فناوری بومی در مسیر خودکفایی

آیا فناوری بومی می‌تواند موتور محرک اقتصاد آینده باشد؟

فناوری بومی در مسیر خودکفایی

گروه اقتصادی
جمهوری اسلامی ایران امروز در نقطه‌ای ایستاده است که دیگر تنها مصرف‌کننده فناوری‌های جهانی نیست؛ بلکه خود به یکی از بازیگران تأثیرگذار در عرصه تولید دانش، فناوری و محصولات نوین بدل شده است. شانزدهمین نمایشگاه بین‌المللی فناوری نانو که از یازدهم تا چهاردهم آبان در محل دائمی نمایشگاه‌های بین‌المللی تهران برگزار شد، تصویری روشن از این مسیر رو به رشد را به نمایش گذاشت. این نمایشگاه نه تنها فرصت معرفی دستاوردهای فناورانه کشور بود، بلکه نمادی از تحقق تدریجی اقتصاد دانش‌بنیان، خودکفایی فناورانه و تحقق اقتصاد مقاومتی در عرصه علم و صنعت محسوب می‌شوند. حضور چشم‌گیر مجموعه دانش‌بنیان، فناور و پژوهشی، از شرکت‌های کوچک نوپا تا مجموعه‌های صنعتی بزرگ، نشان داد که زیست‌بوم نوآوری در ایران دیگر تنها در حد شعار نیست؛ بلکه به یک واقعیت فعال و اثرگذار اقتصادی تبدیل شده است. کارشناسان معتقدند که در شرایط تحریم و فشار اقتصادی، راه برون‌رفت پایدار نه در واردات فناوری، بلکه در تقویت توان بومی و بهره‌گیری از ظرفیت نخبگان داخلی است. در همین راستا، سیاست‌گذاران کشور در سال‌های اخیر با تقویت معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، ایجاد صندوق نوآوری و شکوفایی و تسهیل دسترسی شرکت‌های دانش‌بنیان به منابع مالی، بستر رشد شرکت‌های فناور را فراهم کرده‌اند. به گفته آگاهان حوزه فناوری، امروز بیش از ۴۰۰ شرکت فعال در حوزه نانوفناوری و هزاران شرکت دیگر در سایر حوزه‌های دانش‌بنیان در کشور مشغول فعالیت هستند. این شرکت‌ها با بهره‌گیری از دانش داخلی، در زمینه‌های گوناگونی چون انرژی‌های نو، دارو و تجهیزات پزشکی، مواد پیشرفته، کشاورزی هوشمند و فناوری‌های نرم، موفق به تولید محصولات باکیفیت و چه‌بسا صادرات‌پذیر شده‌اند. درحقیقت باید بگوییم که نمایشگاه نانو امسال نشان داد که مسیر توسعه فناوری در کشور، از مرحله تحقیق و توسعه عبور کرده و اکنون در آستانه مرحله تجاری‌سازی و رقابت صنعتی قرار دارد.
زنجیره‌ای بومی از دانش تا ثروت
آنچه نمایشگاه امسال را متمایز می‌کرد، نگاه عملیاتی به تبدیل ایده به محصول و محصول به بازار بود. در سال‌های گذشته، بسیاری از نوآوری‌ها در حد طرح‌های پژوهشی باقی می‌ماندند اما امروز با حمایت ساختارهای دانش‌بنیان، شاهد شکل‌گیری زنجیره‌ای کامل از دانش تا ثروت هستیم. در این نمایشگاه، بیش از ۸۰ محصول دانش‌بنیان ایرانی در حوزه‌های راهبردی از جمله بهداشت و سلامت، نفت و انرژی، هوش مصنوعی، کشاورزی و صنعت دفاعی معرفی شد. این محصولات نه‌تنها نیازهای داخلی را تأمین می‌کنند، بلکه در بسیاری از موارد از نمونه‌های خارجی ارزان‌تر و باکیفیت‌تر هستند. به گفته مسئولان حوزه علم و فناوری، تولید این محصولات بومی تاکنون موجب صرفه‌جویی ارزی بالغ بر یک میلیارد و ۳۵۰ میلیون دلار شده است. افزون بر آن، این فناوری‌ها با کاهش ۲۰۰ همت از هزینه‌های دولتی، نشان داده‌اند که فناوری بومی می‌تواند علاوه بر رشد علمی، تأثیری مستقیم بر بهره‌وری اقتصادی داشته باشد. ارزش بازار داخلی این محصولات حدود ۱۱۰ همت برآورد شده است، رقمی که نشان می‌دهد محصولات دانش‌بنیان ایرانی به‌تدریج در حال جایگزینی کالاهای خارجی و تبدیل شدن به محور رشد اقتصادی کشور هستند.
