سیل و آبی که هدر می‌رود!
گروه اجتماعی- حسن طباطبایی
معمولا پس از وقوع سیلاب، مدیریت بهینه ذخایر آب در صدر توجه قرار می‌گیرد، سیلابی که قادر است در تامین آب شیرین سهم بزرگی را به خود اختصاص دهد، به دلیل سوء مدیریت بحران و خسارت می‌آفریند. سیلاب تن بی‌رمق زمین را می‌شوید و می‌توان بخشی از روان‌آب ناشی از باران را پیش از تبدیل‌شدن به سیلاب یا تبخیر و خارج شدن از دسترس، به شیوه‌های مختلفی مهار و مورد بهره‌برداری قرار داد و فرصتی برای سیراب کردن سفرههای زیرزمینی است؛ موضوعی که پیوسته مغفول مانده، این درحالی است که شرایط اقلیمی کشور ما خاص است و برای استفاده از آب بارندگی‌های اندک و نامنظم و سیلاب‌ها باید چاره‌جویی کرد.
همواره وقوع سیلابهای متعدد در کشور موجب جاری شدن میلیون‌ها مترمکعب آب در مناطق مختلف می‌شود که به اعتقاد کارشناسان می‌توان با استفاده از فناوری روز، کمبود آب مصرفی را از این طریق جبران و تامین کرد، اما در اغلب موارد بارش باران اگر کمی بیشتر شود، موجب وقوع سیلاب گسترده‌ای می‌شود که نه‌تنها قادر به جمع‌آوری آن نیستیم بلکه ویرانی و خسارت‌های سنگینی به بار می‌آورد.
آمار‌های جهانی حاکی از آن است که ایران به دلیل شرایط اقلیمی، توپوگرافی و ژئومورفولوژی جزو ١٠ کشور نخست جهان به لحاظ تنوع و حجم وسیع خسارت‌های ناشی از حوادث طبیعی است به طوری که بررسی‌ها نشان داده بیش از ٨٠ درصد وسعت شهر‌های کشور در معرض وقوع یک رخداد طبیعی قرار دارند که ٣٢ درصد آن مربوط به سیل بوده است.
بسیاری از صاحب نظران معتقدند مفهوم و جنس سیل به طور کامل متفاوت از سایر حوادث طبیعی است و اگر مدیریت علمی و صحیحی انجام شود به سیراب‌کردن سفرههای زیرزمینی کمک می‌کند.
اهمیت این موضوع وقتی بیشتر می‌شود که بد‌انیم طبق نظر کارشناسان بر اثر تغییر اقلیم، در سال‌‌های آینده با سیلابهای شدیدتری دست‌به‌گریبان خواهیم بود و همزمان تهدید و فرصت این رخداد طبیعی نمایان می‌شود، موضوعی که در طول سالیان متمادی از آن غافل بوده‌ایم. احمد شمسایی در قامت کارشناس منابع آب در‌این‌باره عنوان می‌کند: «سیلاب‌ها به دو شکل آرام و ناگهانی رخ می‌دهند. سیل ناشی از بارش با شدت کم و درسطح وسیعی از حوضه و با مدت و تداوم زیاد، سیل آرام یا تدریجی و سیل ناشی از بارش با شدت زیاد در سطح کوچکی از حوضه، سیل ناگهانی است. بیشتر سیلابهای رخ داده در کشور به دلیل تغییر شرایط فیزیکی حوضه‌های آبریز و از بین رفتن پوشش‌های گیاهی و تغییر اقلیم‌های ایجاد شده، به شکل ناگهانی رخ می‌دهند. لذا با توجه به تغییر اقلیم و پیامد‌های وقوع سیلاب باید اقدامات لازم به‌منظور پیش‌بینی و مهار سیلاب انجام شود، این در حالی است که بررسی‌ها نشان داده مدیریت صحیح سیلاب‌ها نه‌تنها می‌تواند سبب کاهش خسارت‌های ناشی از سیل شود، بلکه با تبدیل این رخداد طبیعی به فرصت می‌تواند در جهت تامین منابع آبی در دوره‌های خشک به کشور کمک کند. در این میان آبخوانداری و آبخیزداری غیرسازه‌ای همواره به‌عنوان راهکاری موثر برای حفاظت از خاک و ذخیره منابع آبی مورد‌توجه متخصصان بوده است، اقدامی علمی و ریشه‌ای که اجرای آنها توسل به راهکار‌های ناگهانی در مواقع بارش‌های شدید را به صفر می‌رساند و در‌عین‌حال از آب‌و‌خاک به‌عنوان سرمایه‌ای طبیعی محافظت می‌شود.»
این کارشناس در ادامه تشکیل بانک اطلاعات برای شناسایی فنی مناطق سیل خیز و پیشگیری از خسارت‌های ناشی از این حادثه طبیعی و استفاده بهینه آب برای حوزه‌های مختلف موردنیاز را ضروری دانسته و می‌گوید: «اگر به‌جای اجرای سازه‌های پر هزینه و بزرگ، به حفظ پوشش گیاهی و عدم دخالت در طبیعت توجه شود، این امکان وجود دارد که با کاهش سرعت سیلاب، شرایط جمع‌آوری و استفاده مجدد از این آب و یا دستکم نفوذ تدریجی و مصنوعی آن به سفرههای آب زیرزمینی فراهم شود. اگر بتوانیم با اعمال مدیریت صحیح سیلاب‌ها را مهار کنیم، آبخوان‌های کشور تغذیه و احیا می‌شود.»
