گروه اجتماعی
«استفاده از گیاهان برای درمان بیماری‌ها قدمتی دیرینه دارد. به‌طوری‌که لوح‌های گلی مربوط به ۵۰۰۰ سال پیش، کاربرد حدود ۱۰۰۰ داروی گیاهی را در درمان بیماری‌ها نشان می‌دهند. امروزه نیز حدود ۸۰ درصد از جمعیت دنیا عمدتا در کشورهای درحال‌توسعه از فرآورده‌های گیاهی استفاده می‌کنند. عدم موفقیت کامل داروهای شیمیایی، عوارض جانبی متعدد، خلأ داروهای شیمیایی در درمان بیماری‌های مزمن و صعب‌العلاج و همچنین سهولت دسترسی به فرآورده‌های گیاهی سبب افزایش مصرف ترکیبات با منشأ طبیعی بدون مراجعه به پزشک شده است، اما به گفته محققان، ریشه این پدیده در این باور نادرست اما رایج در نزد مردم نهفته است که داروهای گیاهی به دلیل طبیعی‌بودن، حتی اگر فایده‌ای نداشته باشند، ضرری نیز ندارند! درصورتی‌که گیاهان دارویی اگر زیر نظر افراد آگاه مصرف نشوند، چه‌بسا می‌توانند حال بیمار را بدتر کنند. بااین‌حال تولید و فروش فرآورده‌های گیاهی در دنیا صنعتی چند میلیارد دلاری است و کمتر به مضرات احتمالی آن‌ها اشاره می‌شود.»
مطلب پیش گفته، توسط گروهی از پژوهشگران مورد تأکید قرار گرفته است، پژوهشگرانی از دانشگاه علوم پزشکی ایران و تهران که نقش گیاهان دارویی در ایجاد عوارض سوء را مطالعه کرده‌اند.
نتایج این مطالعه نشان می‌دهد، استفاده از گیاهان دارویی و فرآورده‌های گیاهی در نظام سلامت بسیاری از کشورهای جهان، ازجمله ایران، رواج یافته است. این واقعیت در کنار این انگاره عامیانه که مصرف گیاهان دارویی به علت طبیعی بودن مفید و بی‌ضرر است، تبدیل به یکی از آفات بزرگ نظام سلامت شده است.
محمود هورمند، عضو هیئت‌علمی گروه فارماکولوژی دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی ایران در این خصوص می‌گوید: «تجارب و یافته‌های مختلف حاکی از آن است که برخی از گیاهان که برای مصارف دارویی و درمانی به کار می‌روند، خود سبب آسیب‌های جدی به کلیه می‌شوند و یا امراض کلیوی را تشدید می‌کنند. دو نکته مهم به‌ویژه در استفاده از گیاهان دارویی وجود دارد. نخست آن‌که در بسیاری از موارد گیاه دارویی که به مقصود درمان یک عارضه یا بیماری به کار می‌رود، ازلحاظ طبقه‌بندی علمی آن گیاهی نیست که در طب گیاهی، سنتی و یا فولکلور بدان نیت استفاده شده است. دوم اینکه در بسیاری موارد، فرآورده‌های گیاهی در طی روند کشت و بهره‌برداری، آغشته و آلوده به آفت‌کش‌های شیمیایی، فلزات سنگین و آلودگی‌های قارچی می‌شوند. اما موضوعی که از دو مورد فوق خطیرتر است، وجود تقلبات در فرآورده‌های گیاهی با هدف افزایش کارایی و ثمرات فارماکولوژیک است که آن فرآورده‌ها را با ترکیبات و داروهای فعال صنعتی آمیخته و آلوده می‌کنند تا بیمار اثربخشی فرآورده مصرفی را باور کند. تمامی این موارد لزوم بازنگری جدی و سخت‌گیرانه در قوانین ساخت، توزیع و مصرف فرآورده‌های گیاهی اعم از داروهای گیاهی و گیاهان دارویی و مکمل‌های حاوی عصاره یا ترکیبات فعال گیاهی را، از سوی مراجع نظارتی و قانون‌گذاری می‌طلبد.»
