغذ- تبدیل کند. قیمت این دستگاه بین هزار تا سه هزار دلار است و افراد نابینا در ایران نمی‌توانند آن را تهیه کنند. همچنین شرکت داخلی نمونه مشابهی از این دستگاه را ساخته است، که تقریبا 43 میلیون تومان هزینه دارد، نابینایان از این دستگاه 700 گرمی می‌توانند به‌عنوان یادداشت‌بردار هم استفاده کنند.
این در حالی است که برای نابینایان در ایران و دیگر کشورها امکان پرداخت هزینه‌های این‌گونه وجود ندارد، اما در کشورهای پیشرفته این هزینه‌ها جزء بیمه افراد حساب می‌شود و سازمان‌های حمایت‌کننده موظف هستند تا چنین امکاناتی را در اختیار افراد نابینا بگذارند. همچنین در این کشورها هر سه تا چهار سال، دستگاه‌های مورد استفاده نابینایان به‌روزرسانی می‌شود و اگر وسیله پیشرفته‌تری تولید شده‌باشد،
در اختیار آن‌ها قرار می‌گیرد.»