اجرای طرح‌هایی برای استفاده بهینه از سیلاب
کارشناسان محیط‌زیست هم، بر این مهم صحه می‌گذارند که با اعمال مدیریت صحیح می‌توان آبخوان‌های کشور را تغذیه و از هدر رفت آب در مواقع سیلابی جلوگیری کرد. سهند احمدی، فعال محیط‌زیست بر تهیه و اجرای طرح‌هایی برای استفاده بهینه از سیلاب و روان آب‌ها به‌ویژه در مناطقی که با خشکسالی روبه رو هستند تاکید کرده و می‌گوید: «بارش‌ها و سیلابهای اخیر به ما نشان داد که باید بیش از گذشته به فکر استحصال آنها برای مواقع خشکسالی باشیم، زیرا هدررفت این منابع آبی به ضرر ماست. روان آب‌های سطحی منابع آبی سود‌مندی به شمار می‌روند و استفاده از آنها نیازمند مشارکت تمامی سازمان‌ها و نهاد‌های مرتبط است. اجرای طرح‌های استفاده بهینه از سیلاب‌ها و روان آب‌ها نقش ویژه‌ای در کاهش خسارت دارد، زیرا مهار و کنترل صحیح آنها در کمتر شدن خطرات نقش اساسی خواهد داشت و حوادث در کشور را کم می کند.»
در همین حال سعید نهروان، كارشناس ارشد صنعت آب به روش‌های مختلف مهار سیلاب‌ها اشاره و بیان می‌کند: «یکی از روش‌های ابتدایی و قدیمی برای دفع سیلاب‌ها این است که سیلابهای شهری را به داخل شبکه فاضلاب هدایت و از آنجا بدون آنکه عملیات تصفیه انجام شود به نزدیک‌ترین رودخانه مجاور و یا به طور مستقیم به سمت دریا هدایت و تخلیه کرد، در این صورت آب حاصل از بارندگی‌های شدید بدون آنکه در زمین نفوذ کند در شهر جاری و سپس وارد شبکه فاضلاب شده و به این طریق از دسترس خارج می‌شود که در اثر این فرآیند سفرههای زیرزمینی تغذیه نمی‌شوند، از طرف دیگر چون این آب‌ها تصفیه نمی‌شوند، در اثر مخلوط شدن با فاضلاب به‌شدت آلوده شده و درنهایت باعث آلودگی رودخانه‌ها و سواحل می‌شوند، همچنین به طور معمول شبکه فاضلاب شهر‌ها در مواقع بارندگی شدید توان عبور تمام آب‌ها را ندارد بنابراین در برخی از ساختمان‌ها و معابر، فاضلاب‌ها بالا آمده و باعث آلودگی محیط‌زیست شهری می‌شوند. مقدار آبی که بر اثر رگبار‌های شدید در شهر جاری می‌شود، بیشتر از ظرفیت تصفیه‌خانه هاست، در نتیجه‌بخشی از رواناب بارندگی بی‌آنکه تصفیه شود باید به رودخانه یا محل تخلیه هدایت شود، به علاوه استفاده از شبکه فاضلاب شهری برای انتقال آب باران به رودخانه به این مفهوم است که آب کم‌تری در خاک نفوذ می‌کند و به مصرف تغذیه منابع آب زیرزمینی نمی‌رسد.»
به گفته این استاد دانشگاه، آب باران به طور طبیعی بسیار آلوده است و چنانچه بدون تصفیه شدن به داخل رودخانه تخلیه شود، ممکن است کیفیت آب رودخانه را به‌شدت تنزل دهد. اقدامات لازم برای مهار سیلابهای شهری باید به‌صورتی باشد که حتی المقدور از دخالت و دستکاری در محیط هیدرولوژیکی موجود اجتناب شود. اساس این مفهوم آن است که در صورت امکان باید رواناب‌های شهری را در همان منطقه شهری نگاه داشت و از تخلیه و خروج آن از حوزه هیدرولوژیکی مربوطه خودداری کرد. بر این اساس کارشناسان به این نتیجه رسیدند که برای تقلیل و به حداقل رساندن دستکاری و دخالت در محیط هیدرولوژیکی بهتر آن است که در هر جای ممکن رواناب‌های ناشی از بارندگی را به داخل خاک‌های مناطق شهری نفوذ داد و پارک‌ها و کمربند‌های سبز می‌توانند این کار را تسهیل کنند.»
این کارشناس تاکید می‌کند: «در سیستم‌های طبیعی این عمل با شیب‌بندی دامنه‌ها، حفر چاه‌های مخصوص، تلقیح مصنوعی سفرههای آب زیرزمینی، ایجاد سدهای خاکی و بتونی در مسیر دره‌ها و خروجی حوزه‌های آبخیز انجام می‌شود همچنین با انجام این کار از طریق برنامه‌ریزی و طراحی مناسب سطوح خیابان‌ها، میدان‌ها و ساختمان‌ها علاوه بر مهار آب و جلوگیری از روان شدن سیلاب می‌توان از آب مهار شده در آبیاری فضای سبز شهری و حتی آشامیدنی استفاده کرد.»
وی با بیان اینکه یکی از راه‌های جلوگیری از هدر رفتن سیلاب‌ها و آب‌های سطحی اضافی، تغذیه آنها به زیرزمین و ذخیره در لایه‌های آبدار است، می‌گوید: «در این‌روش که «تغذیه مصنوعی» نام دارد، پخش سطحی آب‌های اضافی به طرف حوضچه‌ها یا استخر‌هایی منحرف می‌شود تا از کف نفوذ‌پذیر آنها به داخل زمین تراوش کند. قبل از ورود به داخل این حوضچه‌ها آب‌ها وارد یک حوضچه رسوب گیر می‌شود تا پخش اعظم مواد رسوبی آن ته نشین شود. تغذیه مصنوعی با استفاده از چاه نیز یکی دیگر از روش‌های مهار سیلاب است. چاه تغذیه آب را از سطح زمین به لایه‌های آبدار زیرزمینی انتقال می‌دهد که در آن جریان آب‌برعکس چاه‌های آبکشی معمولی است.»
