آلودگی هوا؛ بلای جان مردم

انواع آسیب‌های فیزیولوژیکی برخاسته از آلودگی هوا واکاوی شد

آلودگی هوا؛ بلای جان مردم

کیفیت هوای کلانشهرها از جمله پایتخت به‌طور متوالی سال‌هاست که در عمده روزهای سال در وضعیت ناسالم تا خطرناک قرار دارد و به‌تازگی محمدرضا ظفرقندی، وزیر بهداشت اعلام کرده است که سالانه حدود ۵۰ هزار نفر به‌دلیل آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهند. با این حال مسئولان به جای برداشتن گام‌های مؤثر در جهت کاهش آلودگی هوا و حفظ سلامت جامعه در عملکردی منفعلانه، صرفا به صدور هشدارهایی بسنده و از شهروندان می‌خواهند از تردد در فضاهای عمومی خودداری کرده و ماسک بزنند، و با اعمال تعطیلی مدارس و ادارات، و محدودیت‌های موقت در تردد خودروها، منتظر تغییرات جوی مانند وزش باد یا باران هستند!
آلودگی هوا معضل کهنه‌ای است که باوجود وضع قوانین و تکالیف برای دستگاه‌های مختلف، همچنان در فصول سرد سال اوج گرفته و بحرانی می‌شود. مدت‌هاست که شاخص کیفیت هوا در بسیاری مناطق کشور وضعیت «خطرناک» و «بسیار ناسالم» را پشت سرگذاشته و براساس آمار‌های منتشر شده، پایتخت تا پنجم دی ماه تنها ۵ روز هوای پاک داشته که به نسبت روز‌های پاک سال گذشته که ٩ روز بوده است روز‌های کمتری به شمار می‌رود. البته دیگر شهر‌های کشور هم وضعیت بهتری ندارند و در هفته‌های گذشته به شکل متوالی آلوده بوده‌اند و در این مدت ادارات و مراکز آموزشی چندین بار تعطیل شده است.
مسعود نشاطی، مدیر امور بیماری‌های معاونت درمان دانشگاه علوم پزشکی اهواز سوم دی اعلام کرد که یک هزار و ۶۶۸ نفر با مشکل قلبی و تنفسی غیرعفونی به بیمارستان‌های تابعه این دانشگاه مراجعه کردند.
داود میرشکار، مدیرکل حفاظت محیط زیست خوزستان آلودگی هوای اهواز را ناشی از فعالیت صنایع و استفاده از سوخت نامناسب دانسته و گفته است: «با توجه به بهره‌برداری نفت و صنعتی بودن این شهر، آلودگی آن افزایش می‌یابد.» ۲۲ آذر۱۴۰۳ در جلسه کارگروه ملی کاهش آلودگی هوا که با حضور رئیس سازمان حفاظت محیط زیست و استاندار خوزستان برگزار شد، «شینا انصاری» تأکید کرد: «عمده انتشار آلاینده‌ها در استان خوزستان از سوی صنایع نفت و گاز، فلرسوزی، پسماندسوزی نیشکر و همچنین وجود کانون گردوغبار است که موجب شد در سال گذشته ۲۱۲ روز از کل سال در شرایط ناسالم قرار داشته باشد.»
انصاری، شهر اهواز را آلوده‌ترین شهر کشور در یک‌سال اخیر معرفی کرده است. فقط در یک روز منتهی به ۱۹ آذر 1403 در خوزستان ۸۸۵ نفر با مشکل قلبی و تنفسی غیرعفونی در اورژانس بیمارستان‌ها بستری شدند. پیش از آن، در ۱۶ آذر نیز ۷۰۰ نفر به همین دلایل در اورژانس بستری شده‌ بودند.
رشد ۲۱ درصدی مراجعه به اورژانس براثر آلودگی هوا
مطابق آمار سازمان اورژانس در بازه زمانی10 روز گذشته در مجموع ۸۵ هزار و ۲۴۷ نفر در پی آلودگی هوا به اورژانس بیمارستان‌های کشور مراجعه کرده‌اند که این عدد به نسبت مدت مشابه امسال به ۹۵ هزار و ۳۶۲ مراجعه افزایش یافته است. یعنی کل مراجعات به اورژانس بیمارستان‌های کشور بر اثر آلودگی هوا ۲۱ درصد رشد داشته. تنها در شهر تهران آلودگی هوا بیش از ۴هزار نفر را به اورژانس کشانده است.
