حتی شیر مادران هم آلوده به میکروپلاستیک است
خطر فراگیر میکروپلاستیک‌ها برای انسان و طبیعت
حدود ۱۰ سال پیش تصور نمی‌کردیم که میزان قابل‌توجهی از میکروپلاستیک‌های کوچک وجود داشته باشد که با چشم غیرمسلح قابل‌رؤیت نباشد و ما هنوز قادر نبودیم آن‌ها را در بدن انسان متصور باشیم. اکنون در مطالعات انجام گرفته به‌طور فزاینده‌ای میکروپلاستیک‌ها در برخی از اندام‌های انسان شناسایی شده‌اند.
حوالی یک سال پیش بود که پژوهشگران ریزپلاستیک را برای نخستین مرتبه در خون انسان‌ها یافتند و یک سال پیشتر، ریزپلاستیک را در شیر مادر پیدا کردند. دو سال است که می‌دانیم پلاستیک درون بدن انسان به سلول‌ها آسیب می‌زند. دو سال پیش فهمیدیم صورت انسان هم لبریز از ریزپلاستیک است و بر صورت نوزادان بیشتر از افراد بالغ، آلودگی پلاستیکی مشاهده شده است.
سه سال قبل از آن ریزپلاستیک‌ها را بر اورست، بلندترین قله کره خاکی یافتیم. پنج سال پیش آلودگی پلاستیکی را در عمیق‌ترین نقاط اقیانوس‌ها پیدا کردیم. چهار سال است که می‌دانیم باران، همراهش ریزپلاستیک هم می‌آورد چون آلودگی پلاستیکی را در ابرها هم می‌توان یافت. نتایج پژوهش‌ها نشان می‌دهد با نوشیدن آب از یک بطری پلاستیکی، صدها هزار ریزپلاستیک می‌تواند وارد بدن شود، ۱۰ تا ۱۰۰ برابر بیشتر از آنچه پیشتر خیالش را می‌کردیم. یا آن‌گونه که خبرگزاری رویترز یادآور شده، ماهانه معادل یک کارت‌بانکی پلاستیک وارد بدن ما می‌شود. طبعا زمانی که ما حضور ریزپلاستیک را در جفت انسان مشاهده می‌کنیم، این یعنی تمام حیات در سیاره خاکی ممکن است تحت تأثیر پلاستیک قرار گرفته باشد و این خبر خوبی نیست.
اعظم بهرامی، فعال محیط زیست درباره آلودگی‌های پلاستیکی شناسایی شده در شیر مادران ابراز نگرانی کرده و در مقاله‌ای تحت این عنوان که «میراث ما به نسل‌های آینده ساکن زمین چیست؟» موارد تأمل‌برانگیزی را به رشته تحریر درآورده که در ادامه می‌خوانیم.
سال گذشته مجله پلیمر گزارشی منتشر کرد که نشان داد طی تحقیقی دریکی از بیمارستان‌های مرکزی شهر رم، میکروپلاستیک‌ها یعنی ذرات پلاستیکی کوچک‌تر از پنج میلی‌متر برای اولین بار در نمونه‌های شیر مادری ۳۴ساله که در سلامت کامل بود کشف شد. این آزمایش یک هفته پس از تولد نوزاد انجام شد و نشان داد از ۳۴ مادر، ۲۹ مادر به میکرو پلاستیک‌ها آلوده هستند. پس از تحقیق دانشگاهی در هلند که وجود پلاستیک در ادرار و بند ناف را نشان داد، این موضوع زنگ خطر مهمی را برای ضرورت توجه دادن جهان به اهمیت کنترل و مدیریت پلاستیک از تولید تا مصرف و پس از مصرف به صدا درآورد.
زمانی سیاره زیبای ما، مادر همه زیستمندان بود و آغوش اقیانوس‌ها منبع حیات و تعادل آب‌وهوا و اقلیم برای همه ما. امروز اما شرایطی چنان ناامن ساخته‌ایم که مراکز تحقیقاتی مختلف جهان طی گزارش‌های متعدد نشان می‌دهند حتی شیر مادران هم آلوده به میکروپلاستیک است.
این حقیقتی تلخ است که ما با ادامه زیست در دل این فاجعه تنها به‌دلیل آسودگی و راحتی‌مان، حل آن را به تعویق انداخته‌ایم. ولی امروز فاجعه چنان غیرقابل‌انکار شده که کارشناسان بر آگاهی در مورد مدیریت و کاهش مصرف و تولید پلاستیک تأکید دارند. پلاستیک در جهان امروز به یک مهاجم خشن و فراگیر تبدیل شده است؛ یکی از مهم‌ترین آلاینده‌های هوا و آب و مرجعی برای تهدید سلامت همه زیستمندان از کودکان تا آبزیان اعماق اقیانوس‌ها.
تصور کنید که با تمام پلاستیک‌های موجود در دریاها می‌توانیم ۴۰۰ بار دور زمین بچرخیم. ۸ میلیون تن، به‌ویژه میکروپلاستیک‌ها و پلاستیک‌های يک‌بار مصرف غیر بازیافتی، هر ساله سر از دریاها در می‌آورند و بخش مهمی از آن‌ها به غذای ماهی‌ها تبدیل می‌شوند. به گزارش نشنال جئوگرافی، زندگی ۷۰۰ گونه حیات‌وحش در میان گونه‌های در معرض خطر انقراض مستقیم تحت تأثیر پلاستیک است. اغلب آن‌ها ذرات و تکه‌های پلاستیک را با غذا اشتباه می‌گیرند و یا در کیسه و ظروف رها شده پلاستیکی در دل طبیعت خفه می‌شوند. پلاستیک به معنای واقعی به تهدید مهمی برای سیاره تبدیل شده است.
چطور به این حجم از پلاستیک رسیدیم؟
نسل ما دوره بدون پلاستیک یا کم پلاستیک را به‌خوبی به یاد دارد؛ میوه و سبزی و گوشت در پاکت‌های کاغذی، شیر و ماست در ظرف‌های شیشه‌ای، لباس‌های نخی و کتانی، اسباب‌بازی‌های چوبی و پارچه‌ای.
