مذاکرات ژنو در مبارزه با زباله‌های پلاستیکی شکست خورد

اختلاف کشورها بر سر چگونگی مقابله با پلاستیک

صاحب‌نظران هشدار می‌دهند که حدود یک دهه برای پایان دادن به بحران پلاستیک فرصت داریم، وگرنه جهان دیگر نمی‌تواند با مقدار موجود زباله‌های پلاستیکی کنار بیاید، این درحالی است که به‌تازگی، مذاکرات ژنو برای دستیابی به توافقنامه‌ای در مورد مبارزه با زباله‌های پلاستیکی برگزار و علیرغم تصور همگان به شکست انجامید. حالا خطر امواج پلاستیکی بیش از هر زمان دیگر محیط‌های طبیعی را درمی‌نوردد و سهولت استفاده از محصولات یکبار مصرف، زمینه‌ساز گسترش بی‌رویه زباله‌های پلاستیکی خواهد بود.
اگرچه خطر این زباله‌ها، فوری و انفجاری نیست، یک بطری آب معدنی یا یک کیسه پلاستیکی به تنهایی بی‌خطر به نظر می‌رسد، برخلاف یک سیل یا زلزله، آسیب پلاستیک تدریجی، تجمعی و اغلب دور از چشم ما رخ می‌دهد، وقتی ما کیسه زباله را درب منزل می‌گذاریم و دیگر آن را نمی‌بینیم از سرنوشت آن در طبیعت، تجزیه شدنش به هزاران میکروپلاستیک و ورودش به آب‌های زیرزمینی بی‌خبریم چون فاجعه جلوی چشم ما رخ نمی‌دهد و مغز ما آن را به عنوان یک خطر واقعی ثبت نمی‌کند.
با وجود شواهد علمی انکارناپذیر درباره آلودگی اقیانوس‌ها، ورود میکروپلاستیک‌ها به زنجیره غذایی ما و ( حتی خون انسان) و پر شدن سریع ظرفیت دفن زباله‌ها، بسیاری از ما حس نمی‌کنیم که استفاده از یک لیوان یک‌بار مصرف، یک کیسه پلاستیکی یا خرید کالایی با بسته‌بندی چندلایه، بخشی از یک بحران جدی است.
 یک انسان ماهانه ۲۱ گرم پلاستیک به بدنش وارد می‌کند
پلاستیک، پرکاربردترین ماده تولیدی تمدن بشر است که زباله‌اش، به‌سادگی ناپدید نمی‌شود. زباله یک موجود زنده مثلا کاهو، پس از مدتی می‌پوسد. سلول‌های زنده، می‌میرند و به‌تدریج توسط دیگر جانداران مصرف می‌شوند. پلاستیک، نمی‌میرد. جاندار نیست، به‌جای مرگ، ترک می‌خورد و تکه تکه می‌شود. رفته‌رفته، یک تکه پلاستیک، به کوچک‌ترین قطعات ممکن خرد می‌شود. خرده‌پلاستیک‌هایی که با میکروسکوپ می‌توان پیدایشان کرد، به چرخه طبیعت وارد می‌شوند، غذای ماهی‌ می‌شوند، در نمک دریا حل می‌شوند، به سیستم آب لوله‌کشی وارد می‌شوند و درنهایت به بدن ما می‌رسند. تا آنجا که به‌شکل میانگین یک انسان هم‌اکنون ماهی ۲۱ گرم پلاستیک به‌همراه آب و غذا به بدنش وارد می‌کند یا معادل یک کارت بانکی در هفته، پلاستیک می‌خورد. هنوز دقیق نمی‌دانیم این پلاستیک‌ها با ما چه می‌کنند اما ورود مواد شیمیایی پایدارتر از کل طول عمر ما به بدن‌مان، خبر خوبی نیست.