حسین کرمانپور، سرپرست مرکز روابط عمومی و اطلاع‌رسانی وزارت بهداشت اعلام کرده که بیمارستان‌های تهران شلوغ‌ترین روزهای خود را سپری می‌کنند. به گفته او، بیماران قلبی و ریوی بیشترین تعداد بیماران را در روزهای اخیر تشکیل می‌دهند. همچنین جوانان به‌دلایلی مانند سردرد و سوزش چشم به مراکز درمانی مراجعه می‌کنند. در همین رابطه، سخنگوی سازمان اورژانس کشور نیز گفته است که در روزهای آلودگی هوا، میزان عملیات اورژانس برای بیماران تنفسی به‌طور میانگین در کشور بیش از ۳۵ درصد افزایش یافته است.
از هر ۱۰ نفر، ۹ نفر به آسیب‌های ناشی از آلودگی هوا دچار می‌شوند
مطابق اعلام سازمان بهداشت جهانی، آلودگی هوا می‌تواند به بروز یا تشدید عارضه‌ها و بیماری‌هایی مثل دیابت نوع ۲، ناباروری، زایمان زودرس، تولد نوزادانی با وزن بسیار کم، بیماری‌های قلبی عروقی، سکته قلبی، سکته مغزی، بیماری‌های اعصاب و روان مانند پارکینسون و آلزایمر، ابتلا به انواع سرطان به‌خصوص سرطان ریه و بیماری‌های تنفسی منجر شود. آلودگی هوا همچنین عامل ۲۰ درصد مرگ نوزادان نارس اعلام شده است. حتی یافته‌های جدید پژوهشگران نشان می‌دهد که بروز اختلال اوتیسم نیز در برخی موارد بی‌ارتباط با آلودگی هوا نیست. بیشتر این ‏کودکان مادرانی دارند که قسمت زیادی از دوران بارداری خود را در نواحی آلوده سپری کردند.
محمدعلی ‏میری، کارشناس پژوهش انجمن اوتیسم می‌گوید که آلودگی هوا به‌عنوان یکی از عوامل ‏محیطی در کنار سایر عوامل، بر روی تولد نوزاد دارای طیف اوتیسم تأثیر می‌گذارد؛ موضوعی که مورد تأیید ‏تحقیقات و مقاله‌های متعددی قرار گرفته است: «مادری که در هنگام بارداری در معرض آلودگی محیطی قرار ‏دارد یا مصرف غذا‌های آلوده در برنامه غذایی‌اش بوده است، احتمال تولد نوزاد اوتیستیک در او بالاتر است.»‏غذایی که مادر مصرف می‌کند یا هوایی که استنشاق می‌کند، از طریق بدن مادر وارد بدن جنین می‌شود. ‏زمانی که مادر در هوای آلوده‌ای باشد، ذرات معلق و آلاینده‌ها، از همین طریق به جنین می‌رسد و ارگان‌های او ‏را که درحال تکمیل و رشد هستند تحت‌تأثیر قرار می‌دهد، یکی از این ارگان‌ها مغز است که می‌تواند از همین ‏طریق دچار اختلال شده و منجر به ایجاد اوتیسم در جنین شود.
براساس آمارها از هر ۱۰ نفر، ۹ نفر به آسیب‌های ناشی از آلودگی هوا دچار می‌شوند و یکی از این آسیب‌ها مشکلات تنفسی است. آمار ابتلا به سرطان‌های مثانه و دستگاه گوارش نیز در صورت طولانی شدن روزهای آلوده افزایش می‌یابند.