هورمند، با تأکید فراوان متذکر شده است: «از همه مهم‌تر، با توجه به حجم بالای تبلیغات رسانه‌ای مبنی بر اثرات درمانی کارآمد و ایمن فرآورده‌ها و مکمل‌های گیاهی، آموزش و اطلاع‌رسانی از طرف مراجع ذیصلاح درباره مصرف درست و منطقی فرآورده‌های گیاهی با لحاظ خطرات و عوارض احتمالی آن‌ها، امری ضروری است که بایستی به‌خوبی توسط متولیان امر مورد توجه قرار گیرد.»(1)
مطابق تعاریفی که در رسانه‌ها از قول صاحب‌نظران درج شده، گیاه دارویی یعنی گیاه خام که خواص دارویی هم برای آن متصور هستیم و پیش‌فرض این است که این گیاه به شرط استاندارد بودن، تمیز بودن و عدم وجود آلودگی در آن، از طریق فروشگاه‌هایی در اختیار مردم و مصرف‌کنندگان قرار می‌گیرد که در ایران به شکل سنتی و عمدتا از طریق عطاری‌ها توزیع می‌شود. اما وقتی درباره گیاهان دارویی صحبت می‌کنیم عملا درباره یک گیاه خام فرآوری نشده سخن می‌گوییم.
 تصور نکنید داروهای گیاهی بدون ضرر هستند
احمد هاشمی، از کارشناسان و صاحب نظران این حوزه تأکید می‌کند که «فرآورده‌های گیاهی نمی‌توانند بدون عارضه باشند، در هر گیاهی، یکسری فواید درمانی مفید و یکسری اثرات سمی وجود دارد. اگرچه بسیاری از داروهای گیاهی منشأ طبیعی دارند و از گیاهان دارویی به دست آمده‌اند، اما منشأ این گیاهان باید استخراج، خالص‌سازی و تعیین مقدار شده و بعد از مطالعات کارایی و بررسی عوارض جانبی آن، اجازه مصرف با دستور پزشک به این فرآورده‌ها داده شود. گاهی از ترکیبات روان‌گردان، مخدر و ترکیباتی که آسیب‌های جدی برای افراد ایجاد می‌کند داخل فرآورده‌هایی که بعضی عطاری‌ها عرضه می‌کنند، وجود دارد؛ بنابراین مردم نباید تصور کنند هر فرآورده گیاهی ایمن و مؤثر بوده و تأثیر جانبی ندارد.»
این کارشناس عنوان می‌کند: «عطاری‌ها همانند داروخانه‌ها هستند، همانطور که بدون نسخه و تجویز پزشک نمی‌توانید و نباید از داروخانه، اقلام دارویی تهیه کنید، در مورد دارو‌های گیاهی نیز به همین ترتیب است. عطاری صرفا یک واحد صنفی، برای عرضه و فروش گیاهان دارویی است. ولی وقتی در‌رابطه‌با داروی گیاهی صحبت می‌کنیم، در‌واقع منظور گیاه دارویی است که در روند فرآوری قرار‌گرفته، یعنی عصاره‌گیری شده یا ترکیبی به آن اضافه شده و از سازمان غذا و دارو مجوز گرفته و دارای نشان سیب سلامت است و به شکل پودر، قرص یا شربت بسته‌بندی شده، که باید در داروخانه‌ها و زیر نظر داروساز یا مسئول فنی به فروش برسند. تصور نکنید داروهای گیاهی بدون ضرر است و تازه در نظر داشته باشید که در هنگام مراجعه به داروخانه، پزشک داروساز حضور دارد اما در مورد عطار‌ها اینگونه نیست و افراد پروانه کسب اخذ کرده و همانند مغازه‌دار باهدف کسب سود فعالیت می‌کنند. بنابراین عطاری‌ها حق ندارند نسخه‌ای تجویز کرده و یا مشاوره بدهند، بلکه باید نسخه تجویزی توسط پزشک سنتی را در اختیار بیمار بگذارند. بسیاری از افراد به عطاری مراجعه و عطار نیز چندین دارو برای‌شان تجویز می‌کند اما مدتی بعد دچار عارضه‌های مختلف می‌شوند. مثلا یکی با مشکل کبد چرب از عطاری دارو تهیه کرده و پس از مصرف آن با علائم التهاب روده یا آسیب‌دیدگی در سایر نقاط بدن به پزشک مراجعه می‌کند. اتفاقا دایره تأثیرات دارو‌های گیاهی، گسترده است و نمی‌توان این دارو‌ها را به طورکلی بدون ضرر قلمداد کرد. اگر این‌روند ادامه داشته باشد و مردم به هشدار‌های کارشناسان بی‌توجه باشند، در آینده‌ای نزدیک شاهد بروز یکسری سرطان‌ها خواهیم بود.»
