پیشرفت‌ها و پسرفت‌های مناظرات انتخاباتی

برنامه مناظره امسال هرچه بیشتر از یک مناظره ایده‌آل و کلاسیک فاصله گرفته است

پیشرفت‌ها و پسرفت‌های مناظرات انتخاباتی

گروه فرهنگی
اولین مناظره انتخابات ریاست جمهوری تیرماه 1403 در شامگاه دوشنبه برگزار شد. مناظره‌ای که برای اکثر مردم، نه تنها تعیین‌کننده نبود، بلکه احتمالا جذابیت بالایی هم برای آن‌ها نداشت و تماشا یا عدم تماشای آن علی‌السویه به شمار می‌آمد. این در حالی است که عملکرد کلی رسانه ملی در این دوره از انتخابات ریاست جمهوری قابل تقدیر است. چراکه به هر رو نباید فراموش کنیم ما در یک وضعیت اضطراری قرار گرفتیم و شرایطی که قرار بود درست یک سال بعد در همین ایام ایجاد شود، با یک سال تعجیل آغاز شد. رسانه ملی باید هم حق سوگواری و تعظیم شهادت رئیس‌جمهور سابق و همراهان گرامی‌اش را ادا می‌کرد و هم کشور را برای برگزاری یک انتخابات پرنشاط و پرهیاهو مهیا می‌ساخت. این یعنی در یک دوره فشرده، دو وضعیت فوق‌العاده را مدیریت کردند. از این جهت باید مطمئن بود اهالی رسانه ملی روزها و شب‌های بسیار پرزحمتی را سپری کرده‌اند و بر هر دیده منصف لازم است که از آن‌ها قدردانی کند. برنامه مناظره نیز امسال با تغییرات مثبتی خصوصا در دکور و میزانسن همراه بود. دکور گرم و چشم‌نواز بود که پس‌زمینه شب تهران، باعث می‌شد حال و هوای یک شب انتخاباتی به مخاطب منتقل شود. اما این سؤال که چرا مناظرات انتخاباتی رفته رفته جایگاه ویژه خود را از دست داده است اساسا مربوط و محدود به این دوره نیست. از بعد از سال 88، سبکی از مناظرات را تجربه کردیم که در آن تلاش شده بود با وضع محدودیت‌های مختلف، از بروز بحث‌ها و سخنان حاشیه‌ای، بی‌جهت، تند و التهاب‌آور و یا دور از اخلاق جلوگیری شود. امسال با محوریت پرسش‌های کارشناسان، برنامه مناظره هرچه بیشتر از مناظره به معنای حقیقی کلمه فاصله گرفته است. در این میان باید دانست مناظره تعریف مخصوص به خودش را دارد و نمی‌توان بر هر پدیده‌ای نام مناظره نهاد. در بهترین حالت، مناظره باید از دو نفر تشکیل شده باشد. اگر هم دو نفر رو به روی هم ننشسته باشند، دستکم باید نوعی از تخاطب و
رو در رویی را داشته باشیم تا جلسه‌مان چیزی شبیه به مناظره باشد. در مناظرات امسال چنین حالتی وجود ندارد و نامزدها، با کارشناس‌ها تخاطب دارند و نه با یکدیگر. این دقیقا همان شرایطی است که امسال در میزگردهای انتخاباتی رسانه ملی هم شاهد آن هستیم. در واقع مناظرات امسال همان میزگردها هستند با این تغییر که همه نامزدها با یکدیگر در مقابل کارشناس‌ها حضور دارند و البته کارشناس‌ها نیز حضور فیزیکی و در لحظه ندارند! نتیجه این شده است که میزگردها برای مخاطب قابل استفاده‌تر هستند تا مناظرات!
باید بدانیم اخلاق و امنیت که در سال 88 قربانی هیجان انتخابات شد؛ الزاما در مقابل هیجان انتخابات قرار ندارد و اما از سوی دیگر، مشارکت مردم در انتخابات تا حد زیادی به هیجان انتخابات وابسته است. امید است در دوره‌های دیگر به نقطه بهینه هیجان در برابر اخلاق و امنیت در تبلیغات انتخاباتی دست پیدا کنیم.