در مطالعه‌ای با عنوان «بررسی اثرات آلودگی هوا بر سلامت انسان» که دانشگاه علوم پزشکی خراسان شمالی آن را انجام داده، آمده است که آلودگی هوا در کلانشهر‌هایی مثل تهران سلامت ساکنان این مناطق را به‌طور جدی به خطر انداخته و منجر به ایجاد طیف وسیعی از اثرات بهداشتی حاد و مزمن از اختلالات جزئی و فیزیولوژیکی گرفته تا مرگ ناشی از بیماری‌های قلبی- عروقی و تنفسی شده است.
یافته‌های این تحقیق نشان می‌دهد که آلودگی هوا باعث ابتلا به بیماری‌های سرطانی، چشمی، اختلالات تنفسی، جهش ژنی، افزایش مراجعه به بیمارستان و حتی مرگ ناشی از بیماری‌های قلبی-عروقی و تنفسی می‌شود. از سوی دیگر، مطالعات اپیدمیولوژیکی نشان داده که قرارگرفتن ٢٤ ساعت به بالا در معرض آلودگی هوا با افزایش مرگ‌ومیر ناشی از بیماری‌های قلبی-عروقی و تنفسی و... مرتبط است. مطالعات محیط زیست تهران نشان می‌دهد که ٧٠‌درصد مرگ‌ومیر‌ها در تهران ناشی از بیماری‌های تنفسی و قلبی است که این مشکلات ارتباط مستقیم و غیرمستقیم با آلودگی هوا دارد.
آلودگی عامل ابتلای یک تا5‌درصد افراد به سرطان ریه است
برخی از اعضای هیئت علمی دانشگاه علوم ‏پزشکی کشور، قبلا اعلام کرده بودند که آلودگی هوا عامل ابتلای یک تا 5‌درصد افراد به سرطان ریه است. اما ‏این تمام ماجرا نیست. کارشناسان حوزه سلامت می گویند، ترکیبات سمی که در ‏ذرات معلق وجود دارد، تأثیری مستقیم روی بدن دارد و علاوه بر اینکه می‌تواند فرد را دچار بیماری ‏کند، به‌عنوان عامل تشدید‌کننده بیماری‌های دیگر هم شناخته می‌شود. ابتلا به امراض ‏مزمنی نظیر آسم و سی‌او‌پی‌دی (بیماری مزمن تنفسی)، شاخص‌ترین بیماری‌هایی است که تحت‌تأثیر ‏آلودگی هوا ایجاد می‌شود. به گفته کارشناسان، فرد مبتلا به بیماری آسم و سی‌او‌پی‌دی که بیماری‌اش با ‏مصرف دارو تحت کنترل درآمده، وقتی هوا آلوده می‌شود، تحت‌تأثیر ذرات معلق و آلاینده‌ها، بیماری‌اش از ‏کنترل خارج و باعث حمله جدی در او می‌شود و اگر اقدام سریعی اتفاق نیفتد، گاهی می‌تواند منجر به ‏مرگ شود.
آلودگی هوا بر روی آمار سکته‌های مغزی هم تأثیر داشته، و به این ترتیب سن سکته مغزی در ایران، 10 سال پایین‌تر از متوسط جهانی است و برخلاف سایر کشورها، این عارضه در سنین جوان‌تر اتفاق می‌افتد و فقط مربوط به سنین کهنسالی نیست. برخی از مسئولان هم عنوان کرده اند آلودگی هوا تأثیر مستقیم و مؤثری بر افزایش غلظت ‏خون و در نتیجه سکته‌های قلبی و مغزی دارد.
جدیدترین تحقیقات انجام‌شده نشان می‌دهد افزایش ‏سطح دی‌اکسیدکربن در هوا بر فعالیت‌های شناختی و توانایی تفکر افراد تأثیر می‌گذارد و سبب افزایش ‏کندذهنی می‌شود. این همان موضوعی است که فرهاد عصارزادگان، متخصص بیماری‌های مغز و اعصاب هم به ‏آن اشاره می‌کند.