 وقتی بین گیاهان دارویی و داروهای گیاهی تفاوت قائل نمی‌شویم
سعید صالحی، عضو هیئت علمی و دانشیار داروسازی طب ایرانی نیز در گفت‌و‌گو با «ما» می‌گوید: «طب گیاهی قدیمی‌ترین شکل درمان است که از سوی بشر شناخته شده و از دیرباز مورد استفاده قرار گرفته است. اشتباه رایجی که در بین اکثر افراد وجود دارد، تفاوت قائل نبودن بین گیاهان دارویی و داروهای گیاهی است. گیاهان دارویی مثل زیره، رازیانه، هل یا دارچین و غیره گیاهانی هستند که برخی خواص آن‌ها به اثبات رسیده است، اما داروهای گیاهی مانند سی لاکس، تیمیان و غیره حاصل تبدیل برخی گیاهان به دارو در کارخانه‌های داروسازی و طی فرآیندی خاص هستند. پر واضح است که داروهای گیاهی باید با مشورت پزشک یا داروساز مصرف شوند. با این توضیحات باید گفت که عطاری‌ها تنها حق فروش گیاهان دارویی را دارند، گیاهانی که طی سالیان دراز اثر درمانی آن‌ها به اثبات رسیده است. عطاری‌ها باید گیاهانی مثل گل گاوزبان که اثر درمانی‌اش برای تقویت اعصاب و گیاهان این چنینی را که بر اساس تجربه‌های طولانی و نسل به نسل اثرات‌شان مشخص و منتقل شده است، به فروش برسانند.»
صالحی تصریح می‌کند: «مسلم است که مصرف بی ‌رویه و بیش از حد نیاز هر نوع دارو اعم از گیاهی یا شیمیایی می‌تواند برای بدن ضرر داشته باشد. بنابراین گیاهان دارویی هم باید به موقع و به طور صحیح مصرف شوند و از سوی دیگر باید در نظر داشت که عطاری فقط و فقط محل فروش گیاه دارویی تغییر شکل نیافته است و نه محل تشخیص و درمان بیماری یا فروش داروهای دست‌ساز، قرص، کپسول، شربت یا حتی گیاه پودر شده، بلکه مکان تهیه دارو، تنها داروخانه است. در عین حال وزارت بهداشت هم بر داروهای گیاهی که مجوز و پروانه تولید دارند، نظارت دارد. از این رو داروهای گیاهی که در داروخانه‌ها فروخته می‌شوند، معتبر و قابل استفاده‌اند.»