پلاستیک‌های ساخته شده از سوخت‌های فسیلی بیش از یک قرن قدمت دارند. از دهه ۱۹۵۰ تا ۱۹۷۰، فقط مقدار کمی پلاستیک تولید می‌شد و درنتیجه زباله‌های پلاستیکی نسبتا قابل مدیریت بودند، هرچند پس از جنگ جهانی دوم و ورود به عصر مدرن؛ تکنولوژی تولید و مصرف پلاستیک به‌شدت سرعت گرفت، تا جایی که همه کم‌کم زندگی بدون پلاستیک را فراموش کردند. اما پس‌ازآن، این پروسه بین دهه ۱۹۷۰ و ۱۹۹۰، چنان شتابی گرفت که باعث شد تولید زباله‌های پلاستیکی بیش از سه برابر افزایش یابد.
بنا به گزارش سازمان جهانی محیط‌زیست در اوایل دهه ۲۰۰۰، میزان زباله‌های پلاستیکی که تولید می‌کردیم در یک دهه، حتی بیشتر از مجموع تولید زباله در تمام ۴۰ سال پیش از آن بود. سرعت این روند در همه کشورهای جهان برابر نبود اما بالاخره درمان این رنج فراگیر با جزیره‌های شناور پلاستیک بر اقیانوس‌ها و زباله‌هایی که دیگر نه بازیافت می‌شدند و نه تجزیه ،بسیار دشوار شد و به تولید سالانه حدود ۴۰۰ میلیون تن زباله پلاستیکی رسیدیم.
پلاستیک با امکان بسته‌بندی و ساخت ابزارهای متفاوت، با سرعت بیشتر و هزینه کمتر علم پزشکی را متحول کرد. خودروها و جت‌ها و بسیاری دیگر از وسایل حمل‌ونقل و جابه‌جایی سبک‌تر شدند و به‌تبع آن میزان مصرف سوخت آن‌ها کاهش پیدا کرد. انواع لباس‌های کار و ایمنی، انواع تجهیزات کشاورزی و پرورش دام و وسایلی که به انتقال و تغییر کیفیت آب کمک بسیاری کرد، ابزار متفاوت برای بسته‌بندی و انتقال مواد و محصولات غذایی که زمان نگهداری آن‌ها را افزایش داد و مواردی ازاین‌دست وجود و تولید پلاستیک را سرعت بخشید. اما این آسانی و راحتی چندان ادامه پیدا نکرد. کم‌کم پلاستیک‌های تلنبار شده در جنگل‌ها و شناور بر آب‌های آزاد جهان و پروسه بسیار آلاینده تولید آن روی دیگر سکه را نشان داد؛ فاجعه زمانی رخ داد که پلاستیک‌های يک‌بارمصرف زندگی ما را فرا گرفت تا آنجا که حدود نیمی از پلاستیک‌های مصرفی ما (حدود ۴۰ درصد) پلاستیک‌هایی بودند که زمان مصرف آن تنها چند دقیقه بود درحالی‌که برای قرن‌ها در محیط‌زیست رها شده باقی می‌ماند.
وضعیت ایران نیز بسیار نگران‌کننده است. میزان مصرف پلاستیک‌های تولیدی در ایران سالانه بیش از ۱۸۵ هزار تن و روزانه ۵۰۰ تن است و این زباله‌های پلاستیکی به طبیعت بازنمی‌گردند. همچنین کشور ما جزء ۱۰ کشور اول مصرف ظروف يک‌بار مصرف پلاستیکی در جهان است.
آلاینده از تولید تا تبدیل شدن به زباله
در نخستین مرحله باید گفت استخراج سوخت‌های فسیلی که به‌عنوان مواد خام در تولید انواع پلاستیک‌ها استفاده می‌شوند، منجر به آلودگی هوا و آب هستند. این پروسه‌های آلاینده در انتقال و جابه‌جایی و حتی بازیافت آن‌ها نیز ادامه دارد به‌طوری‌که بیش از ۹۹ درصد پلاستیک تولید شده امروزه با سوخت‌های فسیلی ساخته می‌شود. پیش‌بینی می‌شود سطح انتشار گازهای گلخانه‌ای مرتبط با تولید، استفاده و دفع پلاستیک‌های مبتنی بر سوخت‌های فسیلی تا سال ۲۰۴۰ سهمی ۱۹ درصدی از بودجه کربن جهان را به خود اختصاص دهد.
پالایش و تولید رزین‌ها و افزودنی‌های پلاستیکی، ترکیبات سرطان‌زا و سایر مواد سمی (حداقل ۱۷۰ نوع) را در هوا آزاد می‌کند که ممکن است تشخیص برخی از آن‌ها دشوار باشد چون بی‌رنگ هستند و بوی ملایمی دارند. به‌علاوه کارگران شاغل در این مناطق دائما در معرض سطوح بالایی از تنفس و استنشاق این ترکیبات خطرناک هستند. حتی همان‌طور که اشاره شد ما به‌عنوان مصرف‌کننده نیز در مسیرهای مختلف، این ذرات را می‌بلعیم یا تنفس می‌کنیم. تمام فن‌آوری‌های مدیریت زباله‌های پلاستیکی (شامل سوزاندن، تبدیل به گاز و تجزیه در اثر حرارت و رهاسازی یا دفن) منجر به انتشار فلزات سمی در هوا، آب‌وخاک می‌شوند، به بافت گیاهان و غذای دام‌ها و حتی آب‌های زیرزمینی نیز نفوذ می‌کند.
تخریب و خرد کردن این ماده برای تبدیلش به مواد دیگر هم باعث تولید میکروپلاستیک‌هایی می‌شود که می‌توانند به بدن هر موجود زنده‌ای نفوذ کنند. اما همه این مشکلات در حجم بالای تولید، بسیار پیچیده‌تر و غیرقابل کنترل‌تر می‌شود. از ۷ میلیارد تن زباله پلاستیکی تولید شده در جهان تاکنون، کمتر از ۱۰ درصد آن بازیافت شده است. میلیون‌ها تن زباله پلاستیکی در محیط‌زیست رها شده یا هزاران کیلومتر برای سوزاندن، تفکیک و یا بازیافت جابه‌جا می‌شوند.