به گفته او هر چقدر حجم ذرات معلق هوا بیشتر باشد، میزان آسیب‌رسانی آن‌ها هم بیشتر ‏است: «یکی از مهم‌ترین تأثیرات ذرات آلاینده به سیستم اعصاب مرکزی است، ترکیباتی که سرب دارد، به ‏شدت روی سیستم اعصاب مرکزی تأثیر می‌گذارد و منجر به افت عملکرد مغز می‌شود، یعنی مغز وضوحش را ‏از دست می‌دهد، به طوری که ما می‌گوییم تفکر و ذهن دچار غبارآلودگی می‌شود، یعنی تفکر و دقت افراد تحت ‏تأثیر این آلاینده‌ها، دچار منگی و کُندی می‌شود، درست مثل فیلمی که روی دور کُند قرار می‌گیرد، مغز ما ‏هم برای تفکر و تمرکز دچار همین حالت می‌شود، البته گاهی اوقات در موارد شدید، فرد دچار علایمی از کُما ‏هم می‌شود.»، اما
ذرات معلق تنها روی سیستم اعصاب مرکزی تأثیر نمی‌گذارد، سیستم اعصاب محیطی یعنی ‏همان اعصابی که به دست و پا می‌رسند هم تحت‌تأثیر این موضوع دچار اختلال می‌شوند و به گفته این ‏متخصص، فرد ممکن است دچار ضعف و بی‌حالی شود و گاهی حتی نتواند راه برود.
براساس اعلام ‏عصارزادگان، این اتفاقات زمانی می‌افتد که میزان سرب در هوا بالا باشد، اما برای آلاینده‌های دیگر هم اتفاقات ‏مشابهی می‌افتد، چراکه منجر به کاهش اکسیژن‌رسانی به سلول‌های مغز می‌شود و احتمال اینکه فرد ‏دچار علایمی از سکته مغزی شود، زیاد است: «بیمارانی هستند که برخی از اختلال‌هایشان مثل سردرد، با دارو ‏کنترل شده است، اما وقتی هوا آلوده می‌شود، با عود بیماری و تأثیرنگذاشتن دارو‌ها مواجه می‌شوند. حالا ‏هم این اتفاق افتاده، یعنی ما مراجعه‌کننده‌های فراوانی داریم که بیماری‌شان کنترل شده بود، اما حالا با ‏درد‌های شدیدتر به مطب می‌آیند. قرص‌های مُسکن هم دیگر روی آن‌ها تأثیری نمی‌گذارد.» براساس اعلام این ‏متخصص مغز و اعصاب، قسمت زیادی از سردردها، نوروواسکولار هستند، یعنی قسمتی از آن مربوط به ‏اعصاب است و قسمتی به عروق برمی‌گردد، درد‌های میگرنی نوروواسکولار هستند. آلاینده‌های موجود در هوا ‏باعث تولید یکسری مواد اکسیدان در مغز می‌شود که این مواد روی عروق مغز تأثیر می‌گذارد و نفوذپذیری ‏عروق را دستخوش تغییر می‌کند. در این فرآیند، مواد سمی تولید می‌شود که باعث درد می‌شود، به همین ‏دلیل است که خیلی‌ها در هوای آلوده دچار سردرد می‌شوند.
تأثیرات آلودگی هوا بر سالمندان
آلودگی شدید هوا در شهرها، گروه‌های آسیب‌پذیری همچون سالمندان را در وضعیت پرخطر مضاعفی قرار می‌دهد، به‌ویژه سالمندان طبقات کارگر و متوسط. سالمندان طبقات فرودست و متوسط توان اقتصادی کافی برای یاری گرفتن از پرستار خصوصی یا استفاده از خانه‌های سالمند را ندارند. از این رو، آلودگی هوا زندگی روزمره آن‌ها را به مشکلات حادی دچار می‌کند و مسئولیت مراقبت اجتماعی و دولتی نیز بر گُرده اعضای خانواده می‌افتد؛ البته اگر عضوی از خانواده وجود داشته باشد که بتواند نقش مراقبتی سالمند را به‌عهده بگیرد. آلودگی هوا تنها به مرگ، بیماری یا تشدید بیماری‌ سالمندان ایرانی منجر نمی‌شود بلکه آن‌ها را خانه‌نشین و ناتوان می‌کند. عبدالرحیم اسداللهی، دکترای تخصصی سالمندان و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی شیراز با بیان اینکه مطالعات بسیاری اثر تعدیل رخدادهای گردوغبار در رابطه با قرار گرفتن در معرض ذرات معلق و مرگ و میر را به ویژه در جمعیت سالمندان شهرنشین گزارش کرده است، گفت: «تغییرات اقلیمی و آلودگی هوای محیط ممکن است سالمندان را از انجام فعالیت‌های بدنی منظم از طریق مکانیسم‌های مختلفی منصرف کند. همچنین باعث کاهش عملکرد ریه، افزایش فشار خون و سایر علائم قلبی_ عروقی و تنفسی می‌شود.»