 داروهای گیاهی را نمی‌توان در تمام موارد جایگزین داروهای شیمیایی کرد
این عضو هیئت علمی و دانشیار داروسازی طب ایرانی با ابراز تأسف بیان می‌کند: «تصوری که به اشتباه بین مردم رایج شده این است که داروهای گیاهی اگر فایده نداشته باشند، ضرر هم ندارد. در واقع طبیعی بودن دارو را دلیلی برای بی ضرر بودن آن می‌دانند که این تصور درست نیست. به عنوان مثال مصرف بیش از حد آویشن موجب سردرد، تهوع، استفراغ، حساسیت پوستی و... می‌شود. ضمنا نمی‌توان داروهای گیاهی را در تمام موارد جایگزین داروهای شیمیایی کرد. داروهای شیمیایی از برخی جهات نسبت به داروهای گیاهی برتری دارند، اما می‌توان از داروهای گیاهی به عنوان طب مکمل و همراه دیگر داروهای شیمیایی استفاده کرد.»
بنابر اعلام دانشگاه علوم پزشکی تهران، در زمان استفاده از داروهای گیاهی باید به نکاتی توجه کرد، نخست اینکه  «همواره و پیش از استفاده از داروهای گیاهی با پزشک مشورت شود. بعضی داروهای گیاهی موجب تداخل در میزان جذب مواد غذایی مورد نیاز بدن می‌شوند. از طرفی باتوجه به احتمال بیشتر بروز عوارض ناشی از مصرف داروهای گیاهی در کودکان باید این داروها طبق دستور پزشک مصرف شوند. همچنین بعضی داروهای گیاهی موجب افزایش یا کاهش تأثیر دارویی خاص می‌شوند که این موضوع در سالمندان و بیماران مبتلا به بیماری‌های مزمن می‌تواند مشکلات زیادی را به وجود آورد. استفاده از دوز بالای این داروها اشتباه نسبتا رایجی است که می‌تواند باعث مسمومیت دارویی و مشکلات بعدی ناشی از آن شود و لزوم احتیاط در مورد مصرف آن‌ها و مشورت با متخصصان در مورد آن‌ها را صد چندان می‌کند. در مصرف داروهای گیاهی نیز مانند داروهای شیمیایی باید مواردی مانند مقدار مصرف، عوارض، موارد منع مصرف و غیره مورد توجه قرار گیرد و از داروساز یا پزشک در این خصوص مشورت گرفته شود. حتی داروهای رایجی مانند ملین‌ها، قرص سیر و غیره دارای نکات قابل توجهی هستند. مثلا ملین‌ها در خردسالان تا ۶ سال به‌جز با دستور پزشک نباید مصرف شود یا شربت‌هایی مثل تیمیان یا برونکوتیدی به دلیل وجود ساکاروز نباید در افراد دیابتی مصرف شوند. باید توجه کرد که طبیعی بودن دارو دلیل بر بی ضرر بودن آن نیست و مصرف داروهای گیاهی به تنهایی یا همراه با داروهای شیمیایی می‌تواند عوارض جانبی خطرناکی داشته باشد.»
 استفاده از دوز بالای گیاهان دارویی می‌تواند باعث مسمومیت شود
کوروش مداح از پژوهشگرانی که بر روی گیاهان دارویی تحقیق می‌کند، در‌این‌باره می‌گوید: «گیاهان دارویی مبنای ساخت بسیاری از داروهای شیمیایی هستند و حتی قرن‌ها پیش از آنکه پای این دارو‌ها به نسخه پزشکان باز شود، توسط حکمای طب سنتی تجویز می‌شدند. اما این گیاهان خالی از ضرر و عارضه نیستند و برخلاف آنچه بیشتر مردم فکر می‌کنند، مصرف آن‌ها همیشه مفید نیست. این گیاهان براساس دوز یا اندازه‌ای که مصرف می‌‌شوند، زمان مصرفشان، فرد مصرف‌کننده و داروها یا گیاهانی که همزمان با آن‌ها استفاده می‌‌شوند، عوارض متفاوتی خواهند داشت؛ مثلا استفاده از دوز بالای گیاهان دارویی می‌تواند باعث مسمومیت شود و نارسایی کبد یا کلیه را در پی داشته باشد. این عوارض در کودکان و سالمندان بیشتر است و حتی ممکن است در موارد حاد به قیمت جان آن‌ها تمام شود. از سوی دیگر، برخی گیاهان با داروهایی که فرد استفاده می‌‌کند تداخل دارد، برخی از آن‌ها قدرت جذب مواد غذایی را در بدن کم می‌کنند و بعضی از آن‌ها برای افراد دچار بیماری‌‌های خاص به‌شدت مضر هستند؛ به‌طور مثال زنجبیل که به‌عنوان یک درمان‌کننده گیاهی در مشکلات گوارشی شناخته می‌شود، در زنان باعث به هم ریختگی قاعدگی می‌شود. تخم‌کتان که یک منبع بسیار غنی از فیبر، منگنز، ویتامین «ب یک» و امگا٣ است و برای چربی‌سوزی استفاده می‌شود، می‌تواند تعادل هورمون‌های زنانه را به هم بزند و باعث مشکل در انعقاد خون و بروز کیست تخمدان شود. بنابراین همانطور که می‌بینید، حتی مصرف داروهای گیاهی بدون نظارت پزشک کار خطرناکی است.»