اجرای فنون استحصال آب باران
قرارگرفتن ایران بر کمربند خشک کره زمین و خصوصیات اقلیمی این مناطق که عمدتاً کمبود بارش و نامنظم بودن آن است از دیرباز ایرانیان را به سازگاری با این شرایط سوق داده است. خشکسالی، تغییر رژیم بارندگی‌ها از برف به باران، افزایش بارندگی‌های رگباری و افزایش متوسط دمای سالانه موجب افزایش بی‌نظمی‌های اقلیمی شده است و در چنین شرایطی مطابق دیدگاه علی گلکاریان، کارشناس آب و عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی مشهد مدیریت صحیح عرصه‌های طبیعی و ایجاد ساختارهایی جهت حفظ روان‌آب ناشی از بارندگی‌ها به‌ویژه بارندگی‌های سیل‌آسا از یک سو موجب کاهش تخریب عرصه‌های طبیعی و از سویی دیگر جلوگیری از هدررفت آب و نگهداشت آنها برای دوره‌های مصرف می‌گردد. همچنین مدیریت و کنترل روان‌آب‌های شهری در قالب طرح‌های جامع آبخیزداری غیر سازه ای نیز از یک سو آب‌گرفتگی و خسارت به تاسیسات و بناهای شهری را کاهش می‌دهد و از سویی دیگر می‌تواند بخش قابل قبولی از مصارف غیرشرب شهری به‌ویژه در نواحی خشک و نیمه‌خشک را تامین کند.
مهار، کنترل و کاهش خطرات ناشی از جریان سیلاب و به حداقل رساندن پیامد‌های ناشی از سـیل و درنهایت حفاظت روان آب‌ها موضوعی است که راه حل آن را باید در کاربست عملیات آبخیزداری جست وجو کرد. هم اکنون رویکردی که برای مدیریت روان‌آب‌ها در سراسر جهان هم مورد توجه قرار گرفته، مسئله آبخیزداری است. تلاش آبخیزداری این است تا فعالیت‌هایی را که سبب برهم خوردن تعادل حوزه آبخیز می‌شود با فعالیت‌ها و عملیاتی به حالت گذشته برگردانند که متاسفانه در کشور ما به دلیل کم بودن بودجه نتوانسته به شکل مفیدی در این حوزه به مهار سیل‌ها و جمع آوری سیلاب کمک کند. البته به گفته کارشناسان مطالعات نشان داده در حوزه‌هایی که عملیات آبخیزداری غیرسازه ای انجام شده، کمک بسیار خوبی به مدیریت روان آب‌ها کرده است.
برهمین اساس علی گلکاریان چند سال پیش در خبرگزاری ایسنا یادداشتی منتشر و به نابسامانی در حوزه مدیریت آب به ویژه روان آب ها اشاره و تاکید کرده است: «وقوع چنین رخدادهای شدید و ایجاد خسارت‌های گسترده زمینه را جهت اظهارنظرهای عجولانه و احساسی فراهم می‌کند. از این دست اظهارنظرها می‌توان به صحبت‌های مسئولان وزارت نیرو در مورد نقش سدها به‌عنوان مهمترین و شاید تنها عامل کنترل‌کننده سیلاب اشاره کرد. پرسش مطرح شده این است که صرف نظر از شدت بارندگی، آیا تخریب و عدم مدیریت صحیح عرصه‌های طبیعی در بالادست، موجب افزایش فزاینده روان‌آب و به‌تبع آن رسوب همراه سیل نشده است؟ آیا با مدیریت صحیح و کنترل روان‌آب‌ها در بالادست بازهم این حجم از روان‌آب‌ها و رسوب وارد سدها می‌شود؟ امروزه در تمام دنیا ساخت سدهای بزرگ فقط در شرایط خاص و با انجام کلیه بررسی‌های زیست‌محیطی در بالادست و پایین‌دست انجام می‌شود. بنابراین به مدیریت متوازن در این عرصه نیاز داریم. مدیریت متوازن بایستی قطعاً با رویکردهای طولانی‌مدت و درنظر گرفتن تمامی عوامل دخیل در عرصه‌های طبیعی و غیرطبیعی همراه باشد. یکی از اقدامات کاربردی و راهگشا در این زمینه اجرای فنون استحصال آب باران است. استحصال آب باران به روش‌هایی اطلاق می‌شود که برای تامین آب از باران به‌طورمستقیم معمول است و شامل استفاده از رودخانه و یا چاه نمی‌شود. در این روش‌ها بخشی از روان‌آب ناشی از باران، پیش از تبدیل‌شدن به سیلاب یا تبخیر و خارج شدن از دسترس، به شیوه‌های مختلفی مهار شده و مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد.»