روایت تلخ اعداد از حقیقت پلاستیک
نیمی از پلاستیک تولید شده جهان تنها در ۱۵ سال گذشته ساخته شده است. اما تولید به‌طور تصاعدی از ۲/۳ میلیون تن در سال ۱۹۵۰ به ۴۴۸ میلیون تن در سال ۲۰۱۵ افزایش یافت و با همین رویه تا سال ۲۰۵۰ حتی دو برابر می‌شود. پلاستیک‌ها اغلب حاوی مواد افزودنی هستند که آن‌ها را قوی‌تر، انعطاف‌پذیرتر و بادوام‌تر می‌کند اما عمر بازیافت آن‌ها در طبیعت را نیز افزایش داده و برای تجزیه کامل برخی از انواع آن‌ها پنج قرن زمان نیاز است.
بحران امروز سیاره اما تنها عدد بسیار ناچیز بازیافت و پروسه پرهزینه و بی‌صرفه پلاستیک‌ها نیست بلکه تولید پلاستیک و مصرف و بازیافت در چنان چرخه نابرابری پیش رفته که امروز می‌دانیم حدود دوسوم از کل پلاستیک تولیدشده در سطح جهان هنوز در محیط‌زیست است.
تحقیقات همچنین نشان می‌دهند بسیاری از رودخانه‌های بزرگ جهان به مسیرهایی برای حمل پلاستیک به اقیانوس‌ها تبدیل شده‌اند. به‌طور مثال تنها در مورد دریای مدیترانه همه‌ساله ۵۷۰ هزار تن پلاستیک سر از آب‌های آن درمی‌آورند. گویی در هر دقیقه ۳۳۸۰۰ بطری پلاستیکی به دریا پرتاب شوند. آلودگی دریاها با پلاستیک همچنان در حال رشد است و پیش‌بینی می‌شود آلودگی در منطقه مدیترانه تا سال ۲۰۵۰ چهار برابر شود. یا در بکرترین نقاط اقیانوس آرام, جزیره‌ای شناور بر آب به‌وجود آمده است که سه برابر مساحت کشور فرانسه است و از ۸۰ هزار تن زباله که ۹۹ درصد آن پلاستیک است تشکیل شده است.
تحقیقی در سال ۲۰۱۵ نشان داد که تولید پلاستیک 6 درصد تقاضای جهانی نفت را جذب می‌کند و سال۲۰۵۰ با توجه به روند افزایش مصرف این ماده، این تقاضا می‌تواند به ۲۰ درصد برسد.
پلاستیک، توسعه و مرزهای جغرافیایی
بنا به گزارش سازمان حفاظت از اقیانوس‌ها در مورد پلاستیک و به‌ویژه پلاستیکی که به دریا ختم می‌شود، می‌توان گفت ۶۰ درصد این پلاستیک‌ها از پنج کشور چین، اندونزی، فیلیپین، تایلند و ویتنام می‌آیند. در دریای مدیترانه، ترکیه کشور شماره یک در لیست سیاه آلاینده‌های ویژه پلاستیک است. ۲۰ شرکت، نیمی از پلاستیک‌های يک‌بارمصرف جهان را تولید می‌کنند: دو شرکت بزرگ، اکسون موبیل و داو، که آمریکایی هستند، پس‌ازآن سینوپک، غول پتروشیمی چینی، و ایندوراما ونچرز، که در بانکوک مستقر است.
بسیاری از کشورهای صنعتی و برخوردار جهان که تا اواخر دهه ۹۰ جزء پرمصرف‌ترین‌ها در مواد پلاستیکی بودند امروز جای خود را در مصرف این ماده با کشورهای آفریقایی و آسیایی عوض کرده‌اند. اقتصادهای نوظهور همچنان به پلاستیک متکی خواهند بود، زیرا آن‌ها عامل تولید و مصرف در کشورهای جنوب صحرای آفریقا و بخش‌هایی از خاورمیانه خواهند بود و قاره آسیا بیشترین مصرف و تولید زباله‌های پلاستیک در جهان را خواهد داشت. تخمین زده می‌شود در این موضوع سهم چین تا سال ۲۰۵۰ به ۳۵ درصد کل پلاستیک جهان برسد.
کشورهایی مانند ایران حتی هنوز به جنبش جهانی «نه به کیسه پلاستیک» نیز نپیوسته‌اند و برای مصرف و تولید و فروش پلاستیک‌های يک‌بارمصرف کوچک‌ترین محدودیتی اعمال نکرده‌اند. بنا به آمار رسمی، میزان مصرف پلاستیک‌های تولیدی در کشور ما سالانه بیش از ۱۸۵ هزار تن و روزانه ۵۰۰ تن است و جزء ۱۰ کشور اول در استفاده از ظروف يک‌بارمصرف پلاستیکی در جهان به شمار می‌رویم. قانون جدی و بازدارنده‌ای برای تولید و فروش پلاستیک وجود ندارد. تولید آن کم‌هزینه است و مسیر مدیریت بازیافت در ایران تقریبا ناکارآمد است. سود سرشاری از این طریق نصیب مافیای زباله می‌شود و کار مهم و اساسی برای تغییر فرهنگ مردم در مصرف پلاستیک انجام نشده است.