سالانه ۴۶۰ میلیون تن پلاستیک در جهان تولید می‌شود. ۸۱ درصد از تمام محصولات پلاستیکی در عرض یک سال به زباله تبدیل می‌شوند. از این زباله‌های پلاستیکی، تنها ۹ درصد بازیافت، ۲۰ درصد سوزانده و بیش از ۲۰ درصد در طبیعت رها می‌شوند و تقریبا نیمی از آن‌ها به محل‌های دفن زباله منتقل می‌شوند. 
صاحب‌نظران هشدار می‌دهند که حدود ۱۰ سال برای پایان دادن به بحران پلاستیک فرصت داریم، وگرنه جهان دیگر نمی‌تواند با مقدار موجود زباله‌های پلاستیکی کنار بیاید. رامتین شهرزاد، از فعالان محیط زیست در مقاله‌ای به همین موضوع اشاره کرده و زنگ خطر را به صدا درآورده است. به نوشته او، «فقط یکی از جزایر شناور اقیانوس آرام که از انبوه زباله‌های پلاستیکی شکل‌گرفته، حدود سه برابر کشور فرانسه وسعت دارد. این فقط بخش کوچکی از هزاران میلیارد ریزپلاستیک میکروسکوپی است که تنها در آب اقیانوس آرام رها شده‌اند.»
از این رو برای توقف روند فعلی، مذاکراتی در ژنو باهدف دستیابی به نخستین پیمان جهانی مقابله با آلودگی پلاستیکی برگزار شد تا به این ترتیب با آلودگی فاجعه‌بار پلاستیک در جهان مقابله شود، اما پس از ۱۰ روز تلاش، اختلاف عمیق کشورها بر سر تحقق این موضوع باعث شد این مذاکرات برای دستیابی به توافقنامه‌ای در مورد مبارزه با زباله‌های پلاستیکی به شکست بینجامد. 
پس از سه سال مذاکره، حدود ۱۸۰ کشور در هفته پایانی مذاکرات ژنو نتوانستند بر سر متن نهایی این توافقنامه‌ جهانی به اشتراک نظر برسند. مهلت اولیه کشورها برای رسیدن به توافق، پایان دسامبر سال گذشته بود، اما در این مهلت به توافقی دست نیافتند و حالا شکست مذاکرات اخیر به این معناست که آن‌ها در مقابله مؤثر با آلودگی پلاستیک باز هم ناکام مانده اند. همان‌طور که چندین هیئت پس از رایزنی‌های شبانه در جلسه پایانی بامداد جمعه ۲۴ مرداد اعلام کردند، این توافق موقتا به شکست انجامیده است.
جسیکا روسوال، کمیسر محیط‌ زیست اتحادیه اروپا، اظهار داشت که هیئت‌های بیش از ۱۸۰ کشور نتوانستند در مورد قراردادی جامع به توافق برسند. او از این تلاش بی‌نتیجه  ۱۰ ‌روزه ابراز ناامیدی کرد. نمایندگان فرانسه و آفریقای جنوبی نیز اظهارات مشابهی داشتند.
یوخن فلاسبرت، وزیر محیط‌ زیست آلمان، در محل مذاکرات گفت: ژنو توافقی را که برای مهار جهانی آلودگی پلاستیکی به آن نیاز داریم، به ارمغان نیاورد. این ناامیدکننده است.
او افزود که منافع کشورهای مذاکره‌کننده هنوز بسیار از هم فاصله دارد، اما ادامه مذاکرات ارزشمند است.
مجمع محیط زیست سازمان ملل، که بالاترین نهاد تصمیم‌گیری در امور محیط زیست است، در سال ۲۰۲۲ اولین توافقنامه پلاستیک را به تصویب رساند. در این توافقنامه آمده بود که پیمان جدید باید تمام چرخه عمر پلاستیک را پوشش دهد، از تولید و طراحی گرفته تا دفع آن. برای کشورهایی که اهداف بلندپروازانه‌ای دارند مانند کشورهای اتحادیه اروپا، این به‌معنای تولید کمتر، استفاده چندباره و بازیافت محصولات پلاستیکی و دفع سازگار با محیط زیست برای باقیمانده‌ها است، اما برای کشورهای تولیدکننده نفت، موضوع محدودیت تولید، خط قرمز است. این کشورها نگران کاهش درآمد خود هستند. پلاستیک عمدتا از نفت تولید می‌شود. این کشورها تنها با توافقی که بر مدیریت زباله تمرکز داشته باشد، موافق هستند. 