شرایط خاص اقلیمی، ایرانیان را از دیرباز به فکر چاره‌جویی جهت استفاده از بارندگی‌های اندک و نامنظم انداخته است. از این رو فنون بومی متعددی در بخش‌های گوناگون کشور جهت استحصال آب باران مورد استفاده بوده است و علی گلکاریان عنوان کرده است: «روش‌های استحصال آب باران می‌تواند کاربردهایی در بخش‌های گوناگون مصرف‌کننده آب اعم از شهری (خانگی و فضای سبز)، منابع طبیعی (جنگل و مرتع)، کشاورزی (زراعت و باغبانی)، محیط زیست (حیاط وحش و محیط‌های آبی) دام‌پروری (دام، طیور و آبزی‌پروی) و بخش صنعت داشته باشد. هدف نهایی طرح استحصال آب باران، رسیدن به سامانه‌ای جامع در خصوص اولویت‌بندی و تصمیم‌گیری علمی و سازگار جهت اجرای روش‌های مناسب استحصال آب باران در هر بخش از کشور ایران است. ازجمله اهداف این طرح می‌توان به ذخیره بخشی از روان‌آب‌های حاصل از بارندگی در بخش‌های مختلف کشور و کاهش دبی آب خروجی از هر منطقه، توزیع متوازن منابع آب در سطح کشور و تمرکززدایی که معمولاً در ساخت سازه‌های بزرگ همچون سدها اتفاق می‌افتد، اشاره کرد. از آنجایی که آب، عنصری اساسی در پراکنش جمعیت است، این موضوع می‌تواند به تمرکززدایی جمعیت و برقراری عدالت اجتماعی نیز کمک کند، پایش و ارزیابی اقدامات استحصال آب، جهت شناسایی عوامل موثر در انتخاب و مکان‌یابی، شناسایی و پتانسیل‌سنجی عرصه‌های گوناگون کشور جهت اقدامات اجرایی استحصال آب باران، برآورد پتانسیل آب قابل استحصال در سطح کشور از طریق روش‌های گوناگون استحصال آب باران، ارزیابی امکان احیاء و قابلیت تداوم استفاده از روش‌های سنتی استحصال آب باران، بهینه‌سازی و به‌روزرسانی اقدامات استحصال آب باران منتخب برای تامین نیاز آبی بخش‌های مختلف شرب، کشاورزی، حیات وحش و احیای طبیعت با توجه به شرایط اقلیمی، جغرافیایی، فرهنگی، دانش بومی و امکانات موجود در هر منطقه، ارائه استاندارد اجرایی ملی و منطقه‌ای مبتنی بر اصول علمی جهت اقدامات استحصال آب باران بر اساس روش‌های سنتی و نوین و...حائز اهمیت است.»
به گفته این کارشناس آب، این اقدام می‌تواند به‌عنوان یکی از اقدامات موثر در مدیریت عرصه‌های طبیعی و غیرطبیعی اثرات مفید بسیاری در مدیریت منابع آب و کاهش اثرات مخرب خشکسالی و سیلاب داشته باشد و برخی از اثرات مورد انتظار را فراهم کند، اثراتی چون شناسایی و روزآمدرسانی دانش بومی ایرانیان در استحصال آب باران و سازگاری با کمی آبی، خشکسالی و سیلاب، ایجاد بستر لازم جهت فراهم آوردن اهداف اقتصاد مقاومتی (با تامین آب به عنوان عنصر اصلی توسعه و اشتغال)، بهبود شرایط سرزمینی و تقویت شرایط اجتماعی و رفاهی جوامع محلی در جهت تثبیت پایدار این جوامع، کمک به بهبود امنیت ملی با جلوگیری از متروکه‌شدن روستاهای مناطق خشک و مرزی به دلیل کمبود آب، تسریع فرآیند احیا طبیعت در اکوسیستم های تخریب یافته.
اجازه دهیم سیل مسیر طبیعی خودش را برود
در این میان، گروهی از فعالان محیط زیست هم برای چگونگی ذخیره آب سیلاب اشاره دارند به اینکه کشور ما حدود ۲۰۰ تا ۳۰۰ میلیارد مترمکعب ظرفیت آبخوان دارد یعنی به‌راحتی می‌توانیم دستکم این میزان آب شیرین را در مخازن آب زیرزمینی نگهداری کنیم. این فعالان محیط زیست در گفت و گو با «رسانه ها» تاکید کرده اند که «بسیاری از کشورها از این ویژگی محروم‌اند و این امکان را ندارند ما اصطلاحا از آبرفت‌های درشت‌دانه برخورداریم. مثلا مسئولان مصر گفته‌اند دلیل ساخت سد آسوان این است که آبرفت‌های درشت‌دانه نداریم و اگر از این ویژگی برخوردار بودیم، این سد را نمی‌ساختیم. اما ما فقط کافی است این سیل‌ها را هدایت کنیم به سمت همین آبرفت‌های درشت‌دانه در مرکز ایران در تالاب‌هایی که وجود دارد و این‌ها خودشان وظیفه ذاتی‌شان را انجام می‌دهند و آرام‌آرام در سفرههای آب زیرزمینی نفوذ می‌کنند.» آن ها با تاکید بر اینکه باید فهم درستی از طبیعت داشته باشیم و با اقداماتی در سیر طبیعی آن دخالت نکنیم، می گویند: «این نگرانی وجود دارد مبنی بر اینکه این سیل‌ها هدر می‌رود اشتباه است. اگر اجازه دهیم سیل مسیر طبیعی خودش را برود و آرام‌آرام از سرعتش کم شود، دشت‌ها و آبخوان‌ها را تغذیه می‌کند و در نهایت وارد چالاب‌های کویری یا تالاب‌ها می‌شود و آنجا به تنوع زیستی کمک می‌کند و ظرفیت گرمایی ویژه را افزایش می‌دهد.» به زعم آن ها، آنچه نگران‌کننده است، «مختل کردن شبکه زهکشی طبیعت است، ما به آبخیزداری شهری دهن‌کجی کرده‌ایم و نتیجه‌اش این می‌شود که آب در سرتاسر شهر جمع می‌شود چراکه آب نه می‌تواند در زمین نفوذ کند نه می‌تواند سفره آب زیرزمینی را تغذیه کند فقط تبخیر می‌شود. این آب مصداق هدر رفتن است نه آبی که وارد خلیج فارس و دریای عمان می‌شود نه آبی که وارد چالاب‌ها و تالاب‌های مرکزی می‌شود.» (1)
پی نوشت: همشهری آنلاین- کارشناس محیط زیست
معمولا پس از وقوع سیلاب، مدیریت بهینه ذخایر آب در صدر توجه قرار می‌گیرد، سیلابی که قادر است در تامین آب شیرین سهم بزرگی را به خود اختصاص دهد، به دلیل سوء مدیریت بحران و خسارت می‌آفریند. سیلاب تن بی‌رمق زمین را می‌شوید و می‌توان بخشی از روان‌آب ناشی از باران را پیش از تبدیل‌شدن به سیلاب یا تبخیر و خارج شدن از دسترس، به شیوه‌های مختلفی مهار و مورد بهره‌برداری قرار داد و فرصتی برای سیراب کردن سفرههای زیرزمینی است؛ موضوعی که پیوسته مغفول مانده، این درحالی است که شرایط اقلیمی کشور ما خاص است و برای استفاده از آب بارندگی‌های اندک و نامنظم و سیلاب‌ها باید چاره‌جویی کرد.