از خودکفایی علمی تا اقتدار صنعتی
اکنون کشورمان در حوزه نانوفناوری یکی از پیشگامان منطقه و جزء کشورهای برتر جهان است. این جایگاه حاصل بیش از دو دهه تلاش پیوسته پژوهشگران و حمایت‌های هدفمند دولت و نهادهای علمی بوده است. در حال حاضر، محصولات نانویی ایران در بیش از ۱۵ حوزه صنعتی از جمله پزشکی، کشاورزی، انرژی، محیط زیست، عمران، نفت و گاز و مواد پیشرفته مورد استفاده قرار می‌گیرند. بر اساس گزارش‌های رسمی، طی 15 دوره برگزاری نمایشگاه نانو، بیش از هزار شرکت و مؤسسه فناور شرکت کرده‌اند و صدها محصول نانویی به‌صورت رسمی وارد بازار شده است. کارشناسان بر این باورند که نانوفناوری در ایران، نمونه‌ای موفق از پیوند علم، صنعت و اقتصاد است. این حوزه توانسته است الگویی بومی برای سایر بخش‌های فناورانه کشور ایجاد کند؛ الگویی که بر پایه خوداتکایی، حمایت هدفمند و سرمایه‌گذاری بلندمدت استوار است.
فرصت‌های اقتصادی در سایه بومی‌سازی فناوری
توسعه فناوری‌های بومی تنها یک موضوع علمی نیست؛ بلکه ریشه‌ای عمیق در ساختار اقتصادی و اجتماعی کشور دارد. امروز اقتصاد دانش‌بنیان به عنوان یکی از ارکان تحقق رشد درون‌زا و عدالت‌محور در برنامه‌های توسعه‌ای کشور مطرح است. حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان، به‌ویژه در نمایشگاه‌هایی همچون نانو و فرّ ایران، به معنی ایجاد فرصت‌های جدید اشتغال، افزایش بهره‌وری صنایع موجود و کاهش وابستگی به واردات است. به گفته کارشناسان اقتصادی، اگر روند فعلی حمایت‌ها ادامه یابد، می‌توان تا سه سال آینده وابستگی صنعتی کشور به تجهیزات وارداتی را تا ۳۰ درصد کاهش داد. در بخش انرژی نیز بسیاری از فناوری‌های بومی می‌توانند هزینه تعمیر و نگهداری صنایع نفت و گاز را به میزان قابل توجهی کاهش دهند.
دانش‌بنیان‌ها و نقش‌آفرینی در صادرات فناوری
یکی از محورهای مهم نمایشگاه اخیر، تمرکز بر صادرات فناوری‌های بومی بود. با افزایش کیفیت محصولات داخلی و استقبال بازارهای منطقه‌ای از کالاهای فناورانه ایرانی، مسیر صادرات در این حوزه رو به گسترش است. در حوزه داروهای نانویی، محصولات ایرانی امروز به بیش از ۲۰ کشور جهان صادر می‌شوند و در زمینه مواد پیشرفته و تجهیزات صنعتی نیز چندین قرارداد صادراتی با کشورهای آسیایی امضا شده است. کارشناسان معتقدند که اگر سیاست‌های حمایتی دولت در زمینه تسهیل صادرات فناوری و اعطای ضمانت‌نامه‌های اعتباری و حمایت از برندهای داخلی ادامه یابد، ایران می‌تواند در دهه آینده به یکی از قطب‌های صادرات فناوری در منطقه تبدیل شود.