ما نگهبان سیاره‌ایم، چگونه از آن مراقبت کنیم
مسیر تولید و مصرف پلاستیک آن‌قدر آسیب‌رسان است که مصرف، نقشی بسیار اساسی و مهم در مدیریت این روند دارد. برای آنکه سیاره‌ای سبز و زیبا به نسل آینده بسپاریم، تمام قدم‌های انتخابی تک‌تک ما هم اهمیت دارد و هم مؤثر است. تمامی یافته‌های شوک‌آور و نگران‌کننده به ما یادآور می‌شوند که خودمان باید تکلیف پلاستیک را مشخص کنیم و با بازنگریِ جایگاه پلاستیک در ذهنمان عادت‌هایمان را تغییر دهیم و برای جهانی عاری از آلودگی پلاستیکی تلاش کنیم. اگرچه در بسیاری از کشورهای جهان قوانین کافی برای کنترل تولید و استفاده از پلاستیک وجود ندارد و بسیاری از محصولاتی که امروز استفاده می‌کنیم به‌نوعی ترکیبی از پلاستیک در خود دارند اما کشورهایی هم که قوانین کنترل‌گر دارند، اغلب زباله‌های پلاستیکی‌شان را به‌جایی بیرون مرزهایشان روانه می‌کنند. در این میان ترکیه از نمونه کشورهایی‌است که مدل‌های مختلف کیسه‌های خرید چند بار مصرف را جایگزین کیسه‌های يک‌بارمصرف پلاستیکی کرده است. یک راه‌حل پیشنهادی را هم آلمان عرضه کرده: برخی اجناس را که می‌خرید، رقم مشخصی – مثلا ۲۵ سنت – بر خرید اضافه می‌شود. آنچه خریدید را مصرف می‌کنید، بعد بطری پلاستیکی‌اش را به مغازه برمی‌گردانید. یک‌گوشه، یک دستگاه است که بطری‌ها را درونش می‌اندازید، بطری‌ها هم‌زمان خرد می‌شوند تا راحت‌تر بسته‌بندی شوند و برای بازیافت ارسال شوند. دستگاه یک رسید می‌دهد تا سر صندوق، آن وجه اضافه پرداختی را به مشتری برگرداند. راه‌حل هر سرزمینی البته بایستی بومی و بر پایه پژوهش و دانش محلی باشد. کار عجیبی هم نیست، یک فشار اجتماعی می‌خواهد تا به سرانجام برسد و گام‌به‌گام از آلودگی پلاستیکی بکاهد.
ولی ما نیز به‌عنوان عمده مصرف‌کنندگان این محصول می‌توانیم آخرین مرحله این پروسه یعنی مصرف و تفکیک و بازیافت را کنترل و مصرف نی‌های پلاستیکی، لیوان‌های يک‌بارمصرف در رستوران‌ها، گوش پاک‌کن‌ها و مهم‌تر از همه کیسه‌ها و بطری‌های پلاستیکی را به‌تدریج از زندگی‌مان حذف کنیم. باتوجه به اینکه در ایران نوروز نزدیک است و بسیاری از ما در این ایام راهی سفر می‌شویم، در نخستین گام می‌توانیم در ذهن خود جایگاه پلاستیک را تغییر دهیم و در طی روز هر مرتبه به‌جای مصرف پلاستیک، گزینه دیگری انتخاب کنیم. به‌عنوان‌مثال، برای نوشیدن قهوه، به‌جای لیوان پلاستیکی، ماگ سرامیکی انتخاب کنیم. قهوه را در قهوه‌خانه بنوشیم یا قهوه را در یک ماگ یا بطری فلزی بریزیم.
اگر در مناطق ساحلی و رودخانه‌ای و جنگلی در حال تفریح هستیم؛ هم جمع‌آوری پلاستیک‌ها را به دیگران آموزش دهیم و هم خودمان آن را رعایت کنیم. غذاهای بدون بسته‌بندی پلاستیکی را انتخاب کنیم، یک کیسه و کیف قابل‌استفاده مجدد همراه داشته باشیم و برای خریدهای روزانه، محصولات محلی بخریم و سعی کنیم ظرف‌هایی که قابلیت استفاده چندباره دارند را استفاده کنیم تا ضایعات پلاستیکی‌مان را کاهش دهیم. سعی کنیم زندگی کم یا بدون زباله‌های پلاستیکی را امتحان کنیم. از بطری‌های کوچک در اتاق‌های هتل استفاده نکنیم. بطری نوشیدنی قابل‌استفاده مجدد مانند قمقمه را همراه خود داشته باشیم و از مواد آرایشی و پوشاک بدون میکروپلاستیک‌ها استفاده کنیم.
صنعت مد ۲۰ درصد از فاضلاب جهانی و ۱۰ درصد از انتشار کربن جهانی را تولید می‌کند. عددی که حتی بزرگ‌تر از مجموع همه پروازهای بین‌المللی و حمل‌ونقل دریایی است و با فست مدها روزبه‌روز در حال افزایش است. در انتخاب پوشاک پایدار و خرید از فروشندگان و تولیدکنندگان کوچک، بازارچه‌های فروش دست‌دوم و بازدوخت لباس‌ها و پارچه‌ها دقت کنیم و این راه‌ها را در نظر داشته باشیم.
امسال تلاش فعالان محیط‌زیست متمرکز بر تقویت استارت‌آپ‌هایی است که در تولید مواد جایگزین مناسب به‌جای پلاستیک فعالیت و تحقیق می‌کنند. همین‌طور بر استفاده از هوش مصنوعی در پروسه بازیافت و انتخاب پلاستیک مناسب برای هر محصول در روند تولید آن تمرکز دارند. موضوعی که قدرت گرایش‌ها و پژوهش‌های بینارشته‌ای را نشان می‌دهد.
به‌راستی میراث ما از این سیاره یگانه به نسل‌های آینده چیست؟ حال که حتی در خون و شیر و سلول‌های بنیادی ما میکروپلاستیک‌ها در حال افزایش هستند آیا انتخاب‌های خود را تغییر خواهیم داد؟ آیا میراث ما تپه‌های زباله و کوه‌های پلاستیکی و جزیره‌های زباله شناور بر اقیانوس‌ها مانند آنچه در فیلم‌ها پیش‌بینی می‌شود است؟ وقت آن است که از خودمان بپرسیم رد پای ما بر سیاره چگونه است؟ آیا سبز و ماناست یا ویرانگر و نابود کننده؟
حوالی یک سال پیش بود که پژوهشگران ریزپلاستیک را برای نخستین مرتبه در خون انسان‌ها یافتند و یک سال پیشتر، ریزپلاستیک را در شیر مادر پیدا کردند. دو سال است که می‌دانیم پلاستیک درون بدن انسان به سلول‌ها آسیب می‌زند. دو سال پیش فهمیدیم صورت انسان هم لبریز از ریزپلاستیک است و بر صورت نوزادان بیشتر از افراد بالغ، آلودگی پلاستیکی مشاهده شده است.