همواره وقوع سیلابهای متعدد در کشور موجب جاری شدن میلیون‌ها مترمکعب آب در مناطق مختلف می‌شود که به اعتقاد کارشناسان می‌توان با استفاده از فناوری روز، کمبود آب مصرفی را از این طریق جبران و تامین کرد، اما در اغلب موارد بارش باران اگر کمی بیشتر شود، موجب وقوع سیلاب گسترده‌ای می‌شود که نه‌تنها قادر به جمع‌آوری آن نیستیم بلکه ویرانی و خسارت‌های سنگینی به بار می‌آورد.
آمار‌های جهانی حاکی از آن است که ایران به دلیل شرایط اقلیمی، توپوگرافی و ژئومورفولوژی جزو ١٠ کشور نخست جهان به لحاظ تنوع و حجم وسیع خسارت‌های ناشی از حوادث طبیعی است به طوری که بررسی‌ها نشان داده بیش از ٨٠ درصد وسعت شهر‌های کشور در معرض وقوع یک رخداد طبیعی قرار دارند که ٣٢ درصد آن مربوط به سیل بوده است.
بسیاری از صاحب نظران معتقدند مفهوم و جنس سیل به طور کامل متفاوت از سایر حوادث طبیعی است و اگر مدیریت علمی و صحیحی انجام شود به سیراب‌کردن سفرههای زیرزمینی کمک می‌کند.
اهمیت این موضوع وقتی بیشتر می‌شود که بد‌انیم طبق نظر کارشناسان بر اثر تغییر اقلیم، در سال‌‌های آینده با سیلابهای شدیدتری دست‌به‌گریبان خواهیم بود و همزمان تهدید و فرصت این رخداد طبیعی نمایان می‌شود، موضوعی که در طول سالیان متمادی از آن غافل بوده‌ایم. احمد شمسایی در قامت کارشناس منابع آب در‌این‌باره عنوان می‌کند: «سیلاب‌ها به دو شکل آرام و ناگهانی رخ می‌دهند. سیل ناشی از بارش با شدت کم و درسطح وسیعی از حوضه و با مدت و تداوم زیاد، سیل آرام یا تدریجی و سیل ناشی از بارش با شدت زیاد در سطح کوچکی از حوضه، سیل ناگهانی است. بیشتر سیلابهای رخ داده در کشور به دلیل تغییر شرایط فیزیکی حوضه‌های آبریز و از بین رفتن پوشش‌های گیاهی و تغییر اقلیم‌های ایجاد شده، به شکل ناگهانی رخ می‌دهند. لذا با توجه به تغییر اقلیم و پیامد‌های وقوع سیلاب باید اقدامات لازم به‌منظور پیش‌بینی و مهار سیلاب انجام شود، این در حالی است که بررسی‌ها نشان داده مدیریت صحیح سیلاب‌ها نه‌تنها می‌تواند سبب کاهش خسارت‌های ناشی از سیل شود، بلکه با تبدیل این رخداد طبیعی به فرصت می‌تواند در جهت تامین منابع آبی در دوره‌های خشک به کشور کمک کند. در این میان آبخوانداری و آبخیزداری غیرسازه‌ای همواره به‌عنوان راهکاری موثر برای حفاظت از خاک و ذخیره منابع آبی مورد‌توجه متخصصان بوده است، اقدامی علمی و ریشه‌ای که اجرای آنها توسل به راهکار‌های ناگهانی در مواقع بارش‌های شدید را به صفر می‌رساند و در‌عین‌حال از آب‌و‌خاک به‌عنوان سرمایه‌ای طبیعی محافظت می‌شود.»
این کارشناس در ادامه تشکیل بانک اطلاعات برای شناسایی فنی مناطق سیل خیز و پیشگیری از خسارت‌های ناشی از این حادثه طبیعی و استفاده بهینه آب برای حوزه‌های مختلف موردنیاز را ضروری دانسته و می‌گوید: «اگر به‌جای اجرای سازه‌های پر هزینه و بزرگ، به حفظ پوشش گیاهی و عدم دخالت در طبیعت توجه شود، این امکان وجود دارد که با کاهش سرعت سیلاب، شرایط جمع‌آوری و استفاده مجدد از این آب و یا دستکم نفوذ تدریجی و مصنوعی آن به سفرههای آب زیرزمینی فراهم شود. اگر بتوانیم با اعمال مدیریت صحیح سیلاب‌ها را مهار کنیم، آبخوان‌های کشور تغذیه و احیا می‌شود.»
اجرای طرح‌هایی برای استفاده بهینه از سیلاب
کارشناسان محیط‌زیست هم، بر این مهم صحه می‌گذارند که با اعمال مدیریت صحیح می‌توان آبخوان‌های کشور را تغذیه و از هدر رفت آب در مواقع سیلابی جلوگیری کرد. سهند احمدی، فعال محیط‌زیست بر تهیه و اجرای طرح‌هایی برای استفاده بهینه از سیلاب و روان آب‌ها به‌ویژه در مناطقی که با خشکسالی روبه رو هستند تاکید کرده و می‌گوید: «بارش‌ها و سیلابهای اخیر به ما نشان داد که باید بیش از گذشته به فکر استحصال آنها برای مواقع خشکسالی باشیم، زیرا هدررفت این منابع آبی به ضرر ماست. روان آب‌های سطحی منابع آبی سود‌مندی به شمار می‌روند و استفاده از آنها نیازمند مشارکت تمامی سازمان‌ها و نهاد‌های مرتبط است. اجرای طرح‌های استفاده بهینه از سیلاب‌ها و روان آب‌ها نقش ویژه‌ای در کاهش خسارت دارد، زیرا مهار و کنترل صحیح آنها در کمتر شدن خطرات نقش اساسی خواهد داشت و حوادث در کشور را کم می کند.»
در همین حال سعید نهروان، كارشناس ارشد صنعت آب به روش‌های مختلف مهار سیلاب‌ها اشاره و بیان می‌کند: «یکی از روش‌های ابتدایی و قدیمی برای دفع سیلاب‌ها این است که سیلابهای شهری را به داخل شبکه فاضلاب هدایت و از آنجا بدون آنکه عملیات تصفیه انجام شود به نزدیک‌ترین رودخانه مجاور و یا به طور مستقیم به سمت دریا هدایت و تخلیه کرد، در این صورت آب حاصل از بارندگی‌های شدید بدون آنکه در زمین نفوذ کند در شهر جاری و سپس وارد شبکه فاضلاب شده و به این طریق از دسترس خارج می‌شود که در اثر این فرآیند سفرههای زیرزمینی تغذیه نمی‌شوند، از طرف دیگر چون این آب‌ها تصفیه نمی‌شوند، در اثر مخلوط شدن با فاضلاب به‌شدت آلوده شده و درنهایت باعث آلودگی رودخانه‌ها و سواحل می‌شوند، همچنین به طور معمول شبکه فاضلاب شهر‌ها در مواقع بارندگی شدید توان عبور تمام آب‌ها را ندارد بنابراین در برخی از ساختمان‌ها و معابر، فاضلاب‌ها بالا آمده و باعث آلودگی محیط‌زیست شهری می‌شوند. مقدار آبی که بر اثر رگبار‌های شدید در شهر جاری می‌شود، بیشتر از ظرفیت تصفیه‌خانه هاست، در نتیجه‌بخشی از رواناب بارندگی بی‌آنکه تصفیه شود باید به رودخانه یا محل تخلیه هدایت شود، به علاوه استفاده از شبکه فاضلاب شهری برای انتقال آب باران به رودخانه به این مفهوم است که آب کم‌تری در خاک نفوذ می‌کند و به مصرف تغذیه منابع آب زیرزمینی نمی‌رسد.»
به گفته این استاد دانشگاه، آب باران به طور طبیعی بسیار آلوده است و چنانچه بدون تصفیه شدن به داخل رودخانه تخلیه شود، ممکن است کیفیت آب رودخانه را به‌شدت تنزل دهد. اقدامات لازم برای مهار سیلابهای شهری باید به‌صورتی باشد که حتی المقدور از دخالت و دستکاری در محیط هیدرولوژیکی موجود اجتناب شود. اساس این مفهوم آن است که در صورت امکان باید رواناب‌های شهری را در همان منطقه شهری نگاه داشت و از تخلیه و خروج آن از حوزه هیدرولوژیکی مربوطه خودداری کرد. بر این اساس کارشناسان به این نتیجه رسیدند که برای تقلیل و به حداقل رساندن دستکاری و دخالت در محیط هیدرولوژیکی بهتر آن است که در هر جای ممکن رواناب‌های ناشی از بارندگی را به داخل خاک‌های مناطق شهری نفوذ داد و پارک‌ها و کمربند‌های سبز می‌توانند این کار را تسهیل کنند.»
این کارشناس تاکید می‌کند: «در سیستم‌های طبیعی این عمل با شیب‌بندی دامنه‌ها، حفر چاه‌های مخصوص، تلقیح مصنوعی سفرههای آب زیرزمینی، ایجاد سدهای خاکی و بتونی در مسیر دره‌ها و خروجی حوزه‌های آبخیز انجام می‌شود همچنین با انجام این کار از طریق برنامه‌ریزی و طراحی مناسب سطوح خیابان‌ها، میدان‌ها و ساختمان‌ها علاوه بر مهار آب و جلوگیری از روان شدن سیلاب می‌توان از آب مهار شده در آبیاری فضای سبز شهری و حتی آشامیدنی استفاده کرد.»
وی با بیان اینکه یکی از راه‌های جلوگیری از هدر رفتن سیلاب‌ها و آب‌های سطحی اضافی، تغذیه آنها به زیرزمین و ذخیره در لایه‌های آبدار است، می‌گوید: «در این‌روش که «تغذیه مصنوعی» نام دارد، پخش سطحی آب‌های اضافی به طرف حوضچه‌ها یا استخر‌هایی منحرف می‌شود تا از کف نفوذ‌پذیر آنها به داخل زمین تراوش کند. قبل از ورود به داخل این حوضچه‌ها آب‌ها وارد یک حوضچه رسوب گیر می‌شود تا پخش اعظم مواد رسوبی آن ته نشین شود. تغذیه مصنوعی با استفاده از چاه نیز یکی دیگر از روش‌های مهار سیلاب است. چاه تغذیه آب را از سطح زمین به لایه‌های آبدار زیرزمینی انتقال می‌دهد که در آن جریان آب‌برعکس چاه‌های آبکشی معمولی است.»
اجرای فنون استحصال آب باران
قرارگرفتن ایران بر کمربند خشک کره زمین و خصوصیات اقلیمی این مناطق که عمدتاً کمبود بارش و نامنظم بودن آن است از دیرباز ایرانیان را به سازگاری با این شرایط سوق داده است. خشکسالی، تغییر رژیم بارندگی‌ها از برف به باران، افزایش بارندگی‌های رگباری و افزایش متوسط دمای سالانه موجب افزایش بی‌نظمی‌های اقلیمی شده است و در چنین شرایطی مطابق دیدگاه علی گلکاریان، کارشناس آب و عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی مشهد مدیریت صحیح عرصه‌های طبیعی و ایجاد ساختارهایی جهت حفظ روان‌آب ناشی از بارندگی‌ها به‌ویژه بارندگی‌های سیل‌آسا از یک سو موجب کاهش تخریب عرصه‌های طبیعی و از سویی دیگر جلوگیری از هدررفت آب و نگهداشت آنها برای دوره‌های مصرف می‌گردد. همچنین مدیریت و کنترل روان‌آب‌های شهری در قالب طرح‌های جامع آبخیزداری غیر سازه ای نیز از یک سو آب‌گرفتگی و خسارت به تاسیسات و بناهای شهری را کاهش می‌دهد و از سویی دیگر می‌تواند بخش قابل قبولی از مصارف غیرشرب شهری به‌ویژه در نواحی خشک و نیمه‌خشک را تامین کند.
مهار، کنترل و کاهش خطرات ناشی از جریان سیلاب و به حداقل رساندن پیامد‌های ناشی از سـیل و درنهایت حفاظت روان آب‌ها موضوعی است که راه حل آن را باید در کاربست عملیات آبخیزداری جست وجو کرد. هم اکنون رویکردی که برای مدیریت روان‌آب‌ها در سراسر جهان هم مورد توجه قرار گرفته، مسئله آبخیزداری است. تلاش آبخیزداری این است تا فعالیت‌هایی را که سبب برهم خوردن تعادل حوزه آبخیز می‌شود با فعالیت‌ها و عملیاتی به حالت گذشته برگردانند که متاسفانه در کشور ما به دلیل کم بودن بودجه نتوانسته به شکل مفیدی در این حوزه به مهار سیل‌ها و جمع آوری سیلاب کمک کند. البته به گفته کارشناسان مطالعات نشان داده در حوزه‌هایی که عملیات آبخیزداری غیرسازه ای انجام شده، کمک بسیار خوبی به مدیریت روان آب‌ها کرده است.
برهمین اساس علی گلکاریان چند سال پیش در خبرگزاری ایسنا یادداشتی منتشر و به نابسامانی در حوزه مدیریت آب به ویژه روان آب ها اشاره و تاکید کرده است: «وقوع چنین رخدادهای شدید و ایجاد خسارت‌های گسترده زمینه را جهت اظهارنظرهای عجولانه و احساسی فراهم می‌کند. از این دست اظهارنظرها می‌توان به صحبت‌های مسئولان وزارت نیرو در مورد نقش سدها به‌عنوان مهمترین و شاید تنها عامل کنترل‌کننده سیلاب اشاره کرد. پرسش مطرح شده این است که صرف نظر از شدت بارندگی، آیا تخریب و عدم مدیریت صحیح عرصه‌های طبیعی در بالادست، موجب افزایش فزاینده روان‌آب و به‌تبع آن رسوب همراه سیل نشده است؟ آیا با مدیریت صحیح و کنترل روان‌آب‌ها در بالادست بازهم این حجم از روان‌آب‌ها و رسوب وارد سدها می‌شود؟ امروزه در تمام دنیا ساخت سدهای بزرگ فقط در شرایط خاص و با انجام کلیه بررسی‌های زیست‌محیطی در بالادست و پایین‌دست انجام می‌شود. بنابراین به مدیریت متوازن در این عرصه نیاز داریم. مدیریت متوازن بایستی قطعاً با رویکردهای طولانی‌مدت و درنظر گرفتن تمامی عوامل دخیل در عرصه‌های طبیعی و غیرطبیعی همراه باشد. یکی از اقدامات کاربردی و راهگشا در این زمینه اجرای فنون استحصال آب باران است. استحصال آب باران به روش‌هایی اطلاق می‌شود که برای تامین آب از باران به‌طورمستقیم معمول است و شامل استفاده از رودخانه و یا چاه نمی‌شود. در این روش‌ها بخشی از روان‌آب ناشی از باران، پیش از تبدیل‌شدن به سیلاب یا تبخیر و خارج شدن از دسترس، به شیوه‌های مختلفی مهار شده و مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد.»
شرایط خاص اقلیمی، ایرانیان را از دیرباز به فکر چاره‌جویی جهت استفاده از بارندگی‌های اندک و نامنظم انداخته است. از این رو فنون بومی متعددی در بخش‌های گوناگون کشور جهت استحصال آب باران مورد استفاده بوده است و علی گلکاریان عنوان کرده است: «روش‌های استحصال آب باران می‌تواند کاربردهایی در بخش‌های گوناگون مصرف‌کننده آب اعم از شهری (خانگی و فضای سبز)، منابع طبیعی (جنگل و مرتع)، کشاورزی (زراعت و باغبانی)، محیط زیست (حیاط وحش و محیط‌های آبی) دام‌پروری (دام، طیور و آبزی‌پروی) و بخش صنعت داشته باشد. هدف نهایی طرح استحصال آب باران، رسیدن به سامانه‌ای جامع در خصوص اولویت‌بندی و تصمیم‌گیری علمی و سازگار جهت اجرای روش‌های مناسب استحصال آب باران در هر بخش از کشور ایران است. ازجمله اهداف این طرح می‌توان به ذخیره بخشی از روان‌آب‌های حاصل از بارندگی در بخش‌های مختلف کشور و کاهش دبی آب خروجی از هر منطقه، توزیع متوازن منابع آب در سطح کشور و تمرکززدایی که معمولاً در ساخت سازه‌های بزرگ همچون سدها اتفاق می‌افتد، اشاره کرد. از آنجایی که آب، عنصری اساسی در پراکنش جمعیت است، این موضوع می‌تواند به تمرکززدایی جمعیت و برقراری عدالت اجتماعی نیز کمک کند، پایش و ارزیابی اقدامات استحصال آب، جهت شناسایی عوامل موثر در انتخاب و مکان‌یابی، شناسایی و پتانسیل‌سنجی عرصه‌های گوناگون کشور جهت اقدامات اجرایی استحصال آب باران، برآورد پتانسیل آب قابل استحصال در سطح کشور از طریق روش‌های گوناگون استحصال آب باران، ارزیابی امکان احیاء و قابلیت تداوم استفاده از روش‌های سنتی استحصال آب باران، بهینه‌سازی و به‌روزرسانی اقدامات استحصال آب باران منتخب برای تامین نیاز آبی بخش‌های مختلف شرب، کشاورزی، حیات وحش و احیای طبیعت با توجه به شرایط اقلیمی، جغرافیایی، فرهنگی، دانش بومی و امکانات موجود در هر منطقه، ارائه استاندارد اجرایی ملی و منطقه‌ای مبتنی بر اصول علمی جهت اقدامات استحصال آب باران بر اساس روش‌های سنتی و نوین و...حائز اهمیت است.»