اولین مناظره نامزدهای ریاست جمهوری با تغییراتی ساختاری نسبت به دوره‌های قبل شب ۲۸ خرداد روی آنتن رفت که اگرچه برخی معتقد بودند تمهیداتی برای جذابیت مناظره‌ها در نظر گرفته نشده بود اما اولین مناظره در کنار برخی کنایه‌ها و جدل‌های کلامی نامزدها از تخریب‌ها و افشاگری‌های دوره‌های پیش به دور بود.
به گزارش مهر اولین مناظره با رویکرد اقتصادی پیش رفت که در این گزارش مروری داریم روی برگزاری این مناظره به مثابه یک برنامه تلویزیونی و نه محتوای سخنان نامزدها که امری تخصصی در حوزه‌ای دیگر است. مناظره‌هایی که می‌تواند برگ برنده سازمان در جذب مخاطب باشد و طراحی و کارگردانی آن، هم در مشارکت مردم پای صندوق‌های رأی و هم انتخاب فرد مناسب تعیین کننده است. با این حال اولین قسمت از این مناظره‌ها کمتر توانست جذابیت یک برنامه رسانه‌ای را به تصویر بکشد و مخاطب را برای تماشای مناظره بعدی به شوق وادارد.
افتتاحیه مناظره؛ ورود نامزدها با خودروهای مورد علاقه
شبکه یک با پایان پخش فیلم سینمایی عصرگاهی، ویژه برنامه‌ای را با اجرای مجید یراقبافان و همچنین احمد اکبرنژاد و حسن صلح‌جو روی آنتن برد. این برنامه دقایقی قبل از ساعت ۱۸ شروع شد و با ورود اولین نامزد ریاست جمهوری به اطلاع رسانی در این باره پرداخت.
آیین استقبال از نامزدهای ریاست جمهوری امسال به شکل منجسم تر و سامان یافته تری از طرف سازمان صداوسیما انجام و تلاش شد که برای خود نامزدها هم با شکوه تر باشد. به همین دلیل هر یک از نامزدها با مارش یگان تشریفات ارتش و با موسیقی فیلم «محمد رسول الله» مصطفی عقاد مورد استقبال قرار می‌گرفت. هر نامزد در ابتدای ورودش به صداوسیما برای ادای احترام به مقام شهدای گمنام و گلباران مقبره آنها در نزدیکی مسجد بلال می‌رفت که حسین قرایی، مدیرکل روابط عمومی سازمان صداوسیما یکی یکی آن‌ها را همراهی می‌کرد.
نکته جالب توجه این بود که امسال خبری از خودروهای تشریفاتی سازمان نبود و هر یک از نامزدها به میل خود با خودرویی که می‌خواستند وارد می‌شدند. از همین رو خودروی برخی مثل تیبای سعید جلیلی و خودروی برقی زاکانی مورد توجه رسانه‌های مجازی قرار گرفت. برخی هم تلاش کرده بودند همراه خود را ویژه‌تر انتخاب کنند مثل محمدباقر قالیباف که با نوه خود به سازمان آمده بود.
حضور نامزدها در سازمان و ورود و همراهی شأن توسط یراقبافان اعلام می‌شد تا نوعی یک دستی حتی در روایت و معرفی‌ها توسط مجری وجود داشته باشد. صلح جو در بخشی از این برنامه اعلام کرد که حتی ترتیب ورود نامزدها به سازمان هم براساس قرعه کشی انجام شده است.
مجریان، چند باری هم از تلویزیون و برنامه‌های تبلیغاتی نامزدها گفتند و اینکه چطور صداوسیما پای کار آمده و حتی باعث شده که بخش زیادی از تبلیغات کاغذی و محیطی نامزدها حذف شده و صرفه جویی شود؛ نکته‌ای که اگرچه درست است اما خوش‌تر است که این تعاریف از زبان اهالی و منتقدان و چهره‌هایی غیر از صداوسیما باشد.
آیین قرعه کشی؛ از شماره بندی تا نماز جماعت
مشایعت برای آیین قرعه کشی هم توسط سیدتقی سهرابی، معاون حقوقی و امور مجلس صداوسیما انجام می‌شد که نامزدها را به ساختمان معاونت سیما می‌برد که البته با توییتی که زاکانی همان عصر منتشر کرد تا از تاکسی اینترنتی کرایه‌ای خبر دهد تصویر خودش و سهرابی را گذاشته بود و خیلی‌ها تصور کردند سهرابی همان آقا محسن راننده تاکسی برقی است.