این عضو هیئت علمی دانشگاه عنوان کرد: «افراد در معرض خطر مانند سالمندان، با افزایش غلظت ذرات معلق، از بیرون رفتن اجتناب می‌کنند، بنابراین آلودگی هوای قابل مشاهده، می‌تواند سالمندان را از انجام فعالیت‌های خارج از منزل منصرف کرده و ملاقات آنان با همسایگان و دوستان و تعاملات اجتماعی را کاهش دهد. این مسئله به افزایش حس انزوا، افسردگی و اضطراب در این افراد می‌انجامد.»
نتایج یک پژوهش جهانی نشان داده است که کاهش آلودگی هوا ممکن است به سالمندان کمک کند تا زندگی مستقل طولانی‌تری داشته باشند. به گزارش گاردین، دکتر بویا ژانگ، از دانشگاه میشیگان، که یکی از نویسندگان این پژوهش است، گفت: آلودگی هوا با بدتر شدن وضعیت سلامتی، بیشتر شدن بیماری‌های ریوی، بیماری‌های قلبی، کاهش امید به زندگی و احتمال بیشتر زوال عقل مرتبط است. او در ادامه افزود: «دانستن اینکه آلودگی هوا خطرات تضعیف سلامت را در دوران پیری افزایش می‌دهد، ما را به این فکر واداشت که ممکن است این در معرض آلودگی قرار گرفتن‌ها بر توانایی افراد در مراقبت از خودشان در دوران پیری تأثیر داشته باشد.» دکتر سارا آدار، سرپرست این مطالعه نیز گفت: «نتایج ما شواهدی را ارائه می‌کند که نشان می‌دهد آسیبی که آلودگی هوا به بدن وارد می‌کند ممکن است میزان توانایی ما را در مراقبت از خود به‌عنوان افراد مسن تغییر دهد. اقدام بر کاهش آلودگی هوا نه تنها کیفیت زندگی برای افراد مسن را بهبود می‌بخشد، بلکه مسئولیت‌های مراقبت بهداشتی بر جامعه را نیز کاهش می‌دهد.»
منابع آلاینده در کشور حذف نشده‌اند
بدون تردید شناسایی گروه‌های حساس نظیر سالمندان که آلودگی هوا آن‌ها را بیشتر تهدید می‌کند، می‌تواند سبب شود تا سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی ها با اهداف مشخص‏‌تر و به‌صورت جدی‏‌تری اجرا شود. چرا که اثرات بهداشتی ناشی از تغییرات اقلیمی و آلودگی هوا، هزینه‌های فراوانی را به‌جامعه تحمیل می‌کند، اما در شرایطی که هوای کلانشهر‌ها به ما یادآوری‌می‌کند ‏ کجا و در چه وضعیتی زندگی می‌کنیم، صرفا تعطیلی مدارس و ادارات، تنها راه‌حل‌های اصلی مسئولان برای مقابله با آلودگی هواست! علیرغم هشدارهای پی در پی
کارشناسان، نکته اساسی این‌جا است که منابع آلاینده در کشور حذف نشده‌اند، تعداد خودروها افزایش پیدا کرده است و همچنان سوخت غیراستاندارد تولید می‌شود. منصور سهرابی، کارشناس محیط زیست در این باره می گوید: «نوسازی صنعت خودرو، نوسازی ناوگان حمل و نقل عمومی، اسقاط خودروهای فرسوده، بهینه‌سازی تکنولوژی موتورها و سیستم احتراق خودروها، ارتقای کیفیت و تکنولوژی در پالایشگاه‌ها باید انجام می‌شدند که هیچ‌کدام از این کارها انجام نشده‌اند.»