نقش صندوق توسعه ملی در حمایت از نوآوری
از دیگر محورهای مهم در توسعه محصولات دانش‌بنیان، تأمین مالی پایدار است. یکی از انتقادهای همیشگی شرکت‌های فناور، دشواری در دریافت تسهیلات بانکی و نبود حمایت مالی بلندمدت بوده است. در همین راستا، استفاده از ظرفیت صندوق توسعه ملی برای حمایت از پروژه‌های فناورانه، به یکی از راهکارهای مؤثر تبدیل شده است. بر اساس برنامه‌های اخیر معاونت علمی و فناوری، قرار است بخشی از منابع صندوق توسعه ملی به تسهیلات کم‌بهره برای شرکت‌های دانش‌بنیان اختصاص یابد. این اقدام می‌تواند موجب تسریع در توسعه طرح‌های نیمه‌تمام و افزایش ظرفیت تولید محصولات بومی شود. کارشناسان اقتصادی بر این باورند که سرمایه‌گذاری در فناوری، بازدهی بلندمدت و چندوجهی دارد. چنین سرمایه‌گذاری‌هایی نه‌تنها موجب خلق اشتغال و ارزش افزوده می‌شوند، بلکه زیرساخت‌های علمی کشور را برای نسل‌های آینده تقویت می‌کنند. یکی از نکات قابل‌توجه در سخنان مسئولان و کارشناسان حاضر در نمایشگاه، تأکید بر عدالت فناورانه بود؛ یعنی گسترش دسترسی به فناوری در سراسر کشور و به‌ویژه مناطق محروم. امروز بسیاری از محصولات دانش‌بنیان تولیدشده در کشور، می‌توانند در حوزه‌هایی چون سلامت روستایی، آموزش هوشمند، آبیاری کشاورزی، مدیریت پسماند و انرژی خورشیدی نقش‌آفرینی کنند. این محصولات علاوه بر ارتقای کیفیت زندگی مردم، باعث کاهش هزینه‌های دولت در ارائه خدمات عمومی نیز می‌شوند. تحلیلگران اجتماعی معتقدند که توسعه فناوری‌های بومی، نه‌تنها یک ضرورت اقتصادی، بلکه اقدامی در مسیر عدالت اجتماعی است؛ چراکه با توزیع فرصت‌های توسعه در سراسر کشور امکان اشتغال و پیشرفت را به مناطق کمتر برخوردار نیز می‌رساند.
نمایشگاه‌ها؛ پل ارتباط علم و صنعت
نمایشگاه‌های تخصصی همچون نانو و فناوری‌های روزآمد، تنها محلی برای نمایش نیستند؛ بلکه بستر تعامل مستقیم میان دانشگاه‌ها، شرکت‌ها و سرمایه‌گذاران به شمار می‌روند. در حاشیه این نمایشگاه‌ها، نشست‌های تخصصی، کارگاه‌های آموزشی و میزهای مذاکره تجاری برگزار شد تا مسیر همکاری میان بخش خصوصی و مراکز تحقیقاتی تسهیل شود. چنین رویدادهایی سبب می‌شود تا شرکت‌های دانش‌بنیان، نیازهای واقعی بازار را بشناسند و از سوی دیگر، صنایع بزرگ نیز به ظرفیت‌های علمی کشور اعتماد بیشتری پیدا کنند. به گفته کارشناسان، تداوم برگزاری این رویدادها می‌تواند موجب شکل‌گیری شبکه‌ای پایدار از نوآوران، سرمایه‌گذاران و سیاست‌گذاران شود؛ شبکه‌ای که زیرساخت رشد پایدار فناوری در کشور خواهد بود.
فناوری بومی، ستون آینده اقتصاد ایران
اکنون که کشور بیش از گذشته در مسیر تحول اقتصادی قرار گرفته، توسعه فناوری‌های بومی می‌تواند ستون اصلی اقتصاد آینده باشد. نمایشگاه اخیر نانو و فرّ ایران، نه‌تنها نمایشی از دستاوردهای علمی، بلکه سندی از توان ملی و اراده ایرانی در مسیر خودکفایی و پیشرفت بود. کارشناسان تأکید می‌کنند که برای استمرار این مسیر باید چند محور به‌طور جدی دنبال شود. نخست افزایش سرمایه‌گذاری پایدار در حوزه‌های دانش‌بنیان از طریق صندوق توسعه ملی و حمایت‌های دولتی است. از دیگر موارد تسهیل صادرات فناوری و محصولات بومی با ایجاد مشوق‌های اقتصادی و حمایت از برندهای ایرانی می‌باشد. همچنین تداوم همکاری میان دانشگاه، صنعت و نهادهای مالی به‌منظور تجاری‌سازی دستاوردهای پژوهشی نیز ضرورت دارد. توأمان با این موارد گسترش آموزش‌های تخصصی و تربیت نیروی انسانی ماهر برای پاسخ‌گویی به نیاز صنایع نو نیز می‌بایست در دستورکار قرارگیرد.