سه سال قبل از آن ریزپلاستیک‌ها را بر اورست، بلندترین قله کره خاکی یافتیم. پنج سال پیش آلودگی پلاستیکی را در عمیق‌ترین نقاط اقیانوس‌ها پیدا کردیم. چهار سال است که می‌دانیم باران، همراهش ریزپلاستیک هم می‌آورد چون آلودگی پلاستیکی را در ابرها هم می‌توان یافت. نتایج پژوهش‌ها نشان می‌دهد با نوشیدن آب از یک بطری پلاستیکی، صدها هزار ریزپلاستیک می‌تواند وارد بدن شود، ۱۰ تا ۱۰۰ برابر بیشتر از آنچه پیشتر خیالش را می‌کردیم. یا آن‌گونه که خبرگزاری رویترز یادآور شده، ماهانه معادل یک کارت‌بانکی پلاستیک وارد بدن ما می‌شود. طبعا زمانی که ما حضور ریزپلاستیک را در جفت انسان مشاهده می‌کنیم، این یعنی تمام حیات در سیاره خاکی ممکن است تحت تأثیر پلاستیک قرار گرفته باشد و این خبر خوبی نیست.
اعظم بهرامی، فعال محیط زیست درباره آلودگی‌های پلاستیکی شناسایی شده در شیر مادران ابراز نگرانی کرده و در مقاله‌ای تحت این عنوان که «میراث ما به نسل‌های آینده ساکن زمین چیست؟» موارد تأمل‌برانگیزی را به رشته تحریر درآورده که در ادامه می‌خوانیم.
سال گذشته مجله پلیمر گزارشی منتشر کرد که نشان داد طی تحقیقی دریکی از بیمارستان‌های مرکزی شهر رم، میکروپلاستیک‌ها یعنی ذرات پلاستیکی کوچک‌تر از پنج میلی‌متر برای اولین بار در نمونه‌های شیر مادری ۳۴ساله که در سلامت کامل بود کشف شد. این آزمایش یک هفته پس از تولد نوزاد انجام شد و نشان داد از ۳۴ مادر، ۲۹ مادر به میکرو پلاستیک‌ها آلوده هستند. پس از تحقیق دانشگاهی در هلند که وجود پلاستیک در ادرار و بند ناف را نشان داد، این موضوع زنگ خطر مهمی را برای ضرورت توجه دادن جهان به اهمیت کنترل و مدیریت پلاستیک از تولید تا مصرف و پس از مصرف به صدا درآورد.
زمانی سیاره زیبای ما، مادر همه زیستمندان بود و آغوش اقیانوس‌ها منبع حیات و تعادل آب‌وهوا و اقلیم برای همه ما. امروز اما شرایطی چنان ناامن ساخته‌ایم که مراکز تحقیقاتی مختلف جهان طی گزارش‌های متعدد نشان می‌دهند حتی شیر مادران هم آلوده به میکروپلاستیک است.
این حقیقتی تلخ است که ما با ادامه زیست در دل این فاجعه تنها به‌دلیل آسودگی و راحتی‌مان، حل آن را به تعویق انداخته‌ایم. ولی امروز فاجعه چنان غیرقابل‌انکار شده که کارشناسان بر آگاهی در مورد مدیریت و کاهش مصرف و تولید پلاستیک تأکید دارند. پلاستیک در جهان امروز به یک مهاجم خشن و فراگیر تبدیل شده است؛ یکی از مهم‌ترین آلاینده‌های هوا و آب و مرجعی برای تهدید سلامت همه زیستمندان از کودکان تا آبزیان اعماق اقیانوس‌ها.
تصور کنید که با تمام پلاستیک‌های موجود در دریاها می‌توانیم ۴۰۰ بار دور زمین بچرخیم. ۸ میلیون تن، به‌ویژه میکروپلاستیک‌ها و پلاستیک‌های يک‌بار مصرف غیر بازیافتی، هر ساله سر از دریاها در می‌آورند و بخش مهمی از آن‌ها به غذای ماهی‌ها تبدیل می‌شوند. به گزارش نشنال جئوگرافی، زندگی ۷۰۰ گونه حیات‌وحش در میان گونه‌های در معرض خطر انقراض مستقیم تحت تأثیر پلاستیک است. اغلب آن‌ها ذرات و تکه‌های پلاستیک را با غذا اشتباه می‌گیرند و یا در کیسه و ظروف رها شده پلاستیکی در دل طبیعت خفه می‌شوند. پلاستیک به معنای واقعی به تهدید مهمی برای سیاره تبدیل شده است.
چطور به این حجم از پلاستیک رسیدیم؟
نسل ما دوره بدون پلاستیک یا کم پلاستیک را به‌خوبی به یاد دارد؛ میوه و سبزی و گوشت در پاکت‌های کاغذی، شیر و ماست در ظرف‌های شیشه‌ای، لباس‌های نخی و کتانی، اسباب‌بازی‌های چوبی و پارچه‌ای.
پلاستیک‌های ساخته شده از سوخت‌های فسیلی بیش از یک قرن قدمت دارند. از دهه ۱۹۵۰ تا ۱۹۷۰، فقط مقدار کمی پلاستیک تولید می‌شد و درنتیجه زباله‌های پلاستیکی نسبتا قابل مدیریت بودند، هرچند پس از جنگ جهانی دوم و ورود به عصر مدرن؛ تکنولوژی تولید و مصرف پلاستیک به‌شدت سرعت گرفت، تا جایی که همه کم‌کم زندگی بدون پلاستیک را فراموش کردند. اما پس‌ازآن، این پروسه بین دهه ۱۹۷۰ و ۱۹۹۰، چنان شتابی گرفت که باعث شد تولید زباله‌های پلاستیکی بیش از سه برابر افزایش یابد.