به گفته این کارشناس آب، این اقدام می‌تواند به‌عنوان یکی از اقدامات موثر در مدیریت عرصه‌های طبیعی و غیرطبیعی اثرات مفید بسیاری در مدیریت منابع آب و کاهش اثرات مخرب خشکسالی و سیلاب داشته باشد و برخی از اثرات مورد انتظار را فراهم کند، اثراتی چون شناسایی و روزآمدرسانی دانش بومی ایرانیان در استحصال آب باران و سازگاری با کمی آبی، خشکسالی و سیلاب، ایجاد بستر لازم جهت فراهم آوردن اهداف اقتصاد مقاومتی (با تامین آب به عنوان عنصر اصلی توسعه و اشتغال)، بهبود شرایط سرزمینی و تقویت شرایط اجتماعی و رفاهی جوامع محلی در جهت تثبیت پایدار این جوامع، کمک به بهبود امنیت ملی با جلوگیری از متروکه‌شدن روستاهای مناطق خشک و مرزی به دلیل کمبود آب، تسریع فرآیند احیا طبیعت در اکوسیستم های تخریب یافته.
اجازه دهیم سیل مسیر طبیعی خودش را برود
در این میان، گروهی از فعالان محیط زیست هم برای چگونگی ذخیره آب سیلاب اشاره دارند به اینکه کشور ما حدود ۲۰۰ تا ۳۰۰ میلیارد مترمکعب ظرفیت آبخوان دارد یعنی به‌راحتی می‌توانیم دستکم این میزان آب شیرین را در مخازن آب زیرزمینی نگهداری کنیم. این فعالان محیط زیست در گفت و گو با «رسانه ها» تاکید کرده اند که «بسیاری از کشورها از این ویژگی محروم‌اند و این امکان را ندارند ما اصطلاحا از آبرفت‌های درشت‌دانه برخورداریم. مثلا مسئولان مصر گفته‌اند دلیل ساخت سد آسوان این است که آبرفت‌های درشت‌دانه نداریم و اگر از این ویژگی برخوردار بودیم، این سد را نمی‌ساختیم. اما ما فقط کافی است این سیل‌ها را هدایت کنیم به سمت همین آبرفت‌های درشت‌دانه در مرکز ایران در تالاب‌هایی که وجود دارد و این‌ها خودشان وظیفه ذاتی‌شان را انجام می‌دهند و آرام‌آرام در سفرههای آب زیرزمینی نفوذ می‌کنند.» آن ها با تاکید بر اینکه باید فهم درستی از طبیعت داشته باشیم و با اقداماتی در سیر طبیعی آن دخالت نکنیم، می گویند: «این نگرانی وجود دارد مبنی بر اینکه این سیل‌ها هدر می‌رود اشتباه است. اگر اجازه دهیم سیل مسیر طبیعی خودش را برود و آرام‌آرام از سرعتش کم شود، دشت‌ها و آبخوان‌ها را تغذیه می‌کند و در نهایت وارد چالاب‌های کویری یا تالاب‌ها می‌شود و آنجا به تنوع زیستی کمک می‌کند و ظرفیت گرمایی ویژه را افزایش می‌دهد.» به زعم آن ها، آنچه نگران‌کننده است، «مختل کردن شبکه زهکشی طبیعت است، ما به آبخیزداری شهری دهن‌کجی کرده‌ایم و نتیجه‌اش این می‌شود که آب در سرتاسر شهر جمع می‌شود چراکه آب نه می‌تواند در زمین نفوذ کند نه می‌تواند سفره آب زیرزمینی را تغذیه کند فقط تبخیر می‌شود. این آب مصداق هدر رفتن است نه آبی که وارد خلیج فارس و دریای عمان می‌شود نه آبی که وارد چالاب‌ها و تالاب‌های مرکزی می‌شود.» (1)
پی نوشت: همشهری آنلاین- کارشناس محیط زیست
تیتر خبرها
تیترهای روزنامه
-
اجرای دقیق سیاستهای اصل۴۴ موجب رفع موانع مشارکت مردم خواهد شد
-
کاهش رقابت خصولتیها با بخش خصوصی بهمنزله تقویت مشارکت مردم خواهد بود
-
مردمیسازی اقتصاد برای کاهش جولان سوداگران
-
بهارستان تکمیل می‌شود
-
دور جدید حمله ترکیبی حزبالله علیه اسرائیل
-
در ستایش یک تصمیم تمیز
-
رژیم صهیونیستی مصداق برائت در حج
-
سیل و آبی که هدر می‌رود!
-
روایت تکاندهنده یونیسف از گورستانهای کودکان غزه
-
فصل پیروزی ملت