  پلاستیک‌های یک‌بار مصرف باید حذف شوند
امسال یک روز پیش از پایان مذاکرات ژنو، مشخص شد که مواضع کشورها بیش از همیشه از هم فاصله دارد. از یک سو، بیش از ۱۰۰ کشور با اهداف بسیار جسورانه قرار دارند که خواستار محدود کردن تولید به سطحی پایدار هستند. اتحادیه اروپا و ده‌ها کشور در آمریکای جنوبی، آفریقا و آسیا از جمله این کشورها به شمار می‌روند. آن‌ها همچنین می‌خواهند پلاستیک‌های یک‌بارمصرف مانند لیوان و کارد و چنگال را از چرخه مصرف خارج کنند و استفاده از محصولات پلاستیکی چندبارمصرف و اقتصاد چرخشی که در آن مواد اولیه یک محصول بازفرآوری و مجددا استفاده می‌شوند را ترویج دهند. از سوی دیگر، کشورهایی قرار دارند که منبع اصلی تولید پلاستیک، یعنی نفت را در اختیار دارند. از جمله این کشورها می‌توان به عربستان سعودی، ایران و روسیه اشاره کرد. این کشورها عمدتا مایلند به بهبود مدیریت پسماند اکتفا کنند.
مذاکرات ژنو پس از گفت‌وگوهای شکست‌خورده در بوسان کره جنوبی در دسامبر گذشته انجام شد. آن مذاکرات قرار بود آخرین دور مذاکره برای توافق بر سر مسئله پلاستیک باشد. این بار، مذاکره‌کنندگان در کنفرانس ۱۰ ‌روزه ژنو به‌دنبال یک پیشرفت بودند اما بازهم تلاش‌ها به نتیجه مثبتی نرسید. 
مذاکرات ژنو در حالی به شکست انجامید که پلاستیک دریاها و محیط زیست را آلوده و اکوسیستم‌ها را مسموم می‌کند، ماهی‌ها و سایر موجودات زنده را می‌کُشد و سلامت انسان را به خطر می‌اندازد. ذرات بسیار ریز آن به‌طور فزاینده‌ای در اندام‌ها و حتی در مغز انسان یافت می‌شوند. بر اساس مطالعات، ذرات نانو و میکروپلاستیک به سیستم ایمنی آسیب می‌رسانند، می‌توانند در رگ‌ها جمع شوند و باعث التهاب شوند.
تولید پلاستیک از دهه ۱۹۷۰ تا سال ۲۰۲۰ هفت برابر شده و به ۳۶۷ میلیون تن در سال رسیده است. در صورت بی‌عملی در این زمینه، این میزان می‌تواند تا سال ۲۰۵۰ به حدود ۶۰۰ میلیون تن در سال برسد. بخش بزرگی از این تولید را محصولات یک‌بارمصرف از جمله بسته‌بندی‌ها تشکیل می‌دهند.
در مجموع، تاکنون ۸/۳ میلیارد تن پلاستیک تولید شده که ۶/۳ میلیارد تن آن به زباله تبدیل شده و بخش عمده آن به محل‌های دفن زباله منتقل شده است. تخمین زده می‌شود که ۱۵۲ میلیون تن زباله پلاستیکی در رودخانه‌ها و اقیانوس‌های سراسر جهان انباشته شده است.