بنا به گزارش سازمان جهانی محیط‌زیست در اوایل دهه ۲۰۰۰، میزان زباله‌های پلاستیکی که تولید می‌کردیم در یک دهه، حتی بیشتر از مجموع تولید زباله در تمام ۴۰ سال پیش از آن بود. سرعت این روند در همه کشورهای جهان برابر نبود اما بالاخره درمان این رنج فراگیر با جزیره‌های شناور پلاستیک بر اقیانوس‌ها و زباله‌هایی که دیگر نه بازیافت می‌شدند و نه تجزیه ،بسیار دشوار شد و به تولید سالانه حدود ۴۰۰ میلیون تن زباله پلاستیکی رسیدیم.
پلاستیک با امکان بسته‌بندی و ساخت ابزارهای متفاوت، با سرعت بیشتر و هزینه کمتر علم پزشکی را متحول کرد. خودروها و جت‌ها و بسیاری دیگر از وسایل حمل‌ونقل و جابه‌جایی سبک‌تر شدند و به‌تبع آن میزان مصرف سوخت آن‌ها کاهش پیدا کرد. انواع لباس‌های کار و ایمنی، انواع تجهیزات کشاورزی و پرورش دام و وسایلی که به انتقال و تغییر کیفیت آب کمک بسیاری کرد، ابزار متفاوت برای بسته‌بندی و انتقال مواد و محصولات غذایی که زمان نگهداری آن‌ها را افزایش داد و مواردی ازاین‌دست وجود و تولید پلاستیک را سرعت بخشید. اما این آسانی و راحتی چندان ادامه پیدا نکرد. کم‌کم پلاستیک‌های تلنبار شده در جنگل‌ها و شناور بر آب‌های آزاد جهان و پروسه بسیار آلاینده تولید آن روی دیگر سکه را نشان داد؛ فاجعه زمانی رخ داد که پلاستیک‌های يک‌بارمصرف زندگی ما را فرا گرفت تا آنجا که حدود نیمی از پلاستیک‌های مصرفی ما (حدود ۴۰ درصد) پلاستیک‌هایی بودند که زمان مصرف آن تنها چند دقیقه بود درحالی‌که برای قرن‌ها در محیط‌زیست رها شده باقی می‌ماند.
وضعیت ایران نیز بسیار نگران‌کننده است. میزان مصرف پلاستیک‌های تولیدی در ایران سالانه بیش از ۱۸۵ هزار تن و روزانه ۵۰۰ تن است و این زباله‌های پلاستیکی به طبیعت بازنمی‌گردند. همچنین کشور ما جزء ۱۰ کشور اول مصرف ظروف يک‌بار مصرف پلاستیکی در جهان است.
آلاینده از تولید تا تبدیل شدن به زباله
در نخستین مرحله باید گفت استخراج سوخت‌های فسیلی که به‌عنوان مواد خام در تولید انواع پلاستیک‌ها استفاده می‌شوند، منجر به آلودگی هوا و آب هستند. این پروسه‌های آلاینده در انتقال و جابه‌جایی و حتی بازیافت آن‌ها نیز ادامه دارد به‌طوری‌که بیش از ۹۹ درصد پلاستیک تولید شده امروزه با سوخت‌های فسیلی ساخته می‌شود. پیش‌بینی می‌شود سطح انتشار گازهای گلخانه‌ای مرتبط با تولید، استفاده و دفع پلاستیک‌های مبتنی بر سوخت‌های فسیلی تا سال ۲۰۴۰ سهمی ۱۹ درصدی از بودجه کربن جهان را به خود اختصاص دهد.
پالایش و تولید رزین‌ها و افزودنی‌های پلاستیکی، ترکیبات سرطان‌زا و سایر مواد سمی (حداقل ۱۷۰ نوع) را در هوا آزاد می‌کند که ممکن است تشخیص برخی از آن‌ها دشوار باشد چون بی‌رنگ هستند و بوی ملایمی دارند. به‌علاوه کارگران شاغل در این مناطق دائما در معرض سطوح بالایی از تنفس و استنشاق این ترکیبات خطرناک هستند. حتی همان‌طور که اشاره شد ما به‌عنوان مصرف‌کننده نیز در مسیرهای مختلف، این ذرات را می‌بلعیم یا تنفس می‌کنیم. تمام فن‌آوری‌های مدیریت زباله‌های پلاستیکی (شامل سوزاندن، تبدیل به گاز و تجزیه در اثر حرارت و رهاسازی یا دفن) منجر به انتشار فلزات سمی در هوا، آب‌وخاک می‌شوند، به بافت گیاهان و غذای دام‌ها و حتی آب‌های زیرزمینی نیز نفوذ می‌کند.
تخریب و خرد کردن این ماده برای تبدیلش به مواد دیگر هم باعث تولید میکروپلاستیک‌هایی می‌شود که می‌توانند به بدن هر موجود زنده‌ای نفوذ کنند. اما همه این مشکلات در حجم بالای تولید، بسیار پیچیده‌تر و غیرقابل کنترل‌تر می‌شود. از ۷ میلیارد تن زباله پلاستیکی تولید شده در جهان تاکنون، کمتر از ۱۰ درصد آن بازیافت شده است. میلیون‌ها تن زباله پلاستیکی در محیط‌زیست رها شده یا هزاران کیلومتر برای سوزاندن، تفکیک و یا بازیافت جابه‌جا می‌شوند.