نامزدها امسال در مقایسه با دوره‌های قبل با نظم بیشتری به ساختمان معاونت سیما رسیدند. هر یک در صندلی‌های خود قرار گرفتند و با حضور همه آنها، پیمان جبلی، رئیس سازمان به استقبالشان رفت. بعد از سخنرانی او و نماینده کمیسیون بررسی تبلیغات، آیین قرعه کشی توسط قرایی انجام شد. همزمان با خواندن نام امیرحسین قاضی زاده هاشمی، او از جا افتادن «سید» در نامش گفت که بعد از آن در همه جا اسم او با سید همراه شد.
با پایان این آیین قرار شد آماده سازی نهایی انجام شود تا بعد از نماز مغرب، مناظره در ساعت ۲۰ آغاز شود. نامزدها نماز جماعت را هم به اتفاق هم خواندند و تصاویر آن را بعداً پیمان جبلی، رئیس صداوسیما در صفحه مجازی خود منتشر کرد.
این مناظره با تأخیری چند دقیقه‌ای ساعت ۲۰:۱۸ آغاز شد که همین میزان از تأخیر هم برای مخاطب میلیونی این برنامه زیاد محسوب می‌شد. به ویژه که توضیح کاملی هم از طرف مجریان برای مخاطب ارائه نشد که دلیل این تأخیر چیست.
حضور مجریان در ویژه برنامه پیش از مناظره بیشتر توضیح اتفاقاتی بود که خود مخاطب روی آنتن می‌دید و ارزش افزوده دیگری نداشت. سه مجری مسلط، باسابقه و حرفه‌ای برای این رویداد انتخاب شده بودند که می‌توانست حضورشان با ارائه محتوای برنامه ریزی شده تری همراه باشد چون حتماً مخاطب از این چهره‌ها انتظار بیشتری دارد.
شروع مناظره؛ میکروفن‌ها قطع نمی‌شود!
با آغاز برنامه، مهدی خسروی درحالی که روی صندلی خود قرار گرفته بود به مخاطبان برنامه شبکه یک و دیگر شبکه‌ها سلام کرد و خبر داد که برنامه از شبکه سلامت با رابط ناشنوایان، از پرس تی وی به زبان انگلیسی و العالم به زبان عربی پخش می‌شود. او در توضیحاتی بیان کرد که برخلاف ادوار گذشته برای طرح پرسش، قرعه کشی نمی‌شود و سوال‌ها براساس شماره‌های تعیین شده نامزدها پیش می‌رود.
خسروی همچنین از این گفت که در این دوره بنایی بر قطع میکروفن وجود ندارد و از نامزدها برای همکاری در رعایت زمان، خواهش کرد. پایان بخش جملات خسروی خطاب به نامزدها هم رعایت زبان فارسی و کمک به اعتلای آن بود که به عنوان یک نکته ویژه مورد توجه برخی واکنش‌های فضای مجازی قرار گرفت. سخنان خسروی مختصر و موجز مطرح شد تا زودتر وارد شروع برنامه شود و بعد از آن با پخش سرود جمهوری اسلامی ایران و قرائت آیات قرآن برنامه به شکل جدی تر آغاز شد.
طراحی دکور برنامه؛ از مقایسه با محفل تا نبود المانی از ایران
طراحی دکور برنامه تلاش شده بود به دور از دکورهای رسمی و خشک برنامه‌های این چنینی باشد و با مناظره‌های قبلی هم متفاوت باشد. چیدمان صندلی نامزدها از این حیث در نیم حلقه‌ای نزدیک به هم چیده شده بود. و در بک گراند صحنه نمایی از شهر مشخص بود. شهری که نه المانی از ایران داشت که به عنوان یک بک گراند کشوری دیده شود و نه مؤلفه ای از شهر تهران مثل برج میلاد در آن به چشم می‌خورد و صرفاً چراغانی‌های یک شهر دیده می‌شد که می‌توانست هر نقطه‌ای از جهان تصور شود.این میان فاصله زیاد صندلی نامزدها با مجری هم خیلی به چشم آمد و وقتی دوربین از زاویه مجری نامزدها را نشان داد این فاصله عجیب و بسیار دور بود و اصلاً وسعت صحنه با این فاصله در جایی که نیاز به تصویر کشیدن المان یا مؤلفه دیگری نبود بیهوده به نظر می‌رسید. برخی هم در فضای مجازی به نامناسب بودن صندلی نامزدها اشاره می‌کردند که گویی با نوعی سختی باید برگه‌های خود را در اطرافشان نگه می‌داشتند و جلویشان میزی نبود که بتوانند با راحتی بیشتری نوشته‌ها را مقابلشان قرار دهند. کاربران فضای مجازی به شوخی از استرس خود برای فروریختن برگه‌های نامزدها هم نوشته بودند.