بنا بر آماری که امیر انصاری، سرپرست اداره‌کل حفاظت محیط‌زیست استان مرکزی در ۱۱ تیر سال جاری ارائه داد، ایران در میان ۲۰ کشور نخست تولیدکننده زباله‌های پلاستیکی در جهان قرار دارد. به‌گفته انصاری «در مجموع، سالانه حدود ۴ میلیون تن زباله پلاستیکی در کشور تولید می‌شود که بخش عمده آن به درستی مدیریت و بازیافت نمی‌شود.» این درحالی است که با توجه به افزایش جمعیت و رشد مصرف‌گرایی، بدون اقدامات جدی به سوی کاهش مصرف پلاستیک و بهبود سیستم‌های مدیریت پسماند، این معضل به‌ویژه در مناطق شهری و صنعتی افزایش خواهد یافت. از طرفی پسماندهای پلاستیکی و میکروپلاستیک‌ها تأثیرات مخربی بر بدن انسان به جای می‌گذارند که به‌دلیل حضور گسترده این ذرات در محیط، آب، غذا و حتی هوا، نگرانی‌های جدی به همراه دارند. 
ریزپلاستیک حالا همه‌جا وجود دارد، به‌عنوان مثال، در صورت نوزادان هم پیدا می‌شود. اگر برنامه‌های سازمان ملل به‌موفقیت نرسد، تا سال ۲۰۶۰ میلادی پیش‌بینی شده که تولید پلاستیک جهان سه برابر خواهد شد. ۹۰۰ دانشمند در نامه‌ای سرگشاده خواستار این شده‌اند تا معضل زباله‌های پلاستیکی جهان تا سال ۲۰۴۰ میلادی مدیریت شده باشد. یعنی ضرب‌الاجل حکومت‌ها برای پایان دادن به بریز و بپاش پلاستیکی، ۲۴ سال دیگر باشد. نویسندگان این نامه تأکید کرده‌اند: «آلودگی پلاستیکی در تمامی طول عمر پلاستیک رخ می‌دهد، آلودگی با استخراج و تولید موادخام شروع می‌شود، در زمان تولید ادامه پیدا می‌کند و شامل آلودگی‌ها در زمان استفاده، دفع، حذف پلاستیک‌های قدیمی، بازیافت، سوزاندن زباله و تلاش برای بهبود محیط‌های آلوده می‌شود. همچنین آلودگی پلاستیکی به آسیب‌های گسترده‌ای منجر می‌شود از جمله اینکه بر محیط‌ زیست، اقلیم، تنوع زیستی و سلامت انسان تأثیرهای نامطلوبی می‌گذارد؛ همچنین بر اقتصادها هم تأثیر منفی می‌گذارد و زیان‌هایش به حقوق بشر، برابری انسان و رفاه هم می‌رسد.»
به‌رغم اینکه پلاستیک، به‌نظر از کنترل آدمی خارج شده است، برای آن راه‌حل وجود دارد. یک بررسی می‌گوید تنها با اجرای چهار قانون، می‌توان تا ۹۰ درصد زباله‌های پلاستیکی و همزمان ۳۰ درصد از آلودگی کربنی ـ انباشت گازهای گلخانه‌ای در اتمسفر زمین ـ تا ۲۰۵۰ میلادی کاست: «نخست اینکه تولیدکنندگان مجبور شوند تا برای تولید پلاستیک، ۴۰ درصد از موادخام بازیافتی استفاده کنند. دوم، حداکثر تولید پلاستیک محدود به حداکثر تولید پلاستیک در ۲۰۲۰ میلادی باشد. سوم، به‌طور گسترده در بازیافت و مدیریت زباله سرمایه‌گذاری شود و چهارم برای هر بسته‌بندی پلاستیکی، مالیات مشخصی وضع شود. این تنها یک مثال است از اینکه می‌توان تولید، عرضه، جابه‌جایی، مصرف، بازیافت یا دفن/سوزاندن زباله پلاستیکی را مدیریت کرد. راه‌حل در کاهش گسترده تولید آن است. برای کاهش تولید، باید مصرف آن قاعده داشته باشد. موضوع این است که سیاستمداران تصمیم بگیرند به‌جای تسلیم بودن به قدرت، ثروت و لابی‌گری صنعت سوخت‌های فسیلی و صنعت شیمی، برای امروز و فردای مردم خود و کره خاکی تصمیم درست را بگیرند و آن تصمیم را اجرایی کنند.»
اختلاف کشورها بر سر چگونگی  مقابله با پلاستیک