روایت تلخ اعداد از حقیقت پلاستیک
نیمی از پلاستیک تولید شده جهان تنها در ۱۵ سال گذشته ساخته شده است. اما تولید به‌طور تصاعدی از ۲/۳ میلیون تن در سال ۱۹۵۰ به ۴۴۸ میلیون تن در سال ۲۰۱۵ افزایش یافت و با همین رویه تا سال ۲۰۵۰ حتی دو برابر می‌شود. پلاستیک‌ها اغلب حاوی مواد افزودنی هستند که آن‌ها را قوی‌تر، انعطاف‌پذیرتر و بادوام‌تر می‌کند اما عمر بازیافت آن‌ها در طبیعت را نیز افزایش داده و برای تجزیه کامل برخی از انواع آن‌ها پنج قرن زمان نیاز است.
بحران امروز سیاره اما تنها عدد بسیار ناچیز بازیافت و پروسه پرهزینه و بی‌صرفه پلاستیک‌ها نیست بلکه تولید پلاستیک و مصرف و بازیافت در چنان چرخه نابرابری پیش رفته که امروز می‌دانیم حدود دوسوم از کل پلاستیک تولیدشده در سطح جهان هنوز در محیط‌زیست است.
تحقیقات همچنین نشان می‌دهند بسیاری از رودخانه‌های بزرگ جهان به مسیرهایی برای حمل پلاستیک به اقیانوس‌ها تبدیل شده‌اند. به‌طور مثال تنها در مورد دریای مدیترانه همه‌ساله ۵۷۰ هزار تن پلاستیک سر از آب‌های آن درمی‌آورند. گویی در هر دقیقه ۳۳۸۰۰ بطری پلاستیکی به دریا پرتاب شوند. آلودگی دریاها با پلاستیک همچنان در حال رشد است و پیش‌بینی می‌شود آلودگی در منطقه مدیترانه تا سال ۲۰۵۰ چهار برابر شود. یا در بکرترین نقاط اقیانوس آرام, جزیره‌ای شناور بر آب به‌وجود آمده است که سه برابر مساحت کشور فرانسه است و از ۸۰ هزار تن زباله که ۹۹ درصد آن پلاستیک است تشکیل شده است.
تحقیقی در سال ۲۰۱۵ نشان داد که تولید پلاستیک 6 درصد تقاضای جهانی نفت را جذب می‌کند و سال۲۰۵۰ با توجه به روند افزایش مصرف این ماده، این تقاضا می‌تواند به ۲۰ درصد برسد.
پلاستیک، توسعه و مرزهای جغرافیایی
بنا به گزارش سازمان حفاظت از اقیانوس‌ها در مورد پلاستیک و به‌ویژه پلاستیکی که به دریا ختم می‌شود، می‌توان گفت ۶۰ درصد این پلاستیک‌ها از پنج کشور چین، اندونزی، فیلیپین، تایلند و ویتنام می‌آیند. در دریای مدیترانه، ترکیه کشور شماره یک در لیست سیاه آلاینده‌های ویژه پلاستیک است. ۲۰ شرکت، نیمی از پلاستیک‌های يک‌بارمصرف جهان را تولید می‌کنند: دو شرکت بزرگ، اکسون موبیل و داو، که آمریکایی هستند، پس‌ازآن سینوپک، غول پتروشیمی چینی، و ایندوراما ونچرز، که در بانکوک مستقر است.
بسیاری از کشورهای صنعتی و برخوردار جهان که تا اواخر دهه ۹۰ جزء پرمصرف‌ترین‌ها در مواد پلاستیکی بودند امروز جای خود را در مصرف این ماده با کشورهای آفریقایی و آسیایی عوض کرده‌اند. اقتصادهای نوظهور همچنان به پلاستیک متکی خواهند بود، زیرا آن‌ها عامل تولید و مصرف در کشورهای جنوب صحرای آفریقا و بخش‌هایی از خاورمیانه خواهند بود و قاره آسیا بیشترین مصرف و تولید زباله‌های پلاستیک در جهان را خواهد داشت. تخمین زده می‌شود در این موضوع سهم چین تا سال ۲۰۵۰ به ۳۵ درصد کل پلاستیک جهان برسد.
کشورهایی مانند ایران حتی هنوز به جنبش جهانی «نه به کیسه پلاستیک» نیز نپیوسته‌اند و برای مصرف و تولید و فروش پلاستیک‌های يک‌بارمصرف کوچک‌ترین محدودیتی اعمال نکرده‌اند. بنا به آمار رسمی، میزان مصرف پلاستیک‌های تولیدی در کشور ما سالانه بیش از ۱۸۵ هزار تن و روزانه ۵۰۰ تن است و جزء ۱۰ کشور اول در استفاده از ظروف يک‌بارمصرف پلاستیکی در جهان به شمار می‌رویم. قانون جدی و بازدارنده‌ای برای تولید و فروش پلاستیک وجود ندارد. تولید آن کم‌هزینه است و مسیر مدیریت بازیافت در ایران تقریبا ناکارآمد است. سود سرشاری از این طریق نصیب مافیای زباله می‌شود و کار مهم و اساسی برای تغییر فرهنگ مردم در مصرف پلاستیک انجام نشده است.
ما نگهبان سیاره‌ایم، چگونه از آن مراقبت کنیم
مسیر تولید و مصرف پلاستیک آن‌قدر آسیب‌رسان است که مصرف، نقشی بسیار اساسی و مهم در مدیریت این روند دارد. برای آنکه سیاره‌ای سبز و زیبا به نسل آینده بسپاریم، تمام قدم‌های انتخابی تک‌تک ما هم اهمیت دارد و هم مؤثر است. تمامی یافته‌های شوک‌آور و نگران‌کننده به ما یادآور می‌شوند که خودمان باید تکلیف پلاستیک را مشخص کنیم و با بازنگریِ جایگاه پلاستیک در ذهنمان عادت‌هایمان را تغییر دهیم و برای جهانی عاری از آلودگی پلاستیکی تلاش کنیم. اگرچه در بسیاری از کشورهای جهان قوانین کافی برای کنترل تولید و استفاده از پلاستیک وجود ندارد و بسیاری از محصولاتی که امروز استفاده می‌کنیم به‌نوعی ترکیبی از پلاستیک در خود دارند اما کشورهایی هم که قوانین کنترل‌گر دارند، اغلب زباله‌های پلاستیکی‌شان را به‌جایی بیرون مرزهایشان روانه می‌کنند. در این میان ترکیه از نمونه کشورهایی‌است که مدل‌های مختلف کیسه‌های خرید چند بار مصرف را جایگزین کیسه‌های يک‌بارمصرف پلاستیکی کرده است. یک راه‌حل پیشنهادی را هم آلمان عرضه کرده: برخی اجناس را که می‌خرید، رقم مشخصی – مثلا ۲۵ سنت – بر خرید اضافه می‌شود. آنچه خریدید را مصرف می‌کنید، بعد بطری پلاستیکی‌اش را به مغازه برمی‌گردانید. یک‌گوشه، یک دستگاه است که بطری‌ها را درونش می‌اندازید، بطری‌ها هم‌زمان خرد می‌شوند تا راحت‌تر بسته‌بندی شوند و برای بازیافت ارسال شوند. دستگاه یک رسید می‌دهد تا سر صندوق، آن وجه اضافه پرداختی را به مشتری برگرداند. راه‌حل هر سرزمینی البته بایستی بومی و بر پایه پژوهش و دانش محلی باشد. کار عجیبی هم نیست، یک فشار اجتماعی می‌خواهد تا به سرانجام برسد و گام‌به‌گام از آلودگی پلاستیکی بکاهد.
ولی ما نیز به‌عنوان عمده مصرف‌کنندگان این محصول می‌توانیم آخرین مرحله این پروسه یعنی مصرف و تفکیک و بازیافت را کنترل و مصرف نی‌های پلاستیکی، لیوان‌های يک‌بارمصرف در رستوران‌ها، گوش پاک‌کن‌ها و مهم‌تر از همه کیسه‌ها و بطری‌های پلاستیکی را به‌تدریج از زندگی‌مان حذف کنیم. باتوجه به اینکه در ایران نوروز نزدیک است و بسیاری از ما در این ایام راهی سفر می‌شویم، در نخستین گام می‌توانیم در ذهن خود جایگاه پلاستیک را تغییر دهیم و در طی روز هر مرتبه به‌جای مصرف پلاستیک، گزینه دیگری انتخاب کنیم. به‌عنوان‌مثال، برای نوشیدن قهوه، به‌جای لیوان پلاستیکی، ماگ سرامیکی انتخاب کنیم. قهوه را در قهوه‌خانه بنوشیم یا قهوه را در یک ماگ یا بطری فلزی بریزیم.
اگر در مناطق ساحلی و رودخانه‌ای و جنگلی در حال تفریح هستیم؛ هم جمع‌آوری پلاستیک‌ها را به دیگران آموزش دهیم و هم خودمان آن را رعایت کنیم. غذاهای بدون بسته‌بندی پلاستیکی را انتخاب کنیم، یک کیسه و کیف قابل‌استفاده مجدد همراه داشته باشیم و برای خریدهای روزانه، محصولات محلی بخریم و سعی کنیم ظرف‌هایی که قابلیت استفاده چندباره دارند را استفاده کنیم تا ضایعات پلاستیکی‌مان را کاهش دهیم. سعی کنیم زندگی کم یا بدون زباله‌های پلاستیکی را امتحان کنیم. از بطری‌های کوچک در اتاق‌های هتل استفاده نکنیم. بطری نوشیدنی قابل‌استفاده مجدد مانند قمقمه را همراه خود داشته باشیم و از مواد آرایشی و پوشاک بدون میکروپلاستیک‌ها استفاده کنیم.
صنعت مد ۲۰ درصد از فاضلاب جهانی و ۱۰ درصد از انتشار کربن جهانی را تولید می‌کند. عددی که حتی بزرگ‌تر از مجموع همه پروازهای بین‌المللی و حمل‌ونقل دریایی است و با فست مدها روزبه‌روز در حال افزایش است. در انتخاب پوشاک پایدار و خرید از فروشندگان و تولیدکنندگان کوچک، بازارچه‌های فروش دست‌دوم و بازدوخت لباس‌ها و پارچه‌ها دقت کنیم و این راه‌ها را در نظر داشته باشیم.
امسال تلاش فعالان محیط‌زیست متمرکز بر تقویت استارت‌آپ‌هایی است که در تولید مواد جایگزین مناسب به‌جای پلاستیک فعالیت و تحقیق می‌کنند. همین‌طور بر استفاده از هوش مصنوعی در پروسه بازیافت و انتخاب پلاستیک مناسب برای هر محصول در روند تولید آن تمرکز دارند. موضوعی که قدرت گرایش‌ها و پژوهش‌های بینارشته‌ای را نشان می‌دهد.
به‌راستی میراث ما از این سیاره یگانه به نسل‌های آینده چیست؟ حال که حتی در خون و شیر و سلول‌های بنیادی ما میکروپلاستیک‌ها در حال افزایش هستند آیا انتخاب‌های خود را تغییر خواهیم داد؟ آیا میراث ما تپه‌های زباله و کوه‌های پلاستیکی و جزیره‌های زباله شناور بر اقیانوس‌ها مانند آنچه در فیلم‌ها پیش‌بینی می‌شود است؟ وقت آن است که از خودمان بپرسیم رد پای ما بر سیاره چگونه است؟ آیا سبز و ماناست یا ویرانگر و نابود کننده؟
تیتر خبرها
تیترهای روزنامه
-
سامانه خودنویس پایگاهی برای دفاع از حقوق مستأجران است
-
حفظ قدرت خرید مردم اولویت سیاستگذاری است
-
قرآن؛ میزان مواجهه با قدرتمداران
-
کتاب درنگ
-
بهارستان رأی اعتماد خود را پس گرفت
-
خطر فراگیر میکروپلاستیک‌ها برای انسان و طبیعت
-
ضرورت ابلاغ سریع بسته حمایتی از صنایع
-
ترکیه در افغانستان به دنبال چیست؟
-
بازی مقصریابی در دو سوی آتلانتیک