این پژوهشگر در ادامه عنوان می‌کند: «بیشتر مردم فکر می‌کنند گیاهان دارویی را باید از عطاری‌ها بخرند. اگرچه به‌طور سنتی عطاری‌ها اصلی‌ترین عرضه‌کنندگان این گیاهان هستند اما عطارها پزشک نیستند و نمی‌توانند به اندازه یک پزشک، سلامت گیاه و تأثیر آن را تأیید کنند. در واقع باید بگوییم خرید از عطاری‌ها بی‌خطر هم نیست چون گیاهان دارویی که در عطاری‌ها عرضه می‌شوند، ممکن است در شرایط مناسب و استاندارد از نظر دما، نور و... نگهداری نشوند. بنابراین خواص آن‌ها تحت‌تأثیر شرایط نگهداری‌شان تغییر می‌کند. آلودگی‌های میکروبی، سموم کشاورزی، فلزات سنگین و... هم می‌توانند روی کیفیت داروهای موجود در عطاری‌ها تأثیر بگذارند. به همین دلیل است که توصیه می‌شود گیاهان دارویی را از مزارع کشاورزی که به همین منظور محصولات را می‌کارند تهیه کنید. پزشکان طب سنتی به این مزارع دسترسی دارند و می‌توانند به شهروندان برای تهیه گیاهان با کیفیت‌تر کمک کنند. از سوی دیگر خیلی وقت‌ها در عطاری‌ها، قرص‌ها و داروهایی عرضه می‌شود که معلوم نیست چه ترکیباتی دارند. حتما عباراتی مثل داروی ترک‌اعتیاد گیاهی، داروی تضمینی لاغری، داروی گیاهی باروری و... را شنیده‌اید. بعضی از این داروها دارای ترکیبات غیرقابل تأییدی هستند که معمولا از مخلوط کردن داروهای شیمیایی و گیاهی به‌دست آمده‌اند و حتی در برخی از آن ها از مخدرها استفاده شده است. از آنجا که روی این قبیل داروهای گیاهی نظارتی وجود ندارد، مصرف آن‌ها اصلا توصیه نمی‌شود.»