المان پنجره‌های بک گراند با رنگ قهوه‌ای که فضایی مذهبی را تداعی می‌کرد باعث شد برخی در فضای مجازی از دکور «محفل» یاد کنند که اتفاقاً امیرحسین میرطالب طراح دکور این برنامه طراحی دکور «محفل» را هم بر عهده داشته است و این نزدیکی خروجی کار با همان سبک و معماری اتفاق دور و بعیدی نیست.
نور آبی مایل به تیره کف زمین هم چشم مخاطب را می‌زد و بهتر بود از رنگ‌های روشن‌تری بهره گرفته می‌شد. با این حال میرطالب از طراحان کاربلد دکور است که این سال‌ها دکور و صحنه برنامه‌های مختلفی را هم طراحی و تولید کرده است.
طرح سوال از نامزدها؛ طولانی یا کارشناسی؟
یک تفاوت اساسی این دوره با دوره‌های قبل در نحوه پرسش از نامزدها بود که تلاش شد این پرسش‌ها به صورت کارشناسی شده و تخصصی مطرح شود. اما نکته اینجا بود که تعداد زیادی سوال تخصصی و عمقی و مفصل که پاسخ‌های گزینه‌ای کوتاه هم ندارد در دور اول و یک باره مطرح شد. حتی اگر سوالات تمام و کمال هم به نامزدها داده شده باشد باز هم این مدل از سوال نمی‌توانست در حافظه مخاطب عادی تلویزیون باقی بماند و البته که خود نامزدها هم در دور اول بیشتر و به طور عمده ترجیح دادند که با سخنان مکتوب و برنامه ریزی شده خود مناظره را آغاز کنند و تنها یک یا دو تن براساس سوال‌های ویدئویی مطرح شده پیش رفتند!
مدل پاسخگویی نامزدها به سوال‌ها باعث شد بعد از دو بازه زمانی چهار دقیقه‌ای تذکر هم بگیرند. یعنی نامزدها که باید ابتدا در ۴ دقیقه اول به سوال پاسخ می‌گفتند و در ۴ دقیقه دوم نظر دیگری را نقد می‌کردند کمتر براساس طراحی پیش بینی شده برنامه حرکت کردند. در همین راستا نیز خسروی، مجری مناظره‌ها از نامزدها درخواست کرد که از کلی گویی بپرهیزند. او برای این طرح تذکر هم به سخنان ناظران و اعضای کمیسیون تبلیغات ارجاع داد.
نقش مجری؛ مؤثر و تعیین کننده یا؟
اگرچه که در همه روزهای قبل، یکی از کنجکاوی‌های مخاطب تعیین مجری مناظره‌ها بود با این حال روند مناظره‌ها در دوره‌های قبل نشان داده است که مجری در این برنامه نمی‌تواند نقش چندان پیش‌برنده ای داشته باشد. بازی او در میدان مشخصی از اختیارات صورت می‌گیرد و به اندازه یک برنامه مجری‌محور تعیین کننده نیست. این برنامه هم نقش مجری در همین حد بود و بیشتر مثل گوینده‌های میان برنامه در دهه ۶۰ می‌توانست اعلام کند که در مرحله بعد یا دور بعد با چه اتفاقی مواجه خواهیم بود. با این حال خسروی در همان فضایی که در محدوده اختیاراتش بود با روی گشاده ظاهر شد.
در این دوره از مناظره‌ها با قرار دادن ثانیه شمار روی میز مجری اعلام پایان یافتن زمان برای صحبت نامزدها هم به مجری سپرده شده بود که یک دقیقه مانده به پایان و ۳۰ ثانیه پایانی وقت نامزدها را به آنها اعلام می‌کرد. درنهایت هم با پایان وقت هر نامزد از آنها تشکر می‌کرد. تقریباً همه نامزدها براساس همان زمان اختصاص داده شده پیش رفتند و با اعلام پایان توسط مجری تا سه یا چهار ثانیه بعدی سخن خود را به نقطه می‌رساندند.
شاید بهتر بود نمایشگر دقیق‌تری برای نامزدها در استودیو فراهم می‌شد که خودشان هم زمان را ببینند و مخاطب استرس نگیرد که با اعلام زمان از طرف مجری تمرکزشان از بین می‌رود یا خیر. به ویژه که ثانیه شمار برنامه هم چند بار زودتر از سخنان نامزدها شروع شد و باعث شد قالیباف و زاکانی گلایه کنند.
نقش دوربین؛ هیجان افزایی یا حوصله سر بر؟
دوربین و سوئیچ کردن‌های دوربین در برنامه‌های ترکیبی و گفت وگوهای مناقشه برانگیز از این جنس و مناظره‌ها می‌تواند نقش مهمی داشته باشد. دوربین است که می‌تواند به صحنه حس و حال و پویایی دهد. بخش مهمی از این پویایی در استودیوهای تماشاگرمحور است که دوربین تصویر مردم و هیجاناتشان را نشان می‌دهد. اینجا نقش دوربین به لحظه‌هایی اختصاص دارد که می‌تواند چهره فرد در حال صحبت و واکنش دیگری را به صورت همزمان به تصویر بکشد.
دوربین کادرهای مشخصی را از همان ابتدا در نظر گرفته بود و کمتر واکنش و ری‌اکشن نامزدها به صحبت‌های یکدیگر را نشان می‌داد. تصویر محمدباقر قالیباف وقتی مصطفی پورمحمدی از حکم شهردار شدن او گفت و یا نمایش لبخندهای زاکانی وقتی درباره عملکرد یا سخنان او حرفی زده می‌شد حتماً جزو بخش‌های مهمی از همان تصویری است که شب گذشته دیدیم و مخاطب انتظارش را داشت. اما گویی کارگردان کمتر سعی داشت این تصاویر را به مخاطب نمایش دهد و از نوعی محافظه کاری رنج می‌برد. دوربین در این مناظره سعی کرد برای متهم نشدن به جانبداری، بیشتر قاب‌ها را با تصویری از ۶ نامزد همراه کند و در مواردی اندک به صورت دو قاب از یک نامزد و ری‌اکشن های نامزد دیگر پیش رود.
مناظره‌های آینده تغییر می‌کند؟
ساختار مناظره اول باعث شد نقدهایی در فضای مجازی و رسانه‌ها به آن وارد شود. نقدهایی که بیشتر ساختاری و در راستای جذابیت برنامه است. مهمترین امتیاز این مناظره را می‌توان در دوری از جانبداری و رعایت کامل حق نامزدها در نظر گرفت با این حال همانطور که گفته شد مدل ساختاری آنقدر اهمیت دارد که می‌تواند در مشارکت و تصمیم گیری مخاطب برای رأی دادن تأثیرگذار باشد. باید دید این نقدها باعث می‌شود سوالات در هر مرحله از پاسخگویی نامزدها، کمتر شود یا تغییر کند. حدود ۱۰ سوال در هر مرحله از نامزدها پرسیده شد که برخی هم جواب‌های کلی به سوال‌ها را نتیجه این تعداد از سوال دانستند.
تأخیر در شروع مناظره و همچنین طولانی شدن زمان استراحت نامزدها و شروع دوباره برنامه اگرچه بعید نیست اما حتماً این میزان از توقف‌ها و تاخیرها از اعتبار برنامه می کاهد. اگر قرار است برنامه ساعت ۲۰ شروع شود حتماً ۱۸ دقیقه تأخیر مخاطب منتظر را اذیت خواهد کرد و یا اگر قرار است ۱۵ دقیقه استراحت داده شود حتماً این زمان و رسیدن به ۳۰ دقیقه باعث می‌شود مخاطب فکر کند با یک برنامه دقیق و منظم و برنامه ریزی شده رو به رو نیست. هرچند برای مناظره اول برخی از این اتفاقات قابل اغماض است اما باید دید برای مناظره‌های بعدی چه تغییراتی را شاهد خواهیم بود.