آیا صادرات فناوری می‌تواند جایگزین درآمدهای نفتی شود؟
«دانش‌بنیان‌ها» موتور رشد صادرات فناوری
گروه اقتصادی
در دهه اخیر، اقتصاد جهانی شاهد دگرگونی عمیقی در ماهیت تولید و تجارت بوده است. محور اصلی این تحول، اقتصاد دانش‌بنیان است؛ اقتصادی که اتکا به منابع زیرزمینی را به حداقل رسانده و نقش فناوری، نوآوری و سرمایه انسانی را در خلق ثروت برجسته ساخته است. کشورمان نیز در سال‌های اخیر با تأکید بر توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان و فناورمحور، گام‌های قابل توجهی در مسیر کاهش وابستگی به خام‌فروشی و رشد صادرات محصولات فناورانه برداشته است. امروز در شرایطی که صادرات نفت و مواد خام با چالش‌های متعدد ناشی از تحریم و نوسانات بازار جهانی روبه‌رواست، توسعه صادرات فناوری‌محور می‌تواند مهم‌ترین مسیر برای تاب‌آوری اقتصاد ملی و تحقق رشد پایدار تلقی شود.
درواقع، رشد صادرات محصولات دانش‌بنیان نه‌تنها به‌معنای ورود ارز به کشور است، بلکه نشانه‌ای از بلوغ صنعتی، ارتقای بهره‌وری و تحول بنیادین در ساختار تولید ملی است.
یکی از چالش‌های مزمن اقتصاد، وابستگی به درآمدهای نفتی است. این وابستگی طی دهه‌ها مانع شکل‌گیری یک اقتصاد رقابتی و فناورانه شده است. در چنین شرایطی، توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان و صادرات فناوری، راهی عملی و استراتژیک برای عبور از اقتصاد نفتی محسوب می‌شود. اقتصاد دانش‌بنیان، اقتصادی است که در آن دانش به‌عنوان مهم‌ترین سرمایه تولید به کار گرفته می‌شود. در این نوع اقتصاد، ارزش افزوده از نوآوری، تحقیق و توسعه، فناوری‌های نو و خدمات دانش‌محور حاصل می‌شود.
بر اساس آمارهای رسمی، بیش از ۹ هزار شرکت دانش‌بنیان در کشور فعال هستند که بخشی از آن‌ها در حوزه‌های پیشرفته‌ای چون زیست‌فناوری، فناوری اطلاعات، نانو، تجهیزات پزشکی، هوافضا و صنایع نوین فعالیت می‌کنند. اما نکته کلیدی آن است که این شرکت‌ها نه‌تنها در تولید داخلی نقش‌آفرین شده‌اند، بلکه صادرات محصولات خود را نیز آغاز کرده‌اند. صادرات دانش‌بنیان‌ها امروز به کشورهای منطقه و چه‌بسا بازارهای اروپایی و آسیایی رسیده است. این امر، نشانه‌ای روشن از تغییر رویکرد صادراتی کشور از خام‌فروشی به فروش فناوری و دانش است.
نقش دانش‌بنیان‌ها در رشد صادرات چیست؟
شرکت‌های دانش‌بنیان، مزیت‌های متعددی در توسعه صادرات دارند. نخست آنکه این شرکت‌ها می‌توانند با تولید محصولات فناورانه و کم‌حجم، ارزش صادراتی بسیار بالایی ایجاد کنند. برای مثال، صادرات یک کیلوگرم تجهیزات نانو یا داروی زیستی چندین برابر صادرات یک بشکه نفت ارزش دارد. دوم آنکه صادرات محصولات دانش‌بنیان، برخلاف کالاهای سنتی، به شدت غیرقابل تحریم است. زیرا مبادله دانش و فناوری از طریق شبکه‌های علمی، نمایشگاه‌های بین‌المللی و پلتفرم‌های فناورانه صورت می‌گیرد و تحریم‌های اقتصادی نمی‌تواند مانع انتقال دانش شود. سومین مزیت، پایداری و تداوم این نوع صادرات است. زمانی که یک کشور در زنجیره تولید فناوری جهانی حضور می‌یابد، مشتریان بلندمدت و همکاری‌های مستمر با دیگر کشورها شکل می‌گیرد که موجب ثبات در درآمدهای ارزی می‌شود.
گام‌های سیاستی برای رشد صادرات فناورانه
برای گسترش صادرات فناوری، تنها رشد شرکت‌های دانش‌بنیان کافی نیست؛ بلکه لازم است مجموعه‌ای از سیاست‌های حمایتی، حقوقی، مالی و زیرساختی در دستورکار قرار گیرد. در ادامه به بررسی برخی از این موارد خواهیم پرداخت که می‌خوانید.
ایجاد شبکه صادرات فناوری: ضروری است نهادهای متولی همچون معاونت علمی و وزارت صمت، با همکاری وزارت خارجه، شبکه‌ای از رایزنان علمی و فناوری در کشورهای هدف ایجاد کنند تا مسیر ورود محصولات دانش‌بنیان به بازارهای خارجی هموارتر از پیش شود.
تأمین مالی صادرات فناورانه: توسعه صندوق‌های ضمانت صادرات فناوری و ارائه تسهیلات کم‌بهره برای حضور شرکت‌های دانش‌بنیان در نمایشگاه‌های جهانی، از جمله گام‌های مهم در حمایت عملی از این شرکت‌هاست.
برندسازی بین‌المللی فناوری داخلی: یکی از چالش‌های اساسی صادرات فناوری، ضعف در برندینگ جهانی است. محصولات داخلی باید با هویت فناورانه، استانداردهای بین‌المللی و طراحی حرفه‌ای در بازارهای خارجی عرضه شوند تا اعتماد خریداران جلب گردد.
توسعه زیرساخت‌های صادرات دیجیتال: در عصر حاضر، بخش قابل‌توجهی از تجارت جهانی از طریق پلتفرم‌های دیجیتال انجام می‌شود. بنابراین توسعه درگاه‌های آنلاین صادرات فناوری و تسهیل فرآیندهای گمرکی دیجیتال، نقش بسزایی در کاهش هزینه و افزایش سرعت صادرات خواهد داشت.
انعقاد توافق‌نامه‌های فناورانه منطقه‌ای: دراین مسیر می‌توانیم از طریق سازمان همکاری اقتصادی (اکو)، اتحادیه اوراسیا و توافقات با کشورهای دوست مانند چین و روسیه، مسیرهای تازه‌ای برای صادرات محصولات دانش‌بنیان ایجاد کنیم.
کاهش وابستگی و افزایش تاب‌آوری اقتصادی
رشد صادرات فناوری نه‌تنها یک هدف اقتصادی، بلکه راهبردی ملی برای کاهش وابستگی است. وابستگی به درآمدهای سنتی، کشور را در برابر نوسانات اقتصادی جهانی آسیب‌پذیر می‌کند اما صادرات دانش و فناوری، وابستگی را به استقلال هرچه تمام‌تر تبدیل می‌سازد. در واقع، صادرات دانش‌بنیان‌ها موجب می‌شود تا سهم کشور در زنجیره ارزش جهانی افزایش یابد.
به‌جای فروش مواد خام، ایران می‌تواند به صادرکننده فناوری‌های پیشرفته در حوزه انرژی، کشاورزی هوشمند، داروهای نوترکیب و فناوری اطلاعات تبدیل شود. این تغییر پارادایم، مهم‌ترین تضمین برای آینده پایدار اقتصاد داخلی است.
پیوند میان دانشگاه، صنعت و صادرات
یکی از الزامات تحقق صادرات فناورانه، پیوند واقعی میان دانشگاه و صنعت است. دانشگاه‌ها باید از محیط تنها آموزشی به مراکز نوآوری و تولید فناوری تبدیل شوند. هم‌اکنون بسیاری از شرکت‌های دانش‌بنیان از دل دانشگاه‌ها زاده شده‌اند، اما هنوز بخش عمده‌ای از ظرفیت علمی کشور به بازار متصل نشده است. با ایجاد پردیس‌های فناوری در دانشگاه‌ها، مراکز رشد تخصصی و حمایت از پایان‌نامه‌های کاربردی، می‌توان پیوند میان علم و اقتصاد را تقویت کرد. در این مسیر، حضور بخش خصوصی در سرمایه‌گذاری پژوهش‌های کاربردی نیز باید جدی گرفته شود.
چالش‌ها چیست و موانع پیش‌رو کدامند؟
با وجود رشد چشمگیر شرکت‌های دانش‌بنیان هنوز موانعی بر سر راه صادرات فناوری وجود دارد. از جمله این موانع بوروکراسی اداری و پیچیدگی در صدور مجوزهای صادراتی، کمبود مشوق‌های مالیاتی و بیمه‌ای برای شرکت‌های فناور، دشواری در انتقال ارز و پرداخت‌های بین‌المللی و ضعف در حمایت از مالکیت فکری و ثبت اختراع می‌باشد و حل این چالش‌ها، شرط لازم برای جهش صادرات فناورانه است.
نگاهی به تجربه کشورهای موفق
کشورهایی مانند کره‌جنوبی، مالزی و ترکیه مسیر توسعه خود را از طریق تمرکز بر صادرات فناوری طی کرده‌اند. کره‌جنوبی که در دهه ۱۹۶۰ اقتصادی وابسته به کشاورزی داشت، امروز با اتکا به شرکت‌های دانش‌بنیان و فناورمحور، یکی از قدرت‌های صادرات فناوری جهان است. تجربه این کشورها نشان می‌دهد که تمرکز بر سرمایه انسانی، حمایت از نوآوری و ثبات سیاستی، رمز موفقیت در این مسیر است.
از نوآوری تا رونق دیپلماسی فناوری آینده
کشورمان امروز در آستانه تحولی بزرگ در ساختار اقتصادی خود قرار دارد و رشد صادرات فناوری می‌تواند نه‌تنها وابستگی به درآمدهای نفتی را کاهش دهد، بلکه می‌تواند تصویر تازه‌ای از ابتکار، توانمندی و تکیه بر دانش جوانان داخلی از کشور در عرصه اقتصاد جهانی ترسیم کند. برای تحقق این چشم‌انداز اما لازم است سیاست‌های اقتصادی کشور به‌صورت منسجم و هدفمند در راستای تقویت صادرات فناورانه تنظیم شود. همچنین توسعه دیپلماسی فناوری، ایجاد صندوق‌های حمایتی مشترک با کشورهای دوست، آموزش نیروی انسانی متخصص و رفع موانع صادرات دیجیتال، گام‌های کلیدی در این مسیر هستند.
سخن پایانی
صادرات فناوری، راهبردی برای عبور از وابستگی و حرکت به سمت استقلال اقتصادی هرچه تمام‌تر است و شرکت‌های دانش‌بنیان، موتور محرک این حرکت هستند و می‌توانند ایران را به کشوری صادرکننده فناوری در منطقه تبدیل کنند. تحقق این هدف البته نیازمند هم‌افزایی میان دولت، مجلس، دانشگاه‌ها و بخش خصوصی است. اگر حمایت‌های مالی، زیرساختی و حقوقی به‌درستی شکل گیرد، می‌توان امید داشت که طی سال‌های آینده، سهم صادرات فناوری در اقتصاد کشور به میزان قابل‌توجهی افزایش یابد. به‌طور قطع، آینده اقتصاد کشور در گرو دانش، نوآوری و صادرات فناوری است؛ مسیری که آغاز شده و با استمرار حمایت‌ها، می‌تواند به یکی از مهم‌ترین تکیه‌گاه‌های رشد پایدار و استقلال اقتصادی بدل شود.
در دهه اخیر، اقتصاد جهانی شاهد دگرگونی عمیقی در ماهیت تولید و تجارت بوده است. محور اصلی این تحول، اقتصاد دانش‌بنیان است؛ اقتصادی که اتکا به منابع زیرزمینی را به حداقل رسانده و نقش فناوری، نوآوری و سرمایه انسانی را در خلق ثروت برجسته ساخته است. کشورمان نیز در سال‌های اخیر با تأکید بر توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان و فناورمحور، گام‌های قابل توجهی در مسیر کاهش وابستگی به خام‌فروشی و رشد صادرات محصولات فناورانه برداشته است. امروز در شرایطی که صادرات نفت و مواد خام با چالش‌های متعدد ناشی از تحریم و نوسانات بازار جهانی روبه‌رواست، توسعه صادرات فناوری‌محور می‌تواند مهم‌ترین مسیر برای تاب‌آوری اقتصاد ملی و تحقق رشد پایدار تلقی شود.
درواقع، رشد صادرات محصولات دانش‌بنیان نه‌تنها به‌معنای ورود ارز به کشور است، بلکه نشانه‌ای از بلوغ صنعتی، ارتقای بهره‌وری و تحول بنیادین در ساختار تولید ملی است.
یکی از چالش‌های مزمن اقتصاد، وابستگی به درآمدهای نفتی است. این وابستگی طی دهه‌ها مانع شکل‌گیری یک اقتصاد رقابتی و فناورانه شده است. در چنین شرایطی، توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان و صادرات فناوری، راهی عملی و استراتژیک برای عبور از اقتصاد نفتی محسوب می‌شود. اقتصاد دانش‌بنیان، اقتصادی است که در آن دانش به‌عنوان مهم‌ترین سرمایه تولید به کار گرفته می‌شود. در این نوع اقتصاد، ارزش افزوده از نوآوری، تحقیق و توسعه، فناوری‌های نو و خدمات دانش‌محور حاصل می‌شود.
بر اساس آمارهای رسمی، بیش از ۹ هزار شرکت دانش‌بنیان در کشور فعال هستند که بخشی از آن‌ها در حوزه‌های پیشرفته‌ای چون زیست‌فناوری، فناوری اطلاعات، نانو، تجهیزات پزشکی، هوافضا و صنایع نوین فعالیت می‌کنند. اما نکته کلیدی آن است که این شرکت‌ها نه‌تنها در تولید داخلی نقش‌آفرین شده‌اند، بلکه صادرات محصولات خود را نیز آغاز کرده‌اند. صادرات دانش‌بنیان‌ها امروز به کشورهای منطقه و چه‌بسا بازارهای اروپایی و آسیایی رسیده است. این امر، نشانه‌ای روشن از تغییر رویکرد صادراتی کشور از خام‌فروشی به فروش فناوری و دانش است.
نقش دانش‌بنیان‌ها در رشد صادرات چیست؟
شرکت‌های دانش‌بنیان، مزیت‌های متعددی در توسعه صادرات دارند. نخست آنکه این شرکت‌ها می‌توانند با تولید محصولات فناورانه و کم‌حجم، ارزش صادراتی بسیار بالایی ایجاد کنند. برای مثال، صادرات یک کیلوگرم تجهیزات نانو یا داروی زیستی چندین برابر صادرات یک بشکه نفت ارزش دارد. دوم آنکه صادرات محصولات دانش‌بنیان، برخلاف کالاهای سنتی، به شدت غیرقابل تحریم است. زیرا مبادله دانش و فناوری از طریق شبکه‌های علمی، نمایشگاه‌های بین‌المللی و پلتفرم‌های فناورانه صورت می‌گیرد و تحریم‌های اقتصادی نمی‌تواند مانع انتقال دانش شود. سومین مزیت، پایداری و تداوم این نوع صادرات است. زمانی که یک کشور در زنجیره تولید فناوری جهانی حضور می‌یابد، مشتریان بلندمدت و همکاری‌های مستمر با دیگر کشورها شکل می‌گیرد که موجب ثبات در درآمدهای ارزی می‌شود.
گام‌های سیاستی برای رشد صادرات فناورانه
برای گسترش صادرات فناوری، تنها رشد شرکت‌های دانش‌بنیان کافی نیست؛ بلکه لازم است مجموعه‌ای از سیاست‌های حمایتی، حقوقی، مالی و زیرساختی در دستورکار قرار گیرد. در ادامه به بررسی برخی از این موارد خواهیم پرداخت که می‌خوانید.
ایجاد شبکه صادرات فناوری: ضروری است نهادهای متولی همچون معاونت علمی و وزارت صمت، با همکاری وزارت خارجه، شبکه‌ای از رایزنان علمی و فناوری در کشورهای هدف ایجاد کنند تا مسیر ورود محصولات دانش‌بنیان به بازارهای خارجی هموارتر از پیش شود.
تأمین مالی صادرات فناورانه: توسعه صندوق‌های ضمانت صادرات فناوری و ارائه تسهیلات کم‌بهره برای حضور شرکت‌های دانش‌بنیان در نمایشگاه‌های جهانی، از جمله گام‌های مهم در حمایت عملی از این شرکت‌هاست.
برندسازی بین‌المللی فناوری داخلی: یکی از چالش‌های اساسی صادرات فناوری، ضعف در برندینگ جهانی است. محصولات داخلی باید با هویت فناورانه، استانداردهای بین‌المللی و طراحی حرفه‌ای در بازارهای خارجی عرضه شوند تا اعتماد خریداران جلب گردد.
توسعه زیرساخت‌های صادرات دیجیتال: در عصر حاضر، بخش قابل‌توجهی از تجارت جهانی از طریق پلتفرم‌های دیجیتال انجام می‌شود. بنابراین توسعه درگاه‌های آنلاین صادرات فناوری و تسهیل فرآیندهای گمرکی دیجیتال، نقش بسزایی در کاهش هزینه و افزایش سرعت صادرات خواهد داشت.
انعقاد توافق‌نامه‌های فناورانه منطقه‌ای: دراین مسیر می‌توانیم از طریق سازمان همکاری اقتصادی (اکو)، اتحادیه اوراسیا و توافقات با کشورهای دوست مانند چین و روسیه، مسیرهای تازه‌ای برای صادرات محصولات دانش‌بنیان ایجاد کنیم.
کاهش وابستگی و افزایش تاب‌آوری اقتصادی
رشد صادرات فناوری نه‌تنها یک هدف اقتصادی، بلکه راهبردی ملی برای کاهش وابستگی است. وابستگی به درآمدهای سنتی، کشور را در برابر نوسانات اقتصادی جهانی آسیب‌پذیر می‌کند اما صادرات دانش و فناوری، وابستگی را به استقلال هرچه تمام‌تر تبدیل می‌سازد. در واقع، صادرات دانش‌بنیان‌ها موجب می‌شود تا سهم کشور در زنجیره ارزش جهانی افزایش یابد.
به‌جای فروش مواد خام، ایران می‌تواند به صادرکننده فناوری‌های پیشرفته در حوزه انرژی، کشاورزی هوشمند، داروهای نوترکیب و فناوری اطلاعات تبدیل شود. این تغییر پارادایم، مهم‌ترین تضمین برای آینده پایدار اقتصاد داخلی است.
پیوند میان دانشگاه، صنعت و صادرات
یکی از الزامات تحقق صادرات فناورانه، پیوند واقعی میان دانشگاه و صنعت است. دانشگاه‌ها باید از محیط تنها آموزشی به مراکز نوآوری و تولید فناوری تبدیل شوند. هم‌اکنون بسیاری از شرکت‌های دانش‌بنیان از دل دانشگاه‌ها زاده شده‌اند، اما هنوز بخش عمده‌ای از ظرفیت علمی کشور به بازار متصل نشده است. با ایجاد پردیس‌های فناوری در دانشگاه‌ها، مراکز رشد تخصصی و حمایت از پایان‌نامه‌های کاربردی، می‌توان پیوند میان علم و اقتصاد را تقویت کرد. در این مسیر، حضور بخش خصوصی در سرمایه‌گذاری پژوهش‌های کاربردی نیز باید جدی گرفته شود.
چالش‌ها چیست و موانع پیش‌رو کدامند؟
با وجود رشد چشمگیر شرکت‌های دانش‌بنیان هنوز موانعی بر سر راه صادرات فناوری وجود دارد. از جمله این موانع بوروکراسی اداری و پیچیدگی در صدور مجوزهای صادراتی، کمبود مشوق‌های مالیاتی و بیمه‌ای برای شرکت‌های فناور، دشواری در انتقال ارز و پرداخت‌های بین‌المللی و ضعف در حمایت از مالکیت فکری و ثبت اختراع می‌باشد و حل این چالش‌ها، شرط لازم برای جهش صادرات فناورانه است.
نگاهی به تجربه کشورهای موفق
کشورهایی مانند کره‌جنوبی، مالزی و ترکیه مسیر توسعه خود را از طریق تمرکز بر صادرات فناوری طی کرده‌اند. کره‌جنوبی که در دهه ۱۹۶۰ اقتصادی وابسته به کشاورزی داشت، امروز با اتکا به شرکت‌های دانش‌بنیان و فناورمحور، یکی از قدرت‌های صادرات فناوری جهان است. تجربه این کشورها نشان می‌دهد که تمرکز بر سرمایه انسانی، حمایت از نوآوری و ثبات سیاستی، رمز موفقیت در این مسیر است.
از نوآوری تا رونق دیپلماسی فناوری آینده
کشورمان امروز در آستانه تحولی بزرگ در ساختار اقتصادی خود قرار دارد و رشد صادرات فناوری می‌تواند نه‌تنها وابستگی به درآمدهای نفتی را کاهش دهد، بلکه می‌تواند تصویر تازه‌ای از ابتکار، توانمندی و تکیه بر دانش جوانان داخلی از کشور در عرصه اقتصاد جهانی ترسیم کند. برای تحقق این چشم‌انداز اما لازم است سیاست‌های اقتصادی کشور به‌صورت منسجم و هدفمند در راستای تقویت صادرات فناورانه تنظیم شود. همچنین توسعه دیپلماسی فناوری، ایجاد صندوق‌های حمایتی مشترک با کشورهای دوست، آموزش نیروی انسانی متخصص و رفع موانع صادرات دیجیتال، گام‌های کلیدی در این مسیر هستند.
سخن پایانی
صادرات فناوری، راهبردی برای عبور از وابستگی و حرکت به سمت استقلال اقتصادی هرچه تمام‌تر است و شرکت‌های دانش‌بنیان، موتور محرک این حرکت هستند و می‌توانند ایران را به کشوری صادرکننده فناوری در منطقه تبدیل کنند. تحقق این هدف البته نیازمند هم‌افزایی میان دولت، مجلس، دانشگاه‌ها و بخش خصوصی است. اگر حمایت‌های مالی، زیرساختی و حقوقی به‌درستی شکل گیرد، می‌توان امید داشت که طی سال‌های آینده، سهم صادرات فناوری در اقتصاد کشور به میزان قابل‌توجهی افزایش یابد. به‌طور قطع، آینده اقتصاد کشور در گرو دانش، نوآوری و صادرات فناوری است؛ مسیری که آغاز شده و با استمرار حمایت‌ها، می‌تواند به یکی از مهم‌ترین تکیه‌گاه‌های رشد پایدار و استقلال اقتصادی بدل شود.
تیتر خبرها
تیترهای روزنامه
-
حذف واسطهها بازار محصولات کشاورزی را سامان می‌دهد
-
توسعه تعاونیها نقش واسطهگران را کمرنگ می‌کند
-
«دانش‌بنیان‌ها» موتور رشد صادرات فناوری
-
اصلاح زنجیره تأمین در بخش کشاورزی
-
قانون جنگل در عصر اتم
-
الگوی مقاومت را از شهید نصرالله آموختهایم
-
نقش واسطهگران در افزایش تورم
-
استمرار خطای محاسباتی دشمن
-
دریای خون بیگناهان در سودان
-
خطای بزرگ دولت باکو
-
پیش به سوی گردشگری احیاکننده