مداح بیان می‌کند: «همانطور که پزشک در زمان نسخه نوشتن شرایط سنی و وزنی فرد را درنظر می‌گیرد و دفعات مصرف دارو را معین می‌کند، هنگام استفاده از گیاهان دارویی هم باید ویژگی‌های جسمانی فرد درنظر گرفته شود. به عنوان مثال، سنبل‌الطیب اگر در مقادیر کم مصرف شود آرامش‌بخش است و اگر در مقادیر زیاد استفاده شود باعث سرگیجه و ناآرامی شده، با داروهای بیهوشی تداخل دارد و مسمومیت کبدی ایجاد می‌کند.رازک و شنبلیله قوای جنسی را زیاد می‌کنند اما خاصیت استروژنی دارند و مصرف بیش از حد آن‌ها ممکن است ریسک ابتلا به اختلالات هورمونی و حتی سرطان‌های سینه و رحم را بالا ببرد. اگر دمنوش بابونه با داروی وارفارین خورده شود، می‌تواند باعث خونریزی داخلی شود. آسپرین، پروپرانول، کلوزاپین، تئوفیلین و داروهای ضد‌افسردگی سه حلقه‌ای هم با بابونه تداخل پیدا می‌کنند و موجب افزایش خونریزی می‌شوند. آلوئه ورا که در سال‌های اخیر خیلی‌ها شیفته آن شده‌اند درصورت مصرف بیش از حد می‌تواند زیانبار باشد. این گیاه عوارضی مثل درد شکمی، اسهال، کولیت روده، اختلال در جذب پتاسیم و انقباض رحمی و سقط جنین دارد و مصرف آن در بچه‌های زیر 12سال ممنوع است. جینسینگ هم یکی دیگر از گیاهانی است که این روزها خیلی‌ها طرفدار آن شده‌اند اما مصرف مقادیر زیاد آن باعث بی‌خوابی، اختلالات قاعدگی، افزایش ضربان قلب، اختلال در فشارخون، سردرد، اسهال، خونمردگی زیر پوستی، گیجی، تغییرات خلق و... می‌شود و به همین دلایل مصرف آن در دوران بارداری و شیردهی و در کودکان ممنوع است. پزشکان توصیه می‌کنند افراد مبتلا به‌ ام‌اس، آرتریت روماتوئید و کسانی که پیوند اعضا داشته‌اند از آن استفاده نکنند. همچنین شیرین بیان
که برای درمان سوء‌هاضمه، زخم معده و التهاب لثه مؤثر است، درصورت استفاده نا‌بجا یا بیش از اندازه، موجب کاهش پتاسیم، فشار خون بالا، اختلال در ضربان قلب و تورم می‌شود. همچنین ریفلاکس معده را تشدید کرده و احتمال سکته قلبی را در بیماران قلبی افزایش می‌دهد. گون برای درمان سرماخوردگی، عفونت‌های تنفسی و مشکلات مجاری ادراری مفید است اما مصرف بیش از حد آن باعث آسیب رساندن به سیستم ایمنی می‌شود و زنان باردار و افراد مبتلا به بیماری‌های خود‌ایمنی هرگز نباید از آن استفاده کنند.»
 پیشگیری کنید و نه درمان
این پژوهشگر خاطرنشان می‌کند: «گیاهان دارویی بیش از آنکه درمان‌کننده بیماری‌ها باشند، باید برای پیشگیری از بیماری‌ها مورد استفاده قرار بگیرند. یعنی در تغذیه روزانه، آشپزی و حتی انتخاب نوشیدنی‌ها جایی برای آن‌ها درنظر بگیرید. این سنتی است که قدیمی‌های ما هم آن را رعایت می‌کردند و با نوشیدن جوشانده‌ها و دمنوش‌ها، شربت‌ها و عرقیات سعی در اصلاح تغذیه و مزاجشان داشتند. اما اگر به هر دلیلی دچار بیماری خاصی شده‌اید و می‌خواهید از گیاهان دارویی برای درمان آن استفاده کنید، باید این کار را زیرنظر یک پزشک متخصص طب سنتی انجام دهید. پزشک با درنظر‌گیری سن و سال، جنسیت، بیماری‌های زمینه‌ای، شدت بیماری شما و داروهایی که مصرف می‌کنید، گیاه مناسب و میزان استفاده از آن را تجویز می‌کند.»
پی نوشت:
1- این یافته‌های علمی، در قالب یک مقاله علمی مروری در فصل‌نامه «گیاهان دارویی» متعلق به پژوهشکده گیاهان دارویی جهاد دانشگاهی منتشر و در خبرگزاری ایسنا بازنشر شده‌